Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarni muhit tasirida tarbiyalash Docsity

Mavzu:«Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni oila muhitida tarbiyalash.»

MUNDARIJA

K I R I Sh.........................................................................................................3

1.1.Umuminsoniy qadriyatlarning mohiyati, jamiyatdagi o‘rnini pedagogika-

psixologiyada o‘rganilishi……………………………………………………

1.2. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni turli muhit tasirida tarbiyalashning

prinsiplari va usullari……………………………………...11

2.1. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida

tarbiyalashning o‘ziga xos psixologik xususiyatlari………………………… 18

2.2. Tajriba- sinov natijalari............................................................................. 37

XULOSA VA METODIK TAVSIYALAR........................................... 51

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI...............................57

Kirish

Muammoning dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat qurish va jahon hamjamiyati tomonidan rivojlangan davlat sifatida o‘rin olish vazifasi qo‘yildi. Albatta yurtimizda jahon talablariga mos keladigan, har tomonlama rivojlangan,o‘z kasbini puxta egallagan, vatanparvar fidoyi insonlarni tarbiyalab yetishtirishda ta’lim muassasalarida o‘qitishni yanada yuksak bosqichga ko‘tarish, uning tarbiya bilan uyg‘unligini ta’minlash katta ahamiyatga ega.

Shu sababli Prezidentimiz Islom Karimov ta’limdagi islohotlarga katta e’tibor bilan qaradi. “Shu o‘rinda haqli savol tug‘iladi, – degan edi yurtboshimiz, bizning o‘rta, o‘rta maxsus va oliy maktabgacha ta’lim muassasasilarimiz kasb mahorati va ma’naviy-ma’rifiy, umumbashariy jihatdan ana shunday zamonaviy sohalarda ishlaydigan yoshlarni tayyorlashga qodirmi ? Men imcha unchalik tayyor emas. Xalq ta’limi yangicha sharoitlarda o‘z ishini nihoyatda sekinlik bilan qayta qurmoqda. Jahon bozoridagi integratsiya, ilmiy-texnikaviy taraqqiyot sur’atlari xalq ta’limining barcha bo‘g‘inlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni mustahkamlashni talab etmoqda. Binobarin, bu hol tarbiya, ta’lim, siyosiy va kasbiy tayyorgarlik 0 0 0 2masalalarini hal etishga kompleks yondashishni taqozo etmoqda” .

Barkamol insonni tarbiyalashda umumbashariy qadriyatlarimiz, ma’naviyat ohasida

belgilangan maqsadlarni amalga oshirish uchun o‘tgan davr ichida mamlakatmiz rahbariyati tomonidan juda katta ishlar amalga oshirildi va oshirilmoqda. Jumladan

1994 yilda Prezidentimizning “Istiqlol va ma’naviyat” to‘plami chop etildi. 1994 yil 23 aprelda Prezident tomonidan “Ma’naviyat va ma’rifat” jamoatchilik markaz ini tashkil etish to‘g‘risida”gi, oradan ikki yil o‘tgach, ya’ni 1996 yil 9 sentabrda “Ma’naviyat va ma’rifat” jamoatchilik markazi faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish to‘g‘risida”gi Farmonlar e’lon qilindi. 1997 yil 29 avgustda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX- sessiyasida qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” da alqimiz ning umumbashariy qadriyatlari, ma’naviyati masalasiga, yoshlarni milliy va muminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga juda katta ahamiyat berilgan. huningdek “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” dagi uzluksiz ta’limni isloh qilish yo‘nalishlarida “Milliy mustaqillik prinsiplari va xalqning boy intellektual merosi hamda umumbashariy qadriyatlarning ustuvorligi asosida ta’limning barcha dara jalari va bo‘g‘inlarida ta’lim oluvchilarning 0 0 0 2ma’naviy va ahloqiy fazilatlar ini rivojlantirish” alohida belgilab qo‘yilgan.

Bu hujjatlarga binoan Respublika oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi 1997 yildan

boshlab barcha Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida “Ma’naviyat va ma’rifat

asoslari” maxsus kursini o‘qitish to‘g‘risida Qaror qabul qilingan. Ta’lim muassa salarida Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash masalasiga e’tibor berilayotgan bo‘lsada, bu borada o‘z yechimini kutayotgan muammolar talaygina.

Tadqiqot ishlari, ilmiy izlanishlarda ko‘proq ta’limiy muammolar, yangicha o‘qitish texnologiyalari mavzulari ustida bahs yuritilmoqda. Aslida, Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash birinchi masala darajasiga olib chiqish, maqsadga muvofiqdir. Chunki jamiyat ravnaqi uchun faqat nazariy bilimlarga ega bo‘lgan, mexanik mashina singari vazifalarini bajaruvchi kasb egalari emas, balki, eng avvalo chuqur his-tuyg‘uli, yuksak ma’naviy- axloqiy fazilatlarga ega shaxslar zarur. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni mustaqil, erkin faoliyati orqali axloqiy fazilatlarni tarkib toptirish bilangina bunday shaxsni Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlarilash mumkin.

Mustaqillik sharofati bilan milliy qadriyatlar, urf-odatlar, an’analarimiz, axloq-odob, madaniyatimiz qayta tiklanib, ta’lim-Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari mazmunining asosiga aylandi. Zero, o‘sib kelayotgan yosh avlod o‘z milliy qadriyatlarini, axloq-odob madaniyatini o‘zlashtirishi va ularga hurmat bilan qarashi lozim. Shundagina u o‘z yurtining

haqiqiy vakili degan ulug‘ unvonga ega bo‘ladi.

O‘zbek xalqi tarixan Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy

qadriyatlar asosida tarbiyalash sohasida o‘ziga xos dorulfunun yaratgan. Bu borada

xalq pedagogikasi boy tajribaga ega. Bugungi kundagi Maktabgacha ta’lim yoshi dagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash maqsad va vazifalarini hal etishda uning o‘rni beqiyosdir.

Keyingi yillarda Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash an’analariga oid muammolar yuzasidan ko‘plab tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Tarbiyachi olimlarimiz tomonidan yaratilgan bir necha risola, qo‘llanma, ilmiy-tadqiqot ishlari bunga yaqqol misol bo‘la oladi.

R.H.Jo‘rayev, P.Holmatov, Sh.Sharipov, B.Raximov, U.Nishonaliyev,N.Saidaxmedov, O‘.Tolipov, S.Nishonova, R.Safarovalarning tadqiqot ishlari

shular jumlasidandir. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy

qadriyatlar asosida tarbiyalashning usul va vositalari muammosiga bag‘shlangan

tadqiqot ishlari ko‘plab uchrasada, ammo ular asosan katta yoshdagi

tarbiyalanuvchi va talabalar o‘rtasida ushbu muammoning yechimini topishga

qaratilgan. Lekin, Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy

qadriyatlar asosida tarbiyalashda qo‘llaniladigan usul va vositalar haqida yaxlit

bir tadqiqot ishi qilingan deb bo‘lmaydi.

Qolaversa, keyingi yillarda Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni

umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashga nisbatan ta’limga e’tibor

kuchayib bormoqda. Muammoning dolzarbligi, nazariy-pedagogik va amaliy

holatidan kelib chiqib, biz bitiruv malakaviy ishimizning mavzusini “Maktabgacha

ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash” deb

oldik.

Tadqiqot ishimizning maqsadi – Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni

umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning pedagogik shart-sharoitlarini

aniqlashdan iboratdir.

Tadqiqot ishimizning obyektini – Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni

umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash tizimi, uning predmetini –

Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida

tarbiyalash jarayonida qo‘llaniladigan samarali usul va vositalari etib oldik.

Muammoning dolzarbligi, maqsadi, obyekt va predmetidan kelib chiqqan

holda tadqiqot ishimizning quyidagi vazifalarini belgilab oldik:
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida

tarbiyalashning mazmuni, maqsad va vazifalarini aniqlash;

Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida

tarbiyalashning qo‘llaniladigan samarali usul va vositalarini tasniflash;

Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida

tarbiyalashning samarali usul va vositalari ta’sirida Maktabgacha ta’lim yoshidagi

bola shaxsini aniqlash yo‘llarining pedagogik-psixologik shart-sharoitlarini nazariy

va metodik jihatdan asoslash;

To‘plangan nazariy-metodik ma’lumotlar va tajriba-sinov natijalari asosida

uslubiy tavsiyalari berish.

Tadqiqot ishimizning bazasi bo‘lib, Qashqadaryo viloyati Qarshi shahridagi

maktabgacha ta’lim muassasasigacha ta’lim muassasalarining tarbiyalanuvchilari

xizmat qildi. Tajriba-sinov ishlarimizda 12 ta tarbiyachi va 59 ta tarbiyalanuvchilar

ishtirok etdilar.

Tadqiqot ishimizning nazariy ahamiyati shundan iboratki, biz unda

Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida

tarbiyalashning maqsad va vazifalarini, uni amalga oshirishning samarali vosita va

usullarini ochib beriladi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy

qadriyatlar asosida tarbiyalashni uzviyligi, vositalarini tajriba-sinov ishlari

natijalari bilan asosladik.

Belgilangan tadqiqot maqsadi va vazifalarini hal etish bitiruv malakaviy

ishimizning mazmunini tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ish o‘z ичига кириш, ikki

bob, uning to‘rt fasli, xulosa va metodik tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar

ro‘yxatini oladi.

I bob. MAKTABGACHA TA’LIM YOSHIDAGI BOLALARNI

UMUMINSONIY QADRIYATLAR ASOSIDA TARBIYALASHNING ILMIY-

NAZARIY ASOSLARI

1.. Umuminsoniy qadriyatlarning mohiyati, jamiyatdagi o‘rnini

pedagogika-psixologiyada o‘rganilishi

Mustaqillik mevasi bo‘lgan , biz qurayotgan xukukiy , demokratik jamiyatning

ma’naviy binosi mustaxkam bulishi kerak . Bu esa avvalo , avlodni chukur

bilimli, teran fikrli uz o‘tmish durdonalaridan va ma’naviy qadriyatlaridan

xabardor , vatanparvar , xalkparvar , fidoiy kilib tarbiyalashni takozo etadi .

Komil inson shaxsini tarbiyalash ishi esa eng murakkab qiyin jarayondir . Bu

jarayonni amalga oshirishda ular ongiga milliy va ma’naviy qadriyatlarni

singdirish maqsadga muvofikdir . Demak , yosh avlod qachonki o‘z tarixini ,

madaniyatini , milliy qadriyatini , tilini , dinini va urf-odatlarini mukammal

bilgandagina mustakillikning tub moxiyatini yanayam chukurrok anglaydi .

Milliy istiklol mafkurasi xam ana shu milliy qadriyatlarga asoslanib

yaratilishi bejiz emas , albatta . Bu borada Prezidentimiz I.Karimovning « Xar

bir fukaro ajdodlarimizning bebaxo merosi , milliy qadriyat va

an’analarimizga munosib bulishga erishish , yuksak fazilatli va komil

insonlarni tarbiyalash , ularni yaratuvchanlik ishlarida da’vat kilish , shu

mukaddas zamin uchun fidoiylikni xayot mezoniga aylantirish - milliy istiklol

mafkuramizning bosh maqsadidir»- deganlari ayni muddaodir .

Prezidentimiz I.A. Karimovning bir qancha asarlarida, «Ta’lim to‘g‘risida» gi

qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» va boshqa manbalarda Respublikamiz

yoshlarini qanday insonlar qilib Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning

qiziqish va qobiliyatlari lozimligi aniq belgilab berilgan.

Bugungi kunda Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar

asosida tarbiyalashadan asosiy maqsadi - yosh avlodni har tomonlama yetuk,

jamiyatimiz taraqqiyoti uchun zarur bo‘lgan barkamol insonlar etib

shakllantirishdir. Barkamol inson o‘zida ma’naviy va jismoniy yetuklikni

mujassam etadi. Yoshlarimizni qadriyatlar asosida tarbiyalash uchun birinchi galda

sharq mutafakkirlarining meroslari dasturi amal bo‘lib xizmat qiladi. Al- Farobiy,

A.Yassaviy, B.Naqshbandiy, Al-Buxoriy, Beruniy, Ibn Sino, al-Xorazmiy, al-

Farg‘oniy, Firdavsiy, A.Temur, A. Navoiy va Bobur singari jahonga taniqli bir

necha aql egalarining ijtimoiy-siyosiy, falsafiy qarashlariga tayanib ish ko‘rilsa

Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari ta’sirchanligi

yanada mukammallik kasb etadi.

Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida

tarbiyalash, ma’naviy qadriyatlar va istiqlol istikboli xamda mafkuraviy ong ,

yashash tarzi hakida, ya’ni avlodlar mushtarakligi to‘g‘risida fikr yuritar

ekanmiz , uni uch toifaga bo‘lish lozim :

Keksa avlod istiklolni ardoqlab shunday erkin va ozod kunlarga yetib

kelgani uchun shukronalar aytayotgan bulsa , urta avlod talabchan , ochig‘ini

aytish kerakki , xayotda uz urnini topayotir , ayrim xollarda , iste’molchilik

kayfiyatida xam yelib yugurmokda , yosh avlod esa xayotga faol kirib

kelmokda , ularning yashash tarzi to‘g‘risidagi qarashlarning shakllanishida

milliy va ma’naviy qadriyatlarning aloxida urni va axamiyati borligini

ta’kidlash mumkin va Ayni paytda , ularning xayotdagi ma’naviy-ma’rifiy

o‘zgarishlarni , ya’ni mafkuraviy talablarni idrok etishdagi burchi va

mas’uliyatini anglash tuyg‘usi tobora usayotganliga guvoxmiz .

Xush, ma’naviy qadriyatlarimiz xususida sharq mutafakkirlarimizning

ilmiy , ma’rifiy merosi borasida yoshlarimizning tasavvur va bilim darajasi

kanday ? Qayd kilish lozimki o‘rta asrlar uygonish davri , bunyodkorlari

bulmish allomalar bizning ajdodlarimiz ekanligidan faxrlanamiz . Bu borada

Ibn Sinoning ma’naviy merosida kator muammolar tizimida axlok-odob

masalalari e’tiborli saloxiyatga egadir . Uning «Burch xakida risola» , «Axlok

xakida risola» , «Insof xakida risola» kabi asarlarida axlok-odobning goyat

muxim kirralari bayon etilgan .
Mutafakkirlarning asarlarida, jumladan « Tadbiri manzil» risolasida xam

inson tabiati azaldan axloqli yoki axloksiz bulmaydi , degan g‘oya muxim

axamiyat kasb etadi . Aslida odamlar tayyor fazilat , odat va xayotiy

ko‘nikmalar bilan tug‘ilmaydilar. Bunday xususiyatlar ularning ijtimoiy

hayotida shaxsiy va o‘zgalar tajribasi , ajdodlar an’analari , ta’lim-tarbiyaning

faol ta’siri ostida asta-sekin shakllana boradi . Ta’lim-tarbiya o‘zgalarning

ma’naviy ta’siri ostida inson uzida ijobiy axlokiy fazilatlarni shakllantiradi

yoki «yomon dustlar» ya’ni salbiy odatlar soxibiga aylana boradi .

Jahonda XII asrdan boshlab xanuzgacha algebra fani asoschisi sifatida Al-

Xorazmiy nomi ulug‘lanadi . Hozirgi zamonda kosmik kemalar, havo

transporti , hisoblash texnikasi , ishlab chikarishning texnologik jarayonlar

algoritmi qoidasi asosida ishlaydi .

Abu Nasr Farobiy inson akliy va ijodiy faoliyatining takomillashuvida

musiqiy oxanglarning fizikaviy holatiga asos soldi .

U Musqkaning matematik nazariyasini yaratdi .

Bunday yaratuvchanlik milliy va ma’naviy qadriyatlarimiz sifatida ulug‘lanar

ekan , ularni o‘rganish , o‘zlashtirish yosh avlodning muxim burchi bo‘lmog‘i

kerak .

Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar

asosida tarbiyalash, bu yosh avloddan milliy g‘oya asosidagi tafakkur , chuqur

bilim va ixtisoslikni talab kilmokda . Uning negizi- milliy qadriyatlarimizdir.

« Yangicha yashash , ozod va obod Vatan erkin va farovon xayot kurish

tuygusi esa yosh avlod oldiga keksa avlodga qaraganda mas’uliyatlirok

vazifalarni qo‘ymokda . Xususan , ong va tafakkur xamda ma’naviy

qadriyatlardagi uzgarishlar xayot talabidan orkada kolayotganligi ma’naviy

saloxiyatdagi qusurlar bilan bog‘likdir .

Shunday qilib, qadriyatlar-harakat usuli, metodikasi va uning individual

yetimga aylanishi uchun shart-sharoit yaratish degan ma’noni bildiradi. Mustaqillik

milliy ma’naviyatimizning zaminini tashkil qiluvchi «qadriyatlar», «milliy
istiqlol», «milliy iftixor», «milliy g‘urur», «milliy ong» kabi tushunchalarning

ijtimoiy siyosiy va kundalik hayotimizdagi asosiy ahamiyati va o‘rnini qayta tiklab

berdi. Bu bizning ma’naviy hayotimizda qo‘lga kiritgan katta yutuqlarimizdandir.

Xush, qadriyatlar o‘zi nima? Ularning mohiyati, asosiy jihatlari nimadan

iborat? Eng avvalo, shuni qayd qilish kerakki, qadriyatlar juda sermazmun va

ko‘p qirrali tushunchadir. Shuning uchun ham adabiyotlarda mazkur tushunchaning

mohiyatini ifodalashda turlicha yondashuvlarni uchratishimiz mumkin. Masalan,

«Falsafiy ensiklopediya»ning beshinchi jildida qadriyatlar quyidagicha 0 0 1Ftavsiflangan: «Qadriyat fal safiy va sotsiologik tushuncha. U, birinchidan, biror

obyektning ijobiy yoki salbiy qimmatini, ikkinchidan, ijtimoiy ongning normativ,

belgilovchi—bag‘ishlovchi jihati (subyektiv qadriyatlar yoki ong qadriyatlari)ni

ifoda etadi. Shunga ko‘ra obyektiv (ashyoviy) va subyektiv (ong) qadriyatlari bir

biridan farqlanadi»

Mazkur manbada yozilishicha, tabiiy boyliklar va tabiat hodisalari (bular

yaxshilik va yomonlik nuqtai nazaridan baholanadi) mehnat mahsullarining

iste’mol qiymati (umuman foydalilik); ijtimoiy hodisalarda mujassamlashgan

ijtimoiy ezgulik va yovuzliklar; tarixiy hodisalarning progressiv yoki reaqion

ahamiyati, hozirgi zamon kishilarining boyligi sifatida namoyon bo‘luvchi

moziynning madaniy merosi, ilmiy haqiqatning foydali samarasi yoki nazariy

ahamiyati, kishilarning hatti harakatlarida ifodalanuvchi axloqiy, yaxshilik yoki

yomonlik, tabiiy va ijtimoiy obyektlarning hamda san’at asarlarining estetik

jihatdan tavsiflanishi, sajdagohlar, diniy ibodat buyumlari va boshqalar ashyoviy

qadriyatlarga kiradi 0 0 1 FOng qadriyatlariga normativ tasavvurlar (yaxshi lik vayomonlik adolat,

go‘zallik va xunuklik haqidagi, tarixning ma’nosi va insonning vazifasi haqidagi

tasavvurlar, ideallar, harakat meyorlari va tamooyillari tarzida ifodalangan ijtimoiy

ko‘rsatmalar va baholar, talab va ta’qiqlar, maqsad va loyihalar kiradi.
Qadriyatlarni mazmuni va harakteriga ko‘ra progressiv va reaqion tiplarga

ajratish mumkin» Bu esa, mazkur kategoriyani o‘ta sig‘imdor qilish bilan birga uni

izohlashni mushkullashtiradi. Turli chalkashliklar keltirib chiqaradi.

Shu jihatdan taniqli faylasuf olim V.P.Tugarinovning fikri e’tiborga loyiqdir: 0 0 1F«Qadriyatlar muay yan jamiyat yoki guruhga mansub kishilar turmushi va

madaniyatining haqiqiy yoki ideal ne’matlari bo‘lgan tabiat va jamiyat

hodisalarining mohiyati (yoki hodisaning bir jihati)dir. Bu ne’matlarning

qadriyatlar deyilishiga sabab kishilar ularni qadrlaydilar, chunki bu qadriyatlar

ularning shahsiy va ijtimoiy turmushini boyitadi. Shuning uchun ham kishilar o‘z

tasavvurlaridagi qadriyatlarni ximoya qiladilar va o‘zlari uchun maqsad yoki ideal

bo‘lgan qadriyatlarni amalga oshirishga intiladilar.

Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida

tarbiyalashda, qadriyatlar ichida eng birinchi va eng umumiysi hayotning o‘zidir,

chunki hayotdan mahrum bo‘lish qolgan barcha qadriyatlardan foydalanishni

yo‘qqa chiqaradi. Qadriyatlarning boshqa turlari, aslini olganda, hayot

ne’matlarining mohiyatidir, madaniy qadriyatlardir».

V.P.Tugarinov «qadriyat» va «baho» tushunchalarini bir biridan farqlash

zarurligini uqtiradi. U yoki bu hodisani qadriyatlarga mansub hisoblash, ya’ni uni

qadriyatlarga qo‘shish yoki qo‘shmaslik ana shu munosabatga, ijobiy yoki salbiy

bahoga bog‘liq.

Yosh avlodni Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va

qobiliyatlarini shakllantirish – bizning burchimizdir.

1.2. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar

asosida tarbiyalashning prinsiplari va usullari

Davlatimizning mustaqillikka erishuvi ta’lim va Maktabgacha ta’lim

yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlarining milliy shakllarini

rivojlantirishga keng imkoniyatlar ochib berdi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi

bolalarning qiziqish va qobiliyatlari - ma’naviy manbalar va hozirgi zamon

talablari va ehtiyojlari nazarda to‘tgan xolda, tarbiyachilarning tarbiyalanuvchi

bilan aniq bir maqsadga qaratilgan o‘zaro amaliy va nazariy muloqatidir.

Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida

tarbiyalashda uning mohiyatini tushunib yetish kerak. Qadriyatlar o‘zining

mohiyatiga ko‘ra bir necha turga bo‘linadi. Jumladan, inson va uning hayoti eng

oliy qadriyat hisoblanadi. Inson yuq joyda biron narsaning qadr qimmati haqida

so‘zlash bema’nilikdir. Shuning uchun ham inson qadr qimmatini e’zozlash, uning

turmushini yaxshilash, bilimi va madaniy saviyasini rivojlantirish, sog‘lig‘ini

saqlash, hayotini himoya qilish davlatimiz siyosatining asosiy yo‘nalishini tashkil

etadi. Jamiyatimizda ro‘y berayotgan tub o‘zgarishlarning, islohotlarning barchasi

kishilar hayoti to‘q, boy, go‘zal bo‘lishi, inson o‘zini chinakam erkin his etishi, o‘z

mehnati natijasining, o‘z taqdirining, o‘z mamlakatining egasi bo‘lishini

ta’minlashga qaratilgandir.

Inson ehtiyojlarini qondirishda tabiiy qadriyatlar katta ahamiyat kasb etadi.

Tabiiy qadriyatlarga yer va yer osti boyliklari, suv, xavo, o‘rmonlar, o‘simliklar,

xayvonot dunyosi va boshqalar kiradi.

Markaziy Osiyo, xususan, O‘zbekiston zamini xilma xil qazilmalarga boy.

Yer yuzasiga yaqin yotgan qazilmalarning aksariyati ochilgan va ular xalq

xo‘jaligi, fan va texnika tarakqiyoti uchun xizmat qilmoqda. Shu bilan birga xali

ochilmagan, ruyobga chiqmagan konlar ham ko‘p. Bu konlarning juda oz qismi

bevosita yer yuziga chiqqan bo‘lsa, aksariyati yer ichkarisida yashirinib yotibdi.

Iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lgan tabiiy xom ashyo uyumlari «foydali qazilmalar»

O‘zbekiston Respublikasining milliy boyligi, uning asosiy qadriyatlaridandir.

O‘zbekiston behisob tabiiy boyliklarga, qulay jug‘rofik muxitga ega.

Tabiat tabiiy resurslar manbaidir. Tabiiy resurslar, ya’ni yonilg‘i, har xil

metallar, rudalar, havo, suv, o‘simliklar, xayvonot dunyosi bo‘lmasa insoniyat

yashay olmaydi. Tabiat biz uchun moddiy ne’matlarning bosh manbai sifatida ham,

cog‘lik, shodlik, turmushga mehr-muxabbatning va har bir kishidagi ma’naviy
boyliklarning bitmas tuganmas omili sifatida ham o‘zining g‘oyat zo‘r ahamiyatini

hech qachon yuqotmaydi.

Ona Yer kishilar uchun moddiy ne’matlar manbai, dastlabki mehnat 0 0 1Fvositalarining xazinasidir, inso niyat taraqqiyotining beshigidir. Yerdan inson o‘zi

uchun zarur narsalarni undiradi. Yer insonni boqadi. Taniqli ingliz iqtisodchi olimi

Vilzm Petti aytganideq, mehnat boylikning otasi bo‘lsa, Yer uning onasidir.

Insonning kundalik hayoti va sevinchlari ham Yer tufaylidir. Shunday ekan, inson

uchun g‘oyat darajada muxim va zarur bo‘lgan hayot manbai Yerni qadrlamaslik

e’zozlamaslik mumkin emas!

Zotan, O‘zbekistan Konstitutsiyasining 55-moddasida yozib qo‘yilgan: «Yer,

yer osti boyliklari, suv, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy

zaxiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat

muxofazasidadir»

Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida

tarbiyalashda ularga birinchi navbatda inson mehnati, xatti-harakati, aql zakovati

bilan yaratilgan «ikkinchi tabiat», ya’ni turli tuman moddiy boyliklar, zavod va

fabrikalar, ishlab chiqarish kuchlari, transport vositalari, asbob-uskunalar, turar

joy, mol-mulk, noz-ne’mat va shu qabilar moddiy qadriyatlar ekanligini

tushuntirish lozim.

Ma’lumki, moddiy qadriyatlarning asosini jamiyatimizning moddiy texnika 0 0 1Fbazasi tashkil qiladi. Insoniyat jamiyatining har biri o‘ziga xos moddiy texni ka

bazasiga ega. Ular bir-biridan sifat jihatidangina emas, balki miqdor jihatdan ham

farq qiladi. Tosh va yog‘ochdan yasalgan sodda qurollarni ishlatish, yoyning ixtiro

qilinishi va ov qilish, olovdan foydalanishning kashf etilishi, metalldan mehnat

qurollarini yasash va boshqa shu qabilar hammasi ibtidoiy jamiyat moddiy texnika

bazasi uchun harakterlidir. Biroz takomillashgan mehnat qurollarini dexqonchilik,

hunarmandchilik va qurilish ishlarida qo‘llash, og‘ir jismoniy mehnat talab

qiladigan barcha sohalarda qullarning mehnatidan shafqatsizlarcha foydalanish

quldorlik jamiyatining moddiiy texnika bazasi uchun xos belgilardir. Shamol
va suv tegirmonlaridan foydalanish, metallarni eritish va ularni qayta ishlash

yo‘llarini yaxshilash feodal jamiyatiga taalluqli moddiy texnika bazadir. Yirik va

kuchli mashinalarni ixtiro qilish, ijtimoiy ishlab chiqarishda fan-texnika

yutuqlaridan keng foydalanish, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va

mexanizatsiyalashtirish, yangi texnologiyani joriy etish, tabiiy, moddiy va mehnat

resurslaridan har tomonlama foydalanish indo‘strial jamiyatning moddiy texnik

bazasini tashkil etadi.

Respublikamizda taraqqiy etayotgan mashinasozlik, metallurgiya, kimyo,

issiqlik energiyasi, transport va aloqa, kapital qurilishi, yengil, oziq-ovqat, agrar

sanoati va boshqa milliy boyliklar majmuasi mustaqil O‘zbekiston xalqining 0 0 1Fmoddiy qadriyatlarini tash kil etadi.

0 0 1 FModdiy qadriyatlarning negizini mulk tashkil eta di. Davlat

iste’molchilarning hyquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik

va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqligini va

huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi

Prezidentimiz ta’kidlaganidek mulkchilik munosabatlari masalalarida yaqin

vaqtlar ichida qat’iy o‘zgarishlar amalga oshirilishi kerak. Mulk o‘zining haqiqiy

egasi quliga o‘tishiga erishish zarur. Faqat ana shundagina uning egasi ushbu

mulkni saqlash va ko‘paytirish uchun kurashadi. «Mulkning, - deydi I. Karimov,

—mulkdorga tom ma’noda xizmat qilishiga, uning mulk egasiga, butun

mamlakatga foyda keltirib, har bir fuqaroning farovonligiga xizmat qilishiga

erishish zarur.

Ana shundagina paydo bo‘layotgan mulkdorlar guruhi o‘z mamlakatining

iqtisodiyotini mustahkamlashdan chinakam manfaatdor bo‘ladi, ijtimoiy tuzumni

mustahkamlash va himoya qilish, ijtimoiy siyosiy barqarorlikni ta’minlash uchun

barcha imkoniyatlarni yaratadi».

Insonning hayotida madaniy-ma’naviy qadriyatlar katta o‘rin egallaydi.

0 0 1 FUnga ilmiy texnikaviy va intel lektual imkoniyatlar, maorif, ta’lim tarbiya,

tibbiy xizmat, milliy meros, turli shakllarda namoyon bo‘ladigan madaniyat

durdonalari, til, adabiyot, san’at, xalq hunarmandchiligi maxsulotlari, noyob tarixiy

va madaniy yodgorliklar, arxitektura va hokazolar kiradi.

Markaziy Osiyo azal-azaldan ilm-fan va madaniyatning, adabiyot va

san’atning markazlaridan biri bo‘lib kelgan. Bu o‘lkada yetishib chiqqan buyuk

mutafakkirlar jahon ilm fani va madaniyatini o‘z kashfiyotlari va o‘lmas asarlari

bilan ijodiy boyitib, yuqori cho‘qqiga ko‘tardilar, uning keyingi taraqqiyotiga

samarali ta’sir ko‘rsatdilar. Butun madaniy olamga taniqli olimlar va mutafakkirlar,

Samarkand, Buxoro, Shahrisabz, Xiva singari muxtasham shaharlar yaratuvchilari

bo‘lmish ulug‘ ajdodlarimizning ijodiyoti o‘zining ulug‘vorligi va go‘zalligi bilan

hozirgacha hammani lol qoldirmoqda.

«O‘zbekistonda yuz berayotgan progressiv o‘zgarishlar,— deydi

I.Karimov, — uning juda katta tabiiy boyliklari, ishlab chiqarish, ilmiy texnikaviy

va intellektual imkoniyatlari, noyob milliy madaniy merosi, xalqimiz tarixi va

hozirgi hayoti bilan qiziqayotgan dunyoning barcha mintaqalaridagi siyosatchilar,

bizneschilar, oddiy odamlarni o‘lkamizga tabora ko‘proq jalb etmoqda»

Endilikda mintaqamizning boy ma’naviy madaniyati, uning noyob milliy

qadriyatlari, bebaho falsafiy va ma’naviy merosi xalqimizning ruhiyati,

ma’naviyatini yanada yuksak darajaga ko‘tarish uchun xizmat qilmoqda.

Biz Sharq sivilizatsiyasi va madaniyatiga mansubligimiz bilan faxrlanamiz,

deydi Prezidentimiz I.Karimov,- Sharq sivilizatsiyasi va madaniyati esa doimo

xalqni bo‘lg‘usi o‘zgarishlarga ma’naviy va ruhiy jihatdan tayyorlashga intilib

kelgan.

Axloqiy qadriyatlar kishilarning bir birlariga, o‘zlari mansub jamoaga,

vatanga nisbatan tarixan tarkib topgan munosabatlarini ifodalaydi. Axloq muayyan

xulq atvor, odob, xatti harakat, meyor, qoida va tamoyillar majmuasidir. Axloqiy

tushunchalarga yaxshilik va yomonlik burch, vijdon, sha’n (or-nomus), baxt,

adolat, ideal qabilar kiradi. Insonning oila, jamiyat, xalq manfaatlarini anglab
qilayotgan har qanday xatti harakati yaxshilik kategoriyasi nuqtai nazaridan

baholanadi.

Burch — kishining Vatan, xalq, jamoa, oila bilan o‘zaro munosabatlarida o‘z

oldidagi majburiyat va mas’uliyatini sezishi, ularga nisbatan sadoqatni ifodalaydi.

Vijdon kishining xatti harakatiga o‘zining munosabatini, kishining o‘z xulq odobi

uchun ma’naviy mas’uliyat hissini ifodalaydi.

Qadriyatlar amal qilish doirasiga ko‘ra milliy, mintaqaviy va umuminsoniy

turlarga bo‘linadi.

Milliy qadriyatlar - murakkab ijtimoiy ruhiy hodisa bo‘lib, u millatning tili,

madaniyati, tarixi, urf odatlari, an’analarini, jamiki moddiy va ma’naviy

boyliklarini, iqtisodiy, ijtimoiy siyosiy hayotining barcha tomonlarini qamrab

oladi.

Har bir ruhan sog‘lom kishida o‘z qadr qimmatini saqlash, o‘zini hurmat

qilish tuyg‘usi mavjud. Har bir millatda ham xuddi shu holatni ko‘ramiz.

Millatlarning o‘z o‘zini anglash jarayoni takomillashgan sari milliy manfaatlar

ham, milliy qadriyatlar ham kuchayib, mustahkamlanib boraveradi.

Milliy qadriyatlarning e’zozlanishi va kuchayib borishi zinhor milliy

hudbinlikka, manmanlikka olib kelmasligi kerak Shuning uchun ham bu masalada

xushyorlik, nazokat, insof, diyonat, bag‘rikengliq sahovat talab qilinadi. Zotan,

milliy qadriyatlarning o‘zi ayni paytda, mintaqaviy yoki umuminsoniy

qadriyatlarning uzviy qismi sifatida namoyon bo‘ladi.

Mintaqaviy qadriyatlar iqtisodiyoti, madaniyati, tarixi, tili, dini, urf-odat va

an’analari mushtarak bo‘lgan xalqlar manfaatlariga xizmat qiladigan tabiiy va

ijtimoiy hodisalar majmuasini tashkil etadi.

Mintaqaviy qadriyatlarga misol sifatida Markaziy Osiyo xududida istiqomat

qiluvchi o‘zbeq qozoq, tojiq qirg‘iz, turkman xalqlariga xos bo‘lgan qadriyatlarni

eslatib o‘tishimiz mumkin. Buyuk Turon diyorida unib o‘sgan mazkur xalqlarning0 0 1 Ftarixi, tili, mada niyati, dini, urf odat va an’analarida juda ko‘p umumiyli

mavjud. Ular hamisha bir birlariga orasini, quda qudag‘ay bo‘lganlar,hozir ham

bahamjihat, totuv hayot kechirmoqdalar. Mazkur xalqlarning iqtisodiy, madaniy,

ma’naviy, savdo sotiq. munosabatlari juda qadim zamonlarga borib taqaladi.

Qadimdan bir ma’naviy ruhiy iqlimdan nafas olib kelgan xalqlarimiz

tariximizning, ayniqsa, bugungi mas’uliyatli davrida aql, zakovat va shijoat,

dunyoviy salohiyat va milliy g‘urur talab etadigan bir pallada yana ham yaqinroq,

yana ham mehr oqibatliroq bo‘lishlari lozimligini hayotiing o‘zi taqozo qilmoqda.

Mintaqaviy qadriyatlar turkumiga Markaziy Osiyoda yagona iqtisodiy

hududni tashkil qilish, Orol muammolarini xal etish, ekologik xavfsizlikni

ta’minlash, mintaqamizda yashovchi xalqlarni tibbiy, ijtimoiy jihatdan himoyalash,

boy tarixiy, ma’naviy merosimizni avaylab asrash qabilar kiradi.

Umuminsoniy qadriyatlar milliy va mintaqaviy qadriyatlardan mazmuni

jihatdan chuqur va keng bo‘lib, umumbashariy ahamiyat kasb etadi. Umuminsoniy

qadriyatlar barcha millatlar, elatlar va xalqlarning maqsad va intilishlariga muvofiq

koladi. Shuni ta’kidlash kerakki, jahondagi birorta xalq va millat o‘zidan boshqa

xalq va millatlardan, umuman jahon sivilizatsiyasidan mutlaqo ajralgan, alohida

madaniyatga ega emas. Millatlar boshqa xalqlarning madaniy ma’naviy

yutuqlaridan foydalanmay turib rivojlana olmaydilar. Shu sababli, barcha

xalqlarning ijtimoiy iqtisodiy, madaniy ma’naviy rivojlanishi, tarixi bir biri bilan

chambarchas bo‘lib ketgan.

Umuminsoniy qadriyatlar turkumiga insoniyat sivilizatsiyasining tarakqiyoti 0 0 1Fbilan bog‘lik bo‘lgan umum bashariy muammolar kiradi. Ulardan eng asosiylari

yer yuzida ilm fanini taraqqiy ettirish, tinchlikni saqlash, yadroviy qurollarning

poygasini to‘xtatish, xalqaro xavfsizlikni ta’minlash, turli kasalliklarning oldini

olish, tabiatni muxofaza qilish, qashshoqlik va savodsizlikka barham berish, sanoat0 0 1 Fxom ashyosi, ener giya manbalari va oziq-ovqat bilan ta’minlash, koinotni v

jahon okeani resurslarini o‘zlashtirish bilan bog‘lik bo‘lgan muammolar kirdi. 0 0 1 FJamiyatimizning iqtisodiyoti, mada niyati va ma’naviyatining ilgari qara

rivojlanishiga, milliy axloq, odob, urf-odat negizlarida komil inonni tarbiyalashga

mustaql Respublikamizni har tomonlama ravnaq toptirib, jahon sivilizatsiysiga

qo‘shishga astoydil hizmat qiladigan qadriyatlar — bu progressiv qadriyatlarni

tashkil etadi. Aksincha, jumhuriyatimizning oldida turgan ijtimoiy siyosiy,

iqtisodiy. madaniy, ma’naviy muammolarni hal etishga tusqinlik qiladigan

hodisalar reaksion qadriyatlarga kiradi.

Shuning uchun tarbiyachi birinchi uchrashuvga alohida tayyorgarlik ko‘rib

tarbiyalanuvchining mashg‘ulot tayyorlaydigan xonasi, uydagi xo‘jalik ishlariga

ishtiroki, nimalarga ko‘proq qiziqadi, kun tartibi singari masalalar bo‘yicha fikr

yuritishi zarur. Ba’zi Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va

qobiliyatlari ota-onalarni maktabgacha ta’lim muassasasiga kelishi uchun

Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlariga xilof ish

tutadi. Masalan, «Bolaning papkasi, kundalik daftarini olib qo‘yib, ota-onangni

aytib kelsang beraman»-deydilar. Bunday muomala ota-onalar bilan Maktabgacha

ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari o‘rtasidagi munosabatni

yomonlashtiradi. Oilada bola Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish

va qobiliyatlariga salbiy ta’sir qiladigan omillar asosan ota-onalarning pedagogik

bilimlari yetarli emasligidan shaxsning rivojlanishi qonunlarini tushunmasligidan

kelib chiqadi. Pedagogik tashviqotning barcha turlari ota-onalar Maktabgacha

ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari sohasidagi kamchiliklarni

bartaraf etishi, o‘z farzandlarini yanada yaxshiroq o‘rganishlariga yordam beradi.

Bu Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlariishlarimizni

talab darajsiga chiqishda muhim o‘rin tutadi [4, 6, 7, 9, 11, 12, 13, 30 ].

II bob. MAKTABGACHA TA’LIM YOSHIDAGI BOLALARNI

UMUMINSONIY QADRIYATLAR ASOSIDA TARBIYALASHNING

PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK SHART – SHAROITLARI.

2.1. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar

asosida tarbiyalashning o‘ziga xos psixologik xususiyatlari.

Qadriyatlar-harakat usuli, metodikasi va uning individual yetimga aylanishi

uchun shart-sharoit yaratish. Qadriyatlar inson ma’naviy kamolotining muhim

omili hamdir. Har bir millat rivojlanishidagi tarixiy voqealar, unga ijobiy hissa

qo‘shgan shaxslar ham milliy qadriyatlar jumlasiga kiradi.

Qadriyatlarga baho berishdan oldin ular yuzaga kelgan konkret tarixiy

sharoitlar, o‘sha davrlarga xos bo‘lgan imkoniyat va ehtiyojlarni ham bilmoq

kerak. Kechagi voqealarni bugungi talab bilan o‘lchash mumkin bo‘lmaganidek,

har bir qadriyatning ijtimoiy ahamiyatini bilishga muayyan tarixiy sharoitlarni

hisobga olib yondashmoq kerak.

Qadriyatlarning ijtimoiy ahamiyatini anglash kishilarning istiqbol vazifalarini

to‘g‘ri tasavvur qila bilish imkoniyati bilan ham bog‘liq. Jamiyat a’zolarida yetuk

ijtimoiy, milliy ong bo‘lishi, ma’naviy kamolotning yuksakligi qadriyatlarning

rivojlanish imkoniyatlarini kuchaytiruvchi, ijtimoiy va tarbiyaviy samaradorligini

oshiruvchi omildir.

Qadriyat va meros tushunchalari o‘zaro yaqin bo‘lsa ham ular bir xil ma’noni

bildirmaydi.

Qadriyat va meros bir-biriga uzviy bog‘liq bo‘lishiga qaramay, har qanday

meros qadriyat bo‘la olmaydi. Meros tushunchasining mohiyati qadriyatga

nisbatan kengdir. Bundan tashqari, qadriyat faqat o‘tmishdan qolgan merosgina

emas. Hozirgi kun talablari, yangi sharoit va imkoniyatlar asosida shaklla-nayotgan

ijtimoiy, ma’naviy, siyosiy hodisalar ham qadriyat hisoblanadi.

Hozir O‘zbekistonda milliy istiqlol mafkurasini rivojlantirish uchun katta

ishlar olib borilmoqda. Taraqqiyotning hozirgi vazifalari va millat manfaatlariga

mos keluvchi bunday mafkura yaratilmoqda. Bu mafkurani yaratishda o‘tmish

merosidan unumli foydalanilsa ham u yangi davrda shakllangan qadriyat sifatida

yuzaga kemoqda.

Meros - o‘tgan avlodlar tomonidan yaratilgan, bizgacha yetib kelgan ijtimoiy-

ma’naviy, moddiy hodisalar, madaniy boyliklar, urf-odatlar, marosimlar, axloq

normalaridir. Meros taraqqiyot uchun ham zarur omil bo‘lgandagina, qadriyat

darajasiga ko‘tarila oladi.

Meros bilan qadriyatlarni baholash mezonlari bir-biridan farq qiladi. Moddiy

va ma’naviy merosni baholashda uning tarixiy shakllanishi sharoitlari va

imkoniyatlarini o‘rganishga katta e’tibor beriladi. Merosning hozirgi kun uchun

ham bo‘lgan ahamiyatini bilish uni qadriyatlar jumlasiga kiritishdir.

Qadriyat turlari.

Qadriyatlar mohiyati jihatidan moddiy va ma’naviy qadriyatlarga bo‘linadi.

Inson kuchi, aqli-zakovati bilan yaratilgan tabiat go‘zalliklari, arxitektura, san’at

va madaniyat asarlari - barchasi moddiy, ya’ni noosfera qadriyatlar jumlasiga

kiradi. Axloq odob, bilim, ilm, malaka, iymon, insof, e’tiqod va boshqalar

ma’naviy qadriyatlar. Moddiy va ma’naviy qadriyatlar bir-biri bilan bog‘liqdir.

Ular o‘z navbatida, quyidagi shakllarda namoyon bo‘ladi:

1. Inson yashab turgan moddiy muhit bilan bog‘liq bo‘lgan qadriyatlar.

Qadriyatlarning bu turiga iqlim sharoiti, tabiat go‘zalliklari, milliy-davlat

ahamiyatiga molik bo‘lgan qo‘riqxonalar, tabiatning inson yashashi, mehnat qilishi

uchun zarur bo‘lgan sharoit va imkoniyatlari kiradi. Tabiiy muhit sharoiti va

imkoniyatlari ham inson ehtiyojlari, yashash imkoniyatlari bilan taqozolangan

taqdirdagina qadriyat, deb baholanadi. Shu ma’noda olib qaraganda, tabiat

sharoitlarini qadriyat deb qarash unga ma’lum maqsad va manfaat asosida

yondashayotgan inson tomonidan berilgan bahodir. Tabiatning inson manfaati

asosida o‘zlashtirilgan, o‘zgartirilgan qismi ham qadriyatdir.

2. An’analar, urf-odatlar va marosimlarda namoyon bo‘ladigan axloqiy

qadriyatlar.

Bu qadriyatlar asosan obyektiv taraqkiyot va subyektiv ruhiyatning ifodasi

bo‘lib kishilarning o‘zaro munosabatlarida, turmush tarzi va faoliyatida, yurish-

turishida, axloqi va odobida ko‘zga tashlanadi. Axloq, insonning ichki ruhiy

e’tiqodi, odob esa uning amalda namoyon bo‘lishidir. Turli urf-odatlar, marosimlar

kishilarning kundalik turmush tarzida, axloqiy qadriyatlar esa ularning yurish-
turishi, o‘zaro munosabatlarida namoyon bo‘ladi. Ma’naviy kamolotni o‘zida

mujassamlashtirgan inson ham oliy qadriyat hisoblanadi.

3. Insonning aql-idroki va amaliy faoliyati zaminida shakllangan mehnat

malakalari va ko‘nikmalari, bilim va tajribalari, qobiliyat va iste’dodlarida

namoyon bo‘ladigan qadriyatlar.

Bu qadriyatlar insonning mehnat malakalari, ijtimoiy qiziqishlari, mehnat

mahsuloti turlarini yaratish sohasidagi amaliy imkoniyatlari, bilimi, iste’dodi va

qobiliyatlaridir. Rassom qo‘linda qalam ushlagani uchun emas, balki tajribada

shaklangan bilim va iste’dod egasi bo‘lgani uchun ham buyuk san’at asarlarini

yarata oladi.

4. Odamlar o‘rtasidagi jamoatchilik, hamkorlik, xayrixohlik, hamjihatlikka

asoslangan munosabatlarda namoyon bo‘layotgan qadriyatlar.

5. Kishilarning yoshi, kasbi, jinsi va irqiy xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan

qadriyatlar.

Albatta, qadriyatlarning bu turkumini alohida ajratib olib qaramasa ham

bo‘ladi. Lekin inson hayotining turli davrlari, faoliyat sohalariga nazar tashlar

ekanmiz, bu sohalarda ham e’tiborga sazovor bo‘lgan qadriyatlar va ularning

mezonlari borligini ko‘ramiz.

Yoshlar va keksalar, erkaklar va ayollar, turli kasb egalari uchun xos bo‘lgan

qadriyatlar ham mohiyati jihatidan jamiyat va inson kamoloti uchun xizmat

qiladigan ma’naviyatdir.

Yuqorida bayon etilgan qadriyatlar, o‘z navbatida, umuminsoniy, mintaqaviy,

milliy, diniy qadriyatlarga bo‘linadi.

Umuminsoniy qadriyatlar jahon sivilizatsiyasining yaxlitligi, uning barcha

bosqichlari bir-biri bilan uzviy bog‘langanligining ifodasidir.

Umuminsoniy qadriyatlar qandaydir o‘zgarmas, aqidaviy tushunchalar emas.

Davrlar o‘tishi, sharoit, talab va ehtiyojlarning o‘zgarishi bilan ularning mazmuni,

baholash mezonlari ham o‘zgarib boradi. Lekin bu o‘zgarishlardan qat’iy nazar,

umuminsoniy qadriyatlar odamlarni jipslashtiruvchi, ma’lum maqsadlar, ijtimoiy,
ma’naviy kamolotning muayyan yo‘llari uchun birgalashib kurashishga, harakat

qilishga chorlovchi ijtimoiy hodisalardir. Umuminsoniy qadriyatlar turli davlatlar,

xalqlar o‘rtasidagi ko‘prik vositasini o‘tab, odamlarni bir-biriga yaqinlashtiruvchi,

hamjihatlik va hamkorlikka chorlovchi kuch vazifasini o‘taydi. Ma’naviyat

borasida ham umuminsoniy qadriyatlar barcha xalqlarning madaniyatini

yaqinlashtiradi va ularni tezroq kamol topishga imkon yaratib beradi.

Umuminsoniy qadriyatlar inson ma’naviy, ijtimoiy kamolotining qandaydir

alohida, boshqalardan ajralgan tomoni emas. Umuminsoniy qadriyatlar milliy va

mintaqaviy qadriyatlarning umumlashgan ifodasidir. Umuminsoniy qadriyatlar

butun insoniyatga xos qadriyatlar asosida tashkil topadi va rivojlanadi, ular ayni

vaqtda barcha milliy qadriyatlarning bir-biriga yaqinlashishi va rivojlanishiga ham

xizmat qiladi.

Insonparvarlik g‘oyalariga sadoqat, demokratiya, ijtimoiy adolat hamma

yerda barqaror bo‘lishiga intilish, inson huquqlari poymol etilishiga yo‘l

kuymaslik, hamma xalqlarning milliy mustaqillik uchun bo‘lgan kurashlarini

himoya qilish, kishilarni do‘stlik, hamkorlik va hamdardlikka chorlash, hamma

yerda tinchlik, osoyishtalik qaror topishiga harakat kalish, atrof-muhitni toza

saqlash umuminsoniy qadriyatlarning hozirgi kunda katta ahamiyat kasb etayotgan

jihatlaridir.

Bu qadriyatlar butun insoniyat tomonidan qo‘lga kiritilgan fan, texnika,

madaniyat, ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlarini rivojlantirish borasidagi yangi

jihatlar, demokratiya, qonunchilik, adolatni barqarorlash-tirish borasidagi

yutuqlardan ham iborat bo‘lib, ulardan oqilona foydalanish respublikamizni

jahondagi rivojlangan davlatlardan biriga aylantirish ishiga ham xizmat qiladi. Bu

borada biror chekinishlarga, milliy mahdudlik va kalondimog‘likka yo‘l qo‘yish

nihoyatda katta yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin. Umuminsoniy qadriyatlar

mahalliy sharoit, imkoniyatlar, tarixiy an’analar bilan bog‘langandagina kerakli

samara beradi.

Mintaqaviy qadriyatlar ham umuminsoniy qadriyatlar bilan chambarchas

bog‘langan.

Qadriyatlarning bu turkumi bir-biriga yaqin bo‘lgan sharoitlarda yashagan va

mehnat qilgan, tarixi tutash bo‘lgan mamlakatlar va xalqlarda uchraydi. Bu

qadriyatlar hozirgi kunda ham katta ahamiyat kasb etmoqda.

O‘rta Osiyo xalqlari ming yillar davomida bir-biri bilan yaqindan iqtisodiy va

siyosiy aloqalar o‘rnatganlar. Ularning turmush sharoitlari, tili, madaniyati, dini,

urf-odatlari bir-biriga yaqin bo‘lishi ko‘plab umummintaqaviy qadriyatlar

shakllanishiga olib kelgan. Bu qadriyatlar turli joylarda bir-biridan biroz farq

qilsada, mohiyat jihatidan yaqindir. Mehmondo‘stlik, bolajonlik, yaqin qo‘ni-

qo‘shnichilik, kattalarni hurmat qilish, kichiklarni izzat qilish, qarindosh-urug‘lar,

do‘stlar bilan yaqin aloqada bo‘lish, sahiylik, halol bilan haromni farqlash O‘rta

Osiyo xalqlarining hammasiga xos bo‘lgan ma’naviy fazilatlardir. Garchand

mehmondo‘stlik bilan bog‘liq udumlar mintaqamizning hamma yerida keng

tarqalgan yaxshi an’ana bo‘lsa ham ular turli joylarda bir-biridan farq qiladi.

Keksalarni, ota-onani hurmat qilish ham O‘rta Osiyo xalqlarining o‘ziga xos

yuksak ma’naviy boyligidir.

Keksalar ko‘pni ko‘rgan, aql va idrok bilan har ishda maslahat bera oladigan,

yoshlarga katta tarbiyaviy ta’sir ko‘rsata oladigan kishilardir. Keksalarni hurmat

qilish, ulardan saboq olish, hayot tajribasini o‘rganish ma’naviy kamolot uchun

yangi imkoniyatlar izlashga harakat qilishdir. Ota-onani hurmat qilish, ularning

gapiga, pand nasihatiga quloq solish ham katta ma’naviy qadriyatdir. Ota-ona hech

vaqt o‘z farzandiga yomonlik ravo ko‘rmaydi. Ular hayotda ko‘p og‘irlik,

yengilliklarni ko‘rgani sababli, farzandlarining istiqbolini ham ulardan ko‘ra

ko‘proq o‘ylaydilar, Ba’zan ota-onalarning nasihatlari noqobil farzandlarga

og‘irroq tuyuladi. Bu hayotni bilmaslik, hayotning turli jarayonlariga yengil-yelpi

qarashning oqibatidir. Farzandlar ota-onaning qadrini o‘zlari ota-ona bo‘lganidan

keyingina fahmlab oladilar. Bu davr ichida ular ma’naviy kamolotning ko‘p

imkoniyatlarini qo‘ldan boy berib qo‘yadilar. Shuning uchun ulkan ma’naviy

qadriyat bo‘lmish ota-onani hurmat qilish odatini aslo unutmaslik kerak.

Ota-onaga bo‘lgan hurmat dunyodagi barcha xalqlarda uchraydi. Lekin

bizning mintaqamizda bu qadriyatni e’zozlash boshqa hamma joylardagiga

nisbatan ustunroq turadi. Hashar yo‘li bilan uy-joy qurishda, uy joylarni

ta’mirlashda bir-biriga yordam ko‘rsatish, yetim-yesirlarning, beva-bechoralarning

peshonasini silash, ularni qarindosh-urug‘lar o‘z himoyasiga olib, xoru zor bo‘lib

qolishiga yo‘l qo‘ymasligi ham mintaqamiz xalqlarining barchasiga xos

qadriyatdir.

Katta ijtimoiy va tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan mintaqaviy qadriyat-

lardan yana biri - jamoatchilik fikridir. Jamoatchilik fikri odamlar o‘rtasidagi bir-

biriga yaqinlik, o‘zaro hurmatning ifodasi bo‘lib, keng foydalanish mumkin

bo‘lgan qadriyatdir.

Qadriyatlarning eng muhim turlaridan yana biri - milliy qadriyatlardir.

Milliy qadriyatlar umuminsoniy va mintaqaviy qadriyatlar bilan birlikda

mavjud bo‘ladi. Umuminsoniy va mintaqaviy qadriyatlar milliy qadriyatlarning

ko‘p tomonlarini o‘z ichiga oladi. Milliy qadriyatlar umuminsoniy va mintaqaviy

qadriyatlar ta’sirida keng rivojlanish, takomillashish imkoniga ega bo‘ladi. Ular

o‘rtasidagi muntazam davom etib boradigan dialektik munosabat jahon

sivilizatsiyasi rivojlanishining muhim omillaridan biridir.

Milliy qadriyatlarning shakllanishi va rivojlanishi har bir millat-ning o‘ziga

xos tarixi, tili, madaniyati, axloqiy va psixologik fazilatlari, yashash sharoiti,

turmush tarzi, ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘langandir. Milliy qadriyatlarning

har bir ko‘rinishini uzoq tarixiy taraqqiyotining o‘ziga xos xususiyatlarini chuqur

o‘rganish orqaligina to‘g‘ri tushunib olish mumkin.

Millat mavjud ekan milliy qadriyatlarning ahamiyati aslo kamaymaydi.

Millatlarning ma’naviyat jihatidan bir-biriga yaqinlashib borishi ham milliy

qadriyatlarning rivojlanish va amal qilish imkoniyatlarini kamaytirmaydi, balki

kengaytiradi. Umuman olib qaraganimizda, milliy qadriyatlar har bir millatning
mohiyatini, uning muayyan mustaqil ijtimoiy etnik birlik ekanini belgilab beruvchi

asosiy mezonlardan biridir.

Har bir millat o‘z qadriyatlarini rivojlantirishi va ularga amal qilishida milliy

ong, milliy birdamlik tuyg‘usining ahamiyati kattadir. Milliy ruhiyat va

ma’naviyatdan mahrum bo‘lgan kishilardagina o‘z tili, tarixi, an’analariga

nigilistik munosabatda bo‘lishi mumkin. Agar shunday ahvol ma’lum siyosat

ta’sirida kengayib borsa, millat birligi va kamoloti uchun nihoyatda xatarli bir hol

yuzaga keladi.

Albatta, har bir xalq o‘z milliy qadriyatlari qobig‘idagina o‘ralib qolmasligi

kerak. Bunday yo‘ldan borilganida millatning taraqqiyoti sur’atlari pasayadi.

Milliy mahdudlik va milliy kalondimog‘lik hech vaqt ma’naviy, ijtimoiy

kamolot omili bo‘lgan emas. Boshqa millatlarning qadriyatlarini o‘rganish hamma

vaqt ham taraqqiyotning omillaridan biri bo‘lib kelgan.

Qadriyatlar qanchalik bir-biriga yaqinlashib, ta’sir ko‘rsatmasin, har bir millat

uchun ma’naviy kamolotning asosiy yo‘li va mezoni milliy qadriyatlar bo‘lib

qoladi. Biron millatning yaxshi urf odatlari, marosimlari qachonki boshqa millat

ruhiga, milliy ma’naviy ehtiyoji va talablariga mos kelgandagina shu millat

hayotida chuqur tomir otish imkoniga ega bo‘ladi.

Xalqlarga yangi ma’naviy qadriyatlarni singdirish uchun avval, ularga

nisbatan ehtiyoj tug‘dirmoq kerak. Ma’naviy ehtiyojsiz, tarixiy an’analarni

e’tiborga olmay singdirilmoqchi bo‘lgan qadriyatlar millatning hayotida ma’lum

o‘rin olsa ham, uning ruhiyatiga singmaydi, binobarin qalbidan o‘rin olmaydi.

Har bir xalq qadrlagan narsa yoki hodisa, birinchi navbatda, uning milliy

ma’naviyati bilan bog‘liq bo‘ladi.

Milliy qadriyatlar ham qandaydir o‘zgarmas hodisa emas. Millat taraqqiyoti

bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy hayotning takomillashib borishi,

yashash va mehnat qilish sharoitlari o‘zgarishi bilan milliy qadriyatlar ham

rivojlanib borishiga imkon yaratiladi.

Umuminsoniy, mintaqaviy, milliy qadriyatlar bilan bir qatorda, diniy

qadriyatlar ham mavjuddir.

Diniy qadriyatlar ham jamiyatning ma’lum tarixiy davr va sharoitlardagi

talablari, ehtiyojlari asosida shakllanadi.

Diniy qadriyatlar umuminsoniy, mintaqaviy qadriyatlarning qandaydir

alohida, boshqalardan keskin ajralib turuvchi sohasi emas.

Ma’lumki, har qanday din ham hayot talablari, turmush sharoiti va

ehtiyojlaridan ajralgan holda paydo bo‘lmagan. Barcha dinlarning kelib chiqishiga

ma’lum tarixiy davrlardagi ijtimoiy, siyosiy, g‘oyaviy sharoitlar, ular bilan

bog‘langan ehtiyojlar sabab bo‘lgan.

Dinlarning kelib chiqishiga asos bo‘lgan sabablarni ijtimoiy hayotning

o‘zidan izlamoq kerak. Real hayot voqealari, ehtiyojlari ilohiylashtirilganida,

mohiyati, sodir bo‘lishi sabablari ilohiy kuchlarning irodasi bilan

bog‘langandagina diniy tus oladi.

Islom dini shakllanayotgan davrda Muhammad alayhissalom arab qabilalari

orasida keng tarqalgan ko‘plab urf-odatlar, marosimlar, axloqiy va huquqiy

normalarga ilohiy tus berib, ularni yangi dinning ajralmas qismiga aylantirdi.

Arablarning yurish-turishi, odobi va axloqi, oilaviy va qabilaviy munosabatlari

borasidagi ko‘plab qadriyatlari islom dinining tarkibiy qismi bo‘lib qoldi.

Sha’riy hukmlarga kirgan axloq va odob, halollik, insonparvarlik, mehr-

oqibat, do‘stlik, birodarlik haqidagi ko‘plab g‘oyalar islom dinidan oldin ham

qadriyatlar sifatida saqlanib kelgan edi. Bu qadriyatlar islom dinining tarkibiy

qismiga aylanib, ularga rioya qilmaslik jamiyat oldidagina emas, balki xudo

oldidagi gunoh sifatida talqin etila boshlangan. Natijada islom dini bilan bog‘liq

bo‘lgan bu qadriyatlarga ham rioya qilishlik mas’uliyati kuchayadi. Din muqaddas,

deb e’tirof qilgan qadriyatlarni tan olmaslik, yoki ularga rioya qilmaslik gunoh,

do‘zax singari tushunchachar bilan bog‘landi. Shunday qilib, diniy tus olgan

hayotiy qadriyatlarga rioya qilishning zaruriyati ham kuchaydi.