“ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi” kafedrasi

I bo’lim. Iqtisodiy rivojlanishning umumiy asoslari

1.	«Iqtisodiyot nazariyasi» fanining predmeti va bilish uslublari………...…..	7
2.	Ishlab chiqarish jarayoni mazmuni, omillari, natijalari………….………..	7
3.	Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar va mulkchilik munosabatlari……………...…...	8
II bo’lim. Bozor iqtisodiyoti nazariyasi
4.	Tovar-pul munosabatlari bozor iqtisodiyotining asosidir………………….	8
5.	Bozor iqtisodiyotining mazmuni va asosiy belgilari. Bozor va uning tuzilishi……………………………………………………………..………	8
6.	Bozor iqtisodiyotiga o’tish davri. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish tamoyillari va xususiyatlari…………………………………...……..	8
7.	Talab va taklif nazariyasi. Bozor muvozanati………………………..……	8
8.	Raqobat va narxning shakllanishi……………………………….…………	9
9.	Tadbirkorlik faoliyati va uning shakllari……………………...……………	9
10.	Tadbirkorlik kapitali va uning aylanishi……………………..……………	9
11.	Korxona (firma) sarf-xarajatlari va foydasi…………………….………….	10
12.	Ish haqi va mehnat munosabatlari……………………………..…………..	10
13.	Agrar munosabatlar va agrobiznes……………………………..………….	10
III bo’lim. Milliy iqtisodiyot (makroiqtisodiyot) ning amal qilish va rivojlanish qonuniyatlari
14.	Milliy iqtisodiyot va uning makroiqtisodiy ko’rsatkichlari. Yalpi milli mahsulot va uning harakat shakllari…………………………………….…	11
15.	Yalpi talab va yalpi taklif………………………………………..…………	11
16.	Iste`mol, jamg’arma va investitsiyalar…………………………….……….	11
17.	Iqtisodiy o’sish va milliy boylik………………………………..…………..	12
18.	Milliy iqtisodiyotning nisbatlari va muvozanati……………...……………	12
19.	Iqtisodiyotning siklligi va va makroiqtisodiy beqarorlik…….…………….	12
20.	Yalpi ishchi kuchi, uning bandligi va ishsizlik…………………………….	12
21.	Moliya tizimi va moliyaviy siyosat…………………………...……………	13
22.	Pul muomalasi va inflyatsiya………………………………………………	13
23.	Kredit-bank tizimi va uning bozor iqtisodiyotidagi roli…….……………...	13
24.	Bozor iqtisodiyotining tartiblanishi. Davlatning iqtisodiy roli…………….	14
25.	Aholi daromadlari va davlatning ijtimoiy siyosati……………….………...	14
IV bo’lim. Jahon xo’jaligi
26.	Jahon xo’jaligi va uning rivojlanish qonuniyatlari……………….………...	14
27.	Jahon bozori. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari……………………....	15
	Asosiy adabiyotlar………………………………………………….……..	16
	Qo’shimcha adabiyotlar………………………………………………….	17

1-Mavzu: Iqtisodiyot nazariyasi fanining
predmeti va taxlil uslublari.
Reja:
1. Dastlabki iqtisodiy fikrlar va merkantilizm namoyondalarining tushunchalari.
2. Klassik siyosiy iqtisod namoyondalari davri.
3. Siyosiy iqtisod, ekonomiks va Iqtisodiyot nazariyasi talkinlari.
4. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va taxlil usulublari.
5. Iqtisodiy qonunlar va iqtisodiy kategoriyalar


1. Dastlabki iqtisodiy fikrlar va merkantilizm namoyondalarining tushunchalari.
«Iqtisod» so’zi tor ma’noda inson yaratgan barcha ne’matlarni, tabiatdagi barcha boyliklarni, insonning mehnatini tejab-tergab ishlashtish ma’nosini ifodalaydi. Keng ma’noda iqtisodiyot insonning tirikchiligini o’tkazishga qaratilgan xo’jalik faoliyati bo’lib, bu faoliyat ishlab chiqarishdan boshlanib, yaratilgan mahsulotlarni iste’mol etish bilan yakunlanadi. Iqtisodiyot inson faoliyatining asosiy jihati, jamiyat hayotining poydevoridir. SHu bois «avval iqtisod, so’ngra siyosat» yoki «avval taom, so’ngra kalom» deydilar. Inson tirik jon bo’lganligi birinchi navbatda uning moddiy talab-ehtiyoji qondirilishi kerak, unga faqat iqtisodiy faoliyat orqali erishiladi. Kishilar hamisha iqtisodiyot bilan mashg’ul bo’ladilar, chunki shu yo’l bilan o’z rizq-nasibasini yaratadilar.
Insonning iqtisodiy sa’y-harakatlari negizida hamisha muayyan qonun-qoidalar yotadi. SHu bois ularni bilishga intilish qadimdan mavjud. Kishilar asrlar davomida iqtisodiy hodisalarni kuzatib, ularni umumlashtirgan holda turli fikr-mulohazalar, ilmiy qarashlarni olg’a surganlar. Bu qarashlar va fikrlar jamlana borib iqtisodiyot ilmi yuzaga kelgan. Qur’oni Krim, Hadisi sharifda, ajdodlarimiz bo’lmish buyuk allomalar asarlarida iqtisodiyot qonun-qoidalariga, tartiblariga oid ilk va ajoyib fikrlar mavjud. G’arbiy Evropada yashab o’tgan mutafakkirlar ham iqtisodiyot ilmiga ulkan hissa qo’shganlar.
Jamiyat tarakkiy etib borgan sari doimo yangi fanlar xam paydo bulib boradi, hamda ularning barchasi bilimlar olamida uz o’rnini topadi. SHu jixatdan karaganda “Iqtisodiyot nazariyasi” xam fan sifatida uzok tarixiy davr mobaynida paydo buladi va rivojlanib keladi. U jamiyat taraqqiyotining turli davrlarida turlicha ta’riflanib keladi.
“Iqtisodiyot nazarisi” yakin davrlarga siyosiy iqtisodiy nomi bilan yuritilib keldi. Bu fan soxasidagi dastlabki bilimlarni vujudga kelishida Gretsiyali Aristotel, Ploton hamda Ksenofontlarning asarlaridagi iqtisodiy fikrlari, davlatning boyib borishi sabablarini taxlil kilishlari ma’lum urin tutadi. Ulardan Aristotel siyosiy iqtisodning ayrim kategoriyalarini aniqladi hamda ma’lum darajada ularning aloqalarini tushuntirishga xarakat qildi. U uz asarlarida tovarning ikki xususiyatini - Qiymati va iste’mol qiymatini aniqladi, ayriboshlash jarayonini taxlil qildi hamda ayriboshlash nisbatini aniqlash masalasini ilgari surdi. SHuningdek u pulning kelib chikishi va vazifalarini bayon etadi. Bundan tashkari u pulning xarakatga keltirilishi natijasida, pul egasiga yangi pullar keltirilishi birinchi bor izoxlab berdi.
Dastlabki iqtisodiy fikrlarning rivojlanishida qadimgi Shark mamlakatlari mutafakkirlarining xam aloxida o’rni bor. Bu borada “Islom nazariyasi” deb nom olgan SHark mamlakatlari iqtisodiy karashlari majmuasi xam bu borada katta kizikish uygotadi. Misrlik iloxiyotchi Muxammad abu ar-Raufning ta’kidlashicha “Islom iqtisodiy ta’limoti” 1400 yildan ortik tarixga ega. U Muxammad paygambar va takvodor xalifalar davrida muvafakkiyatli ravishda turmushga joriy etilgan va musulmon jamiyatining gullab-yashnashiga kumaklashgan. (Karang A.Abdullaev “Ma’naviyat va iqtisodiy tafakkur” 1999 y. 7-Bet).
SHuningdek O’rta asr SHark olimlari Abu Ali ibn Sino, Abu Rayxon Beruniy, Alisher Navoiy, Abduraxmon Jomiy, Amir Temur, Zaxiriddin Bobur va boshkalarning mexnat taksimoti xakida, boylikni yaratilishida mexnatning roli, soliklar tizimi, pulning vazifalari tugrisida uzlarining fikr muloxazalarini ilgari surganlar.
Xullas, qadimgi davr iqtisodiy fikrlarida usha jamiyatdagi xukumron natural xujalik va endi paydo bulib, asta-sekin kengayib borayotgan oddiy tovar - pul munosabatlari ifodalanar edi.
Siyosiy iqtisod tushunchasini ijtimoiy-iqtisodiy adabiyotga birinchi bulib XVII asr boshlarida frantsuz aslzodasi Antuan Monkreten de Vattevil olib kirdi. Agar va shaxsiy boshkarishni ifodalashgan bulsa, Monkreten bu tushunchani “uy ruzgor va xujalikni yaxshi boshkarish san’ati” deb talkin etadi. Monkreten fikrlarida, xujalik ishlari gullab yashnashi davlat, milliy jumxuriyati bo’yicha tushunilgan. SHu asosda Adam Smitgacha bulgan barcha mutafakkirlar siyosiy iqtisodni davlat xujaligi tugrisidagi fan sifatida urganib keldilar.
XV-XVIII asrlarda merkantilizm iqtisodiy siyosatda va iqtisodiy tafakkurda bosh yunalish buladi. Uning moxiyati iqtisodiy siyosatda - mamlakat va davlat xazinasida barcha oltin va kimmatbaxo materiallarni tuplash, nazariyada esa tovar-pul muomalasi soxasi iqtisodiy qonunlarini topish edi. Merkantilizmning muxim goyasi-natijasida, mamlakatda kup pul yigish edi. Uning yorkin namoyondasi Mendir bulib Tomos men xisoblanadi. U boylik ma’nosida pulni, oltin va kumushni tushundi uzining asarlarida savdo kapitalini eng muxim kapital deb xisoblab, ishlab chiqarishni rivojlantirish esa fakat savdoning kengaytirishning omili deb bildi.