5-vlrlilnt Eiektrom lgnlit vl eiektrodlinlm lik o’ichlsh m exlnlizm ilrli

---

TATU Nukus filili 2-kurs tlilblsli kli(uzbek) slirtqli tlilim tlilblsli Am etov
Surojbek
5-vlrlilnt
1.Eiektrom lgnlit vl eiektrodlinlm lik o’ichlsh m exlnlizm ilrli 
2.Xususliy eiektr o’tklizglishilik
3.Operltslionili kuchlytklishilr tuzliilishli
4.Zlryld tlshuvchliilr generltsliylsli
5.n-turdlgli eiektr o’tklzuvchlnilik
Jlvobilrli.
1
. Elektromagnit va elektrodinamik olchash.Bu mexanizmlaming
ishlash prinsipi qo‘zg‘aluvchan ferromagnit o‘zak qo‘zg‘almas
chulg‘amning ichiga tortlishiga asoslangan .Olchhanadigan tok yoki
tokka proporsional katalik g‘altakdan o‘tib ferromagnit o‘zakni tortshi
natjasida aylanma moment hosil io'ladi. Malumkibmagnit
maydonning energiyasi shu maydonni hosil qiluvchi tokning
kvadratga proporsional: mexanizmlarinib o'lchash asioiining o‘qiga
ta’sir etuvchi aylanuvchi momentni topish mumkin: iun d a: Aa —
ferromagnit o‘zakning g‘altakka tortlish iurchagib AL — ferromagnit.
Mana shu energiya hisoiiga o‘zak g‘altak ichiga tortladi. Shu ifodaga
asoslaib o‘zak g'altak ichiga kirishi natjasida induktvlikning
o‘zgarishi.Demakb iu turli o‘lchash asioilarining raqamlar shkalasi
proporsional io ‘lmaydib chunki tok va aylanuvchi momentni
iog‘lovchi ifoda ikkinchi darajalidir.Bu o'lchash asioilaridan asosan
o'zgaruvchan tok kataliklarini o'lchashda foydalaniladi.Elektr zanjirlarida
quw at va energiyani o‘lchash uchun elektrodinamik va o'lchov
1

---

mexanizmlarining ishlash pripsipidan foydalanish mumkin. Amalda
odatda elektrodinamik vatmetrlar va elektr energiyasining induksion
schotchiklari ishlatladi. Elektrodinamik o'lchash mexanizmi. Malumkib
tok o ‘tayotgan o ‘tkazgich atrofda elektromagnit maydon hosil
ioiadi. Tok o‘tayotgan ikkita o'tkazgich iir- iiriga yaqin ioisab ular
iir-iiriga mexanik kuch iilan ta'sir qiladi. Elektromagnit olch ash
mexanizmining ishlashi shu prinsipga asoslangan. Bu prinsip
konstruktv jihatdan ikki: tokli qo‘zg‘almas va tokli qo‘zg‘aluvchan
chulg‘amlar (g‘altak)ning o'zaro ta’siri shaklida amalga osha-
di).Qo‘zg‘aluvchan chulg'amni harakatga keltradigan aylantruvchi
momentni quyidagicha ifodalash mumkin: Aa iunda /b va /2 — mos
ravishda qo‘zg‘aluvchi va qo‘zg‘almas chulg‘amlardan o‘tayotgan tokb
AM — o‘zaro induksiya koeftsiyentning o‘zgarishi (iurchak A a ga
qarai o‘zgaradi); a — fazodagi g‘altaklar orasidagi iurchak.
G'altaklardan tok o‘tgan sari iu iurchak Aa ga o ‘zgaradi.Bu o ‘lchash
mexanizmi ko‘pincha vatmetrlarda qo‘llaniladi. Magnitoelektrik
mexanizmda io'lgani singari qo‘zg'aluvchan g'altak ikkita spiral prujina
orqali energiya oladi.
2
.Kirishmalardan yuqori darajada tozalangan yarimo’tkazgichlarb juda
past io’lmagan temperaturalardab quyilgan tashqi maydon ta’sirida
o’zining xususiy zaryad tashuvchilari – elektronlar va kovaklarning
yo’naltrilgan harakat hisoiiga elektr o’tkazuvchanlikka ega io’ladilar.
Bu elektr o’tkazuvchanlik yarimo’tkazgichlarning xususiy o’tkazuvchanligi
dei ataladi.Xususiy yarimo’tkazgichdab ikki xil zaryad tashuvchilar-
elektronlar va kovaklar mavjudligi uchunb uning elektr o’tkazuvchanligi ni
konsentrasiyali erkin elektronlarning o’tkazuvchanligi va konsentrasiyali
kovaklarning o’tkazuvchanligidan iiorat io’ladi (iu erda μe(p) –
electron(kovak) harakatchanligi). Xususiy elektronlar va kovaklar
konsentrasiyalari iir-iiriga teng io’lgani uchunb xususiy
yarimo’tkazgichning to’la o’tkazuvchanligi io’ladi.
2

---

2.Bogʻlangan elektronning oʻz atomini "tashlai ketshi" atomning elektr
neytralligini iuzadi. unda "keti qolgan" elektron zaryadiga miqdoran
teng musiat zaryad — teshik vujudga keladi. Tashqi elektr maydon
ioʻlmaganda elektronlar hamb teshiklar ham tartisiz harakatlanadib
tashqi maydon ioʻlganda esa elektronlar maydongqarshib teshiklar
maydon ioʻylai koʻchadi. Teshiklarning koʻchishi iilan iogliq
oʻtkazuvchanlik teshikli yoki rtmp oʻtkazuvchanlik deyiladi. Erkin
elektronlar soni iilan teshiklar soni iir-iiriga tengligi tushunarli.
Aniklanishichab ularning harakatlanish tezligi ham iir xil ekan. Demakb
Ya.dagi tok ayni vaqtda ham elektronb ham teshikli oʻtkazuvchanlikdan
vujudga keladi. Bunday elektronteshikli oʻtkazuvchanlik Ya.ning xususiy
oʻtkazuvchanligi deyiladi. Xususiy oʻtkazuvchanlik sof Ya.da kuzatladi.
Biroq taiiatda sof Ya. yoʻq. Baʼzi qoʻshilmalar Ya.ni erkin elektronlar
iilan ioyitsab ioshqa iaʼzi qoʻshilmalar teshiklar iilan ioyitadi. Ya.da
yuzaga keladigan iunday oʻtkazuvchanlik qoʻshilmali oʻtkazuvchanlik dei
ataladi.Agar asosiy Ya. atomi oʻrniga elementlar davriy sistemasida
undan keyingi guruhda turgan element atomi kiritlsab iu qoʻshilma
atomning iitavalent elektroni atomlararo iogʻlanishda ishtrok etmaydi
va erkin elektronlar safga qoʻshiladib iinoiarinb itp oʻtkazuvchanlik
ortadi. Vab aksinchab undan oldingi oʻrinda turgan element atomi kiritlsab
atomlararo toʻla iogʻlanishda 1 ta elektron yetshmaydib teshik hosil
ioʻladi. Bunda ortp oʻtkazuvchanlik ortadi. Qoʻshimcha iirinchi holda
donor (elektron ieruvchi) qoʻshilmab ikkinchi holda esa akseptor
(elektron oluvchi) qoʻshilma dei ataladi.Shunday qiliib Ya.ning elektr
oʻtkazuvchanligi xususiy va aralashmali oʻtkazuvchanliklar yigʻindisidan
iiorat ioʻladi. Yuqori tralarda xususiy oʻtkazuvchanlikb past tralarda esa
qoʻshilmali oʻtkazuvchanlik asosiy rol oʻynaydi.Yarim o'tkazgichlarning
tuzilishiMisol uchun yarim o'tkazgichning tpik vakili io'lgan germaniyni
qaraylik. Uning tarti nomeri 32 va to'rta elektron qoiig'i mavjud: 1-
qoiiqda 2 ta; 2-qoiiqda 8tab 3-qoiiqda 18 tab4- qoiiqda esa 4 ta
elektron joylashgan. Uchta ichki qoiiqdagi elektronlar turg'un io'liib
kimyoviy reaksiya-larda ishtrok etmaydi. Oxirgi to'rtnchi qoiiqdagi
elektronlar esa atom yadrosi iilan juda kuchsiz iog'langan Aynan shu
elektronlar elementning ioshqa atomlarining nechtasi iilan kimyoviy
iog'lanishga kira olish qoiiliyatni ko'rsatib mazkur elementning
3

---

valentligini aniqlaydi. Shuning uchun ham oxirgi qoiiqdagi elektronlarga
tashqi yoki valentli elektronlar deyiladi. Tashqi qoiig'ida to'rta elektroni
mavjud io'lgan germaniyning valentligi to'rtga teng. Mazkur atomga
ioshqa atomlar yaqinlashganida valent elektronlar ioshqa atomning
valent elektronlari iilan oson ta'sirlashadi va kimyoviy iog'lanish hosil
qiladi. Atom qoiig'iga ma'lum energiya ierilganda atomnig ionlashuvi
ro'y ierishi mumkin. Aynan so'nggi qoiiqdagi elektronni ozod qilish
uchun eng kam energiya taqozo qilinadi. Germaniyb kremniy va yarim
o'tkazgichlarning ioshqa iir qancha vakillari kristall moddalar
hisoilanadi. Ularning atomlari ma'lum qonuniyatlarga muvofq
joylashgan io'ladi.O'tkazgichlarb yarim o'tkazgichlarb
Elektronni valent zonadan o'tkazish zonasiga o'tkazish uchun
tashqaridan malum ener¬giya ierish kerak. Elektron turg'un holatdan
(to'ldirilgan holatdan) . erkin holatga (o'tkazish zonasiga) o'tshda
yengish kerak io'lgan man qilingan zonanirtg kengligi qatq jismlarni
metallarb yarim o'tkazgich-lar va izolyatorlarga ajratshning asosiy
mezonlaridan iiridir. Bunga keltrilgan sxemalardan osongina ishonch
hosil qilish mumkin. Zonalarning elektronlar iilan to'ldirilganligi va man
qilingan zonaning kengligiga qarai to'rta hoi io'lishi mumkin. Eng
yuqori zona elektronlar iilan qisman to'ldi¬rilganb ya'ni unda io'sh
sathlar mavjud. Bu holda elektron juda kam energiya olganda ham shu
zonaning yuqoriroq energetk sathiga o'tshib ya'ni erkin io'liib tok
o'tkazishda ishtrok etshi mumkin. Demakb qatq jismda qisman
to'ldirilgan zona mavjud io'lsab iu jism elektr tokini o'tkazadi. Aynan shu
xususiyat metallarga xosdir. Agar valent zona va o'tkazish (erkin) zonasi
iilan qisman ustma-ust tushsa hamb qatq jism elektr tokini o'tkazuvchi
io'ladi. Bu Mendeleyev elementlar davriy sistemasidagi II guruh
elementlari Beb Mgb Cab Zn ....larga xos xususiyatdir. Energetk sathlari
faqat valent zona va o'tkazish zonasidan iiorat qatq jismlarb man
qilingan zonasining kengligiga qarai dielektriklar va yarim
o'tkazgichlarga ajratladi. Agar kristallning man qilingan zonasining
kengligi iir necha elektron-volt io'lsab issiqlik harakat elektronni valent
zonadan o'tkazish zonasiga sakrata olmaydi va iunday kristallarga
dielektriklar deyiladi. Agar man qilingan zona uncha kata io'lmasa (AE~
1 eV)b elek¬tronni valent zonadan o'tkazish zonasiga issiqlik yoki iiror
4

---

ioshqa ta'sir iilan ko'chirish mumkin. Bunday kristallarga yarim
o'tkazgich-lar deyiladi. Masalanb germaniy uchun AE= 0b72 eVb kremniy
uchun AE=1.11 eV ni tashkil qiladi. Shunday qiliib o'tkazgichlar uchun
man qilingan zonaning keng¬ligi no'lga tengb yarim o'tkazgichlar uchun
2eV dan oshmaydib dielektriklar uchun esa 2eV dan kata io’ladi.