11-mavzu. Energiya tejash tadbirlarini iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari Kalit so’zlar

11-mavzu. Energiya tejash tadbirlarini iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari

Kalit so’zlar: Sof diskontlangan foyda, kapital xarajatlarni qoplash muddati, real diskont stavkasi, loyiha foydasining ichki normasi, foyda indeksi, statik qoplash muddati, dinamik qoplash muddati, umumiy diskontlangan xarajat, yillik joriy xarajatlar
Investisiya loyihalarini samaradorligini tavsiflovchi asosiy ko‘rsatkichlarga quyidagilar kiradi:
Sof diskontlangan foyda (integral samara, sof foydaning hozirgi kunga keltirilgan qiymati, va sh.o‘.);
Investisiyalarni sof foyda keltirish indeksi (loyihaning samaradorlik koeffisienti)
Sof foydaning ichki meyyoriy qiymati, VND;
Kapital xarajatlarni qoplash muddati:
- dinamik, T₀;
- statik, T₀^st .
Sof diskontlangan foyda deb loyihani xizmat ko‘rsatish vaqti davomida kelgusida keladigan barcha foydalarning hozirgi kunga keltirilgan qiymatidan kelgusida bo‘ladigan barcha xarajatlarni hozirgi kunga keltirilgan qiymatini ayrilganiga aytiladi.
Sof diskontlangan foydani hisoblash uchun diskont stavkasi aniqlash lozim. Bu qiymat odatda kapital yil davomida keltiradigan folydani foiz miqdori qabul qilinadi.
Sof diskontlangan foyda (SDF) quyidagi ifodadan aniqlanadi:
, (55)
Bu yerda: F_t – bir yildagi umumiy foyda; X_t – bir yildagi xarajatlar; Ye_n –diskont stavkasi, n – loyihani davom etish vaqti.
Real diskont stavkasi quyidagi ifodadan aniqlanadi:
(56)
Bu yerda: Ye_n – nisbiy qiymatdagi nominal stavka; Ye_i- o‘rtacha yillik kutiladigan inflyatsii qiymati.
Loyiha foydasining ichki normasi (yoki rentabellikning ichki normasi) diskont stavkasining shunday qiymatiga aytiladiki bunda foyda va xatrajatlar teng bo‘ladi. Yoki boshqacha qilib aytganda foydaning ichki stavkasi deb diskont stavkasining sof diskontlangan foyda nolga teng bo‘ladigan qiymatiga aytiladi. Bu qiymat ketma –ket yaqinlashish orqali aniqlanadi.
Foyda indeksi (FI) deb umumiy keltirilgan foydani umumiy kapital xarajatlarga nisbatiga aytiladi:
. (57)
Kapital xarajatlarni qoplash muddati loyihaga sarflanadigan kapital xarajatlarni foyda hisobidan to‘la qoplanadigan yillar soniga aytiladi. Dinamik va statik qoplash muddati farqlanadi. Statik qoplash muddati investorni birlamchi kapital xarajatlarni qaytarish muddatiga aytiladi va quyidagi ifodadan aniqlanadi:
(58)
Dinamik qoplash muddati T₀ deb investor sarflagan xarajatlarni to‘la qaytarib va meyyoriy foydani oladigan vaqtga aytiladi. Bu qiymat quyidagi ifodadan aniqlanadi:
(59)
Hozirgi kunda eng samarador ETT ni tanlash uchun umumiy diskontlangan xarajatlardan foydalaniladi. U quyidagi ifodadan aniqlanadi:
(60)
Bu yerda: muvofiq ravishda variantlar bo‘yicha: K_n- diskontlangan kapital xarajatlar, S_t, A_t –yillar joriy xarajalar i amortizatsiya ajratmalari t; NI_t mol-mulk solig‘i.
Diskontlangan kapital xarajatlar (boshlang‘ich vaqtga keltirilgan kapital xarajatlar) quyidagi ifodadan topiladi:
(61)
gde: T – hisolanadigan davr; K_t-yillik kapital xarajatlar;
yillik UDX quyidagi ifodadan aniqlanadi:
(62)
gde: β_T1- annuitet koeffisienti, ya’ni diskont stavkasiga teskari kattalik.
Yillik joriy xarajatlar o‘zgarmas bo‘lganda UDX quyidagi ifodadan aniqlanadi:
(63)
O‘zgaruvchan yillik joriy xarajatlar va eski uskunalarni yangisiga almashtirishga mo‘ljallangan loyihalarda UDX quyidagi ifodadan aniqlanadi:
(64)


(65)
S_1t,S_2t – eski va yangi loyihalarni yillik joriy xarajatlari; A_1t, A_2t –eski va yangi asosiy vositalardan yillik amortizatsiya ajratmalari; K₁ – eski uskunalarni qayta tiklash qiymati; K₂ – Yangi loyihaga sarflanadigan kapital xarajatlar; S_pr – soliqdan tashqari eski uskunalarni sotishdan olingan qiymat; T₁,T₂ – eski va yangi uskunalarni xizmat ko‘rsatish muddati, yil; T_e – eski uskunani yalmashtirishgacha ishlagan vaqti, yil; (T₁-T_e) – texnik vositalarni almashtirish vaqtidan to eski uskunalarni meyyoriy ishlash muddatigacha bo‘lgan vaqt oralig‘i.
Yillik joriy xarajatlar o‘zgarmas bo‘lganda UDX quyidagi ifodadan aniqlanadi:
(66)
O‘zgaruvchan yillik joriy xarajatlar va eski uskunalarni yangisiga almashtirishga mo‘ljallangan loyihalarda UDX quyidagi ifodadan aniqlanadi:
(67)


(68)