Boshqaruv hisobi

Xarajatlarni hisobga olish tartibi

Ko‘rsatkichlar	O‘zgaruvchan xarajatlar hisobi	To‘liq xarajatlar hisobi
Ishlab-chiqarilgan mahsulot birligining tannarxi
To‘g‘ri moddiy xarajatlar (59136 : 24640 birlik)	2.40	2.40
To‘g‘ri mehnat xarajatlari (76384 : 24640 birlik)	3.10	3.10
O‘zgaruvchan umumishlab-chiqarish xarajatlari (44352 : 24640 birlik)	1.80	1.80
Doimiy umumishlab-chiqarish xarajatlari (36960 : 24640 birlik)	-	1.50
Mahsulot birligining jami tannarxi	7.30	8.80
Yil oxiriga qolgan tayyor mahsulotlar qoldig‘i (2640 x 7.30) (2.640 х 8.80)	19 272	23 232
Sotilgan mahsulotlarning tannarxi (22.000 x 7.30) (22.000 x 8.80)	160 600	193 600
Doimiy umumishlab chiqarish xarajatlari	36 960
Moliyaviy natijalar hisobotida ko‘rsatilgan jami xarajatlar	197 560	193 600
Hisobga olishi lozim bo‘lgan barcha xarajatlar miqdori	216 832	216 832

Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot (marjinal usul bo‘yicha)

Mahsulot sotishdan tushgan tushum		539 000
Sotilgan mahsulotlar tannarxining o‘zgaruvchan qismi
Sotish uchun mo‘ljallangan tovarlar tannarxining o‘zgaruvchan qismi	179 872
Minus, tayyor mahsulotlarning oxirgi qoldig‘i	19 272
Eng, sotilgan mahsulotlar tannarxining o‘zgaruvchan qismiga	160 600
Plus, o‘zgaruvchan tijorat xarajatlari (22 000 х 4.80)	105 600	266 200
Marjinal foyda		272 800
minus: Doimiy xarajatlar doimiy umumishlab-chiqarish xarajatlari doimiy tijorat xarajatlari doimiy ma’muriy xarajatlar	36 960 48 210 82 430	167 600
Operatsion foyda (soliqqacha bo‘lgan foyda)		105 200

Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot (xarajatlarni hisobga olishning to‘liq tannarx usuli bo‘yicha)

Mahsulotlarni sotishdan tushgan tushum		539 000
Sotilgan mahsulotlar tannarxining o‘zgaruvchan qismi:	216 832
Minus, tayyor mahsulotlarning oxirgi qoldig‘i	23 232	193 600
Sotishdan tushgan yalpi foyda		345 400
Tijorat xarajatlari: o‘zgaruvchanlari doimiylari ma’muriy boshqaruv xarajatlari	105 600 48 210 82 430	236 240
Daromad (foyda) solig‘ini to‘langunga qadar foyda		109 160

Illustrativ misol

Misol. Xo‘jalik yurituvchi subyekt «X» turdagi mahsulotlar ishlab chiqaradi. Barcha ehtiyot qismlarni ham mol yetkazib beruvchilardan sotib oladi. Hisobot yilining to‘rtinchi choragida quyidagi ma’lumotlar mavjud:

Schyotlar raqami	Schyotlar nomi	31-dekabr	1-oktabr
1010	«Xomashyo va materiallar»: armatura panjaralar elektro-detallar o‘tkazgichlar	42 020 13 020 20 470 8 840	36 820 12 660 19 890 9 250
2010	«Asosiy ishlab chiqarish»	80 130	77 910
2810	«Ombordagi tayyor mahsulotlar»	81 260	86 520

1. 
   4 chorak davomida xo‘jalik yurituvchi subyekt 92480 pul birligidagi armatura, 41600 pul birligidagi panjaralar, 52780 pul birligidagi elektrodetallar va 11460 pul birligidagi o‘tkazgichlar sotib olgan.
   
2. 
   To‘g‘ri mehnat xarajatlari 12 000 soatni tashkil qilgan. Har bir soat haqi - 9.50 pul birligida.
   

5. 
   Umumishlab chiqarish xarajatlari:
   

egri mehnat xarajatlari	36 870
Instrumentlar	3 930
jihozlarning ijara haqi	2 500
sug‘urta xarajatlari	1 940
* jihozlarni ta’mirlash xarajatlari	4 880
* jihozlar uchun hisoblanilgan eskirish	2 600
g) mahsulotlarning realizatsiyasi hajmi	691 770
d) tijorat va ma’muriy xarajatlar	296 820
e) foyda solig‘i stavkasi	34%

Talab qilinadi:

1. 
   Material turlari bo‘yicha 4 chorakda sarflangan miqdorni hisoblang.
   
2. 
   4 chorakda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning tannarxini aniqlash hisobotini tuzing.
   
3. 
   4 chorak bo‘yicha xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy natijasi to‘g‘risidagi hisobotini tuzing.
   

Yechimi:

1). Ishlatilgan materiallar qiymatining hisob-kitobi

Materiallar nomi	1-oktabrga qoldiq	xarid qilingan	31- dekabrga qoldiq	ishlatilgani
Armatura	36 820	92 480	42 020	87 270
Panjaralar	12 660	41 600	13 020	41 240
Elektro- detallar	19 890	52 780	20 470	52 200
O‘tkazgichlar	9 250	11 460	8 840	11 870
Jami:	78 610	198 320	84 350	192 580

2). To‘rtinchi chorakda ishlab chiqilgan mahsulot tannarxi to‘g‘risidagi hisobot

Ishlatilgan materiallar tannarxi		192 580
To‘g‘ri mehnat (ish) haqi xarajatlari (12.000 х 9.50)		114 000
Umumishlab-chiqarish xarajatlari:
* egri mehnat xarajatlari	36 870
* Instrumentlar	3 930
* jihozlar ijarasi	2 500
* sug‘urta xarajatlari	1 940
* jihozlarni ta’mirlash xarajati	4 880
* jihozlarga hisoblanilgan eskirish	2 600
Jami umumishlab-chiqarish xarajatlari		52 720
Shu davrdagi ishlab chiqarish xarajatlari		359 300
+ plyus, 1 oktyabrdagi tugallanmagan ishlab chiqarish		77 910
- minus, 31 dekabrdagi tugallanmagan ishlab chiqarish		80 130
Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi		357 080

3). To‘rtinchi kvartal bo‘yicha
Xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy natijasi to‘g‘risidagi hisobot

Mahsulotlarni sotishdan tushgan tushum		691 770
Sotilgan mahsulotlarning tannarxi: 1-oktabrdagi tayyor mahsulot ishlab chiqilgan mahsulot tannarxi Minus, tayyor mahsulotlarning 31-dekabridagi holati	86 520 357 080 81 260
sotilgan mahsulot tannarxi		362 340
yalpi foyda		329 430
Boshqa operatsion xarajatlar:
* tijorat va ma’muriy xarajatlar		296 820
* Daromad (foyda) solig‘ini to‘lagunga qadar foyda		32 610
* soliq summasi (34 %)		11 087
Sof foyda		21 523

3-§. Shartli-o‘zgaruvchan, shartli doimiy va yarim o‘zgaruvchan xarajatlar

Bozor munosabatlari tobora erkinlashib borayotgan tarraqqiyotning hozirgi bosqichida, raqobat kurashining global strategiyasi qatoriga birinchi navbatda xarajatlarni minimallashtirish strategiyasini kiritish kerak. Yechimni topishni esa ana shu xarajatlarning o‘zini tutishini atroflicha talqin qiladigan va boshqaruvdagi foydalaniladigan iqtisodiy ma’lumotlarning 85 foizini yetkazib beradigan boshqaruv hisobi uslubiyoti nuqtayi nazaridan yondashish lozim.

Bozor munosabatlari tobora erkinlashib borayotgan hozirgi sharoitda faoliyat yuritayotgan har qanday kichik va o‘rta biznes xo‘jalik yurituvchi subyekti faoliyatining samarasi, ertangi istiqboli boshqaruv hisobining muhim va asosiy tamoyili «xarajat – ishlab chiqarish hajmi - foyda» ko‘rsatkichlarining o‘zaro bog‘liqligida ifodalanadi. Ana shu ko‘rsatkichlar orasida xarajatlar boshqaruv hisobini tashkil qilishda alohida e’tiborni jalb qiladi. Uning mohiyati shundan iboratki xarajatlar juda ko‘p elementlardan tashkil topgan bo‘lib, ularning aksariyati boshqaruv qarorlari ta’sirida albatta o‘zgaradi, boshqaruv qarorlari qanchalik samarali bo‘lsa uning miqdori kamayishi va aksincha hollarda ko‘payib ketishi mumkin. Bu esa o‘z navbatida xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining natijasi bo‘lgan foyda miqdorida bevosita o‘z aksini topadi. Demak, yuqori miqdordagi foyda olishning eng asosiy omili bu xarajatlarni kamaytirish bo‘lsa, xarajatlarni boshqarish esa e’tibordagi muhim masala bo‘lishi lozim.
Aynan mana shu masala borasida nafaqat amaliyotchilar, balki iqtisodchi olimlar tomonidan ham to‘liq e’tirof etiladigan xarajatlarni boshqarishga yondashish mavjud. Bu xarajatlarning boshqaruv hisobini tashkil qilish nuqtayi nazaridan tasnif qilinishidir. Ana shu umume’tirof etilgan klassifikatsiya mohiyatini quyidagicha guruhlash mumkin:

1. 
   Shartli o‘zgaruvchan xarajatlar.
   
2. 
   Shartli – doimiy xarajatlar.
   
3. 
   Yarim o‘zgaruvchan xarajatlar.
   

O‘zgaruvchan xarajatlar

Doimiy xarajatlar
Yarim o‘zgaruvchan xarajatlar

Shu o‘rinda e’tirof etish joizki, boshqaruv qarorlarini qabul qilishda ana shu muhim o‘rni bo‘lgan xarajatlarning yuqorida sanab o‘tilgan uch guruhga bo‘linishini MDH mamlakatlari olimlari orasida birinchi bor ilmiy jihatdan asoslaganlar, Vatandoshlarimiz hisoblanadi. Boshqaruv qarorlari eng optimal va qanchalik samarali bo‘lmasin, shartli-doimiy xarajatlar uning ta’siriga tushmaydi, ular nisbatan doimiy hisoblanadi, lekin ishlab chiqarish hajmi oshib boravergan sari, bir dona mahsulotga to‘g‘ri keladigan miqdori kamayib boraveradi.
Shartli-o‘zgaruvchan xarajatlar esa aksincha tabiatga ega bo‘lib, ular boshqaruv qarorlari ta’sirida o‘zgaradi, lekin bir dona mahsulotga to‘g‘ri keladigan miqdori o‘zgarmasdan qolaveradi. To‘g‘ri xarajatlarning barchasi (mehnat xarajatlari, material va xomashyo xarajatlari) shartli- o‘zgaruvchan xarajatlarga kiradi. Umumishlab chiqarish xarajatlarining ham bir qanchasi (elektr energiyasi, yoqilg‘i va sh.k.) shartli- o‘zgaruvchan xarajatlarga kiradi.
Shartli-doimiy xarajatlarga quyidagi xarajat turlari kiradi: ijara xarajatlari, hisoblaniladigan eskirish (amortizatsiya) summalari, mulk solig‘i xarajatlari, umumishlab chiqarish xarajatlarining aksariyat qismi. Tijorat xarajatlarining ham aksariyat qismi ana shunday shartli-doimiy xarajatlardir: reklama xarajatlari, akmortizatsiya ajratmalari, kommunal

• 
  xizmat xarajatlari va sh.k. Ma’muriy-boshqaruv apparati (idora) xarajatlarining ham deyarli aksariyat qismi shartli-doimiy xarajatlarga kiradi, shu bilan birgalikda bularning ichida ham shartli-o‘zgaruvchan xarajatlar turlari uchrab turadi.
  

O‘ZGARUVCHAN XARAJATLAR