Mustaqil ish Mavzu: Falsafaning asosiy funktsiyalari Reja: Fanlar tizimi, unda falsafaning o`rni va ahamiyati

2. Falsafiy bilimlar tizimi va uning xususiyatlari.

Falsafiy bilimlar tizimining o`zgarishi va mazmunan boyib borishi ob’ektiv ijtimoiy-tarixiy jarayon maxsuli bo`lib, u jamiyatning rivojlanish darajasiga mos keladi va uni o`zida ifoda etadi. Falsafiy bilimlar tizimidagi aloxida yo`nalish har bir tarixiy davrda o`ziga xos qonuniyatlar asosida rivojlansa ham, ularning umumiy tamoyillari mavjud. Ya’ni, birinchidan, har bir falsafiy bilim yo`nalishi jamiyat rivojlanishida o`ziga xos determinant (sabab) vazifasini bajaradi. Ikkinchidan, falsafiy bilimlar jamiyat taraqqiyotiga ta’sir qiluvchi sub’ektiv omil bo`lsa ham, vujudga kelish asosi - genezisi nuqtai nazaridan ob’ektiv hodisadir. Uchinchidan, falsafiy bilim yo`nalishlarining o`zaro bog`liqlik, aloqadorlik munosabati, ularning dunyoni bilishdagi yaxlitligini ta’minlaydi.

Falsafiy G`oyalar va ularning amaliyoti. Insoniyatning yashashi, rivojlanish istiqbollari, orzu-xavaslari, intilishlari, umidlari, turmush tarzi G`oyaviy qarashlarda ham o`z ifodasini topadi. Falsafiy G`oyalar, obrazli qilib aytganda, inson hayot tarzining ko`zgusidir. Har qanday falsafiy bilim dastlab G`oya tarzida shakllanadi.

Falsafiy G`oya insoniyat oldida to`rgan muayyan muammoni anglash va uni xal qilish maqsadi, uslub va vositalarining ifodasidir. Kishilarning narsa va hodisalarga o`z extiyoj va manfaatlari nuqtai nazaridan yondashishi natijasida muammoga munosabat va uni xal qilishga qaratilgan amaliy, nazariy harakat paydo bo`ladi. Masalan, inson ongli mavjudot ekani bois o`zini muqarrar xalokatga olib borishi mumkin bo`lgan G`ayriinsoniy G`oyalarga asoslangan xatti-haraqatlarni chegaralashga, ta`qiqlashga kodir. Umumiyroq qilib aytsak, kishilarning yashash, avlod qoldirish, hayotni davom ettirish mayli (instinkti) dunyoda nisbatan barqaror ijtimoiy vaziyatni ta’minlab turadi.

Bugungi kunda tinchlik G`oyasi umuminsoniy maqsadlarni birlashtiruvchi falsafiy G`oyaga aylandi. Shu bilan birga, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning «Fidokor» gazetasi muxbiri savollariga javoblarida aytilganidek: «... Odamning qalbida ikkita kuch — bunyodkorlik va vayronkorlik hamisha o`zaro ko`rashadi. Afsus bilan ta’kidlashimiz lozim: tarix tajribasi shundan dalolat beradiki, inson tabiatidagi insoniylikdan ko`ra vaxshiylik, ur-yiqit instinktlari, ya’ni xatti-haraqatlarini ko`zatish osonroq»1.

Bunda ikki xil jixatga e’tibor berish lozim. Birinchisi - tor doiradagi mutaassib kuchlarning G`ayriinsoniy G`oyalarni yoshlar ongiga, turmush tarziga singdirish yo`li bilan

o`zlarining muayyan maqsadlariga erishish uchun harakatiga ehtiyot va xushyor bo`lmoq kerak. Ikkinchisi esa, sog`lom kuchlarning ularga qarshi insonni inson degan nomga munosib qilib tarbiyalash va sivilizatsiyani saqlab qolish hamda rivojlantirish manfaatlari uchun ko`rashdir.

Falsafiy nazariyalarning «yaxshi» yoki «yomon», «foydali» yoki «zararli» ekanini tarixiy tajriba asosida faqat bitta mezon — umuminsoniy manfaatlarga mos keladimi yoki yo`qmi, degan xulosa asosida baholash mumkin. Shuning uchun biz falsafiy G`oya va nazariyalarni baholashda o`z sub’ektiv fikrlarimizni mutloqlashtirishdan yiroq bo`lishimiz lozim.

Falsafiy nazariyalar tizimida «faqat men xaqman, boshqalar noxaq» degan tarzda mutloq haqiqatga da’vogarlik qiladigan G`oya va nazariyalar o`rtasidagi ko`rash og`ir oqibatlarga olib kelishini tarixiy tajriba qayta-qayta isbotlab bergan.

Har qanday manfaat shakllari va darajalari muayyan falsafiy G`oya va nazariyalarda o`z ifodasini topadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, G`oya va nazariyalar o`rtasida doimiy ko`rash borishi tabiiy hol. Prezidentimiz ta’biri bilan aytganda, «hayotning o`zi turli-tuman G`oyalar ko`rashidan, baxsu munozaralardan iborat. Taraqqiyotning ma’no-mazmuni, kerak bo`lsa, falsafasi ham shunda... O`z mustaqil fikriga ega bo`lgan, o`z kuchiga, o`zi tanlagan yo`lning to`g`riligiga ishongan inson doimo kelajakka ishonch bilan qaraydi. Jamiyatdagi fikrlar xilma-xilligidan chuchimaydi, balki zamonaviy bilim va falsafiy qarashlarga, hayot haqiqatiga suyangan holda har qanday G`arazli niyat, taxdid va intilishlarni fosh qilishga kodir bo`ladi»2.

Falsafaning muayyan ijtimoiy qatlamlar siyosiy manfaatlari bilan bog`lanib ketishi, ularning mafko`rasi tarzida namoyon bo`lishi masalasi ham nixoyatda muxim. Shuning uchun milliy Falsafamizni rivojlantirish asosida istiqlol mafko`rasini yaratish kun tartibidagi eng dolzarb vazifa bo`lib qolmokda.

Тarix falsafasi. Insonning ongli faoliyati ijtimoiy munosabatlar majmuida iborat. Bu munosabatlarning eng

umumiy qonuniyatlarini o`rganuvchi falsafiy bilimlar o`z tarixiga ega. Хakkoniy yoritilgan tarix milliy falsafani, mafko`rani shakllantirishdagi asosiy manba bo`lib xizmat qiladi. «Тarixni bilmay turib, mafko`raning falsafiy negizlarini anglab bo`lmaydi. Chunki mafko`raning falsafiy asoslari o`z davrida tarixiy haqiqat tufayli tug`ilgan... Тarix va falsafa mantiqiy ravishda bir-birini taqozo etadigan, kerak bo`lsa, tuldiradigan, taraqqiyot jarayonlari haqida yaxlit tasavvur beradigan, ok-qorani farqlashda asos bo`ladigan fanlardir»3. Afsuski, ko`pgina qo`llanmalarda u yoki bu faylasufning ta’limotiga aloxida e’tibor beriladi, u xaqda chuqur fikr yuritiladi. Ammo usha davr qanday edi, nima sababdan muayyan olim aynan shu G`oyani ilgari so`rgan, nega umrini biror-bir ta’limotni targ`ib etish bilan o`tkazgan, degan masalalarga kam e’tibor beriladi. Aslida, davr olim va faylasuf kamolotida muxim o`rin tutadi. Uning G`oyalari tug`ilishi uchun asos bo`ladi, bu G`oyalar qo`llanadigan ijtimoiy amaliyot bo`lib xisoblanadi.

Agar masala bu tarzda qo`yilmasa, falsafiy ta’limotning o`z davrini aks ettiradigan mohiyat-mazmuniga putur yetadi, ayniqsa usha davr muammolarini ijtimoiy makon va tarixiy zamondan ajratib tahlil qilish natijasida falsafaning milliylik ruxi, xususiyatlari xiralashadi.

Albatta, biz har bir falsafiy bilimlarning o`ziga xos muammolari va ularni xal qilishning nazariy-amaliy usul va vositalari borligini inkor etmaymiz. Lekin, falsafaning o`rni, ahamiyati va vazifasiga milliy mafko`rani shakllantirish nuqtai nazaridan yondashadigan bo`lsak, unga ta’sir qiladigan omillarni mushtarak-mujassam tarzda olib qarash zarurati paydo bo`ladi. Shuning uchun, bir tomondan, har bir falsafiy bilim yo`nalishlari tarixini millatning umumiy tarixi bilan birgalikda olib tahlil qilganda, yaxlit falsafiy dunyoqarash vujudga keladi. Ikkinchi tomondan, bu jarayonni millat extiyojlaridan kelib chiqadigan, istiqbol manfaatlariga mos bo`lgan milliy istiqlol G`oyasidan ajratish mumkin emas.

O`zbek milliy falsafasining genezisiga nazar tashlaydigan bo`lsak, bir-biri bilan bog`liq ikki omilni ko`ramiz: birinchisi, qadimgi zardushtiylikning muqaddas kitobi - Avesto va islom dinining bosh asosi — Јur’oni karim va xadisi sharifdagi insonparvarlik G`oyalari bo`lsa, ikkinchisi — dunyoviy bilimlardir. Hozirgi kunda har qanday ijtimoiy fan soxasining, shu jumladan falsafaning eng muxim vazifasi diniy va dunyoviy bilimlar o`rtasida mu’tadil munosabat bo`lishini ilmiy izohlash, uning qonuniyat va xususiyatlarini ochib berishdir. Buning uchun din va dunyoviy fanlarning o`zaro munosabatlarini umuminsoniy maqsad va manfaatlar doirasida uyg`unlashtirish imkoniyatlarini topish maqsadga muvofiq. Zero, huquq, axloq, siyosat, madaniyat falsafalarining G`oyaviy-nazariy yo`nalishlarini shu masalani xal qilishga qaratishni umuminsoniy sivilizatsiyaning o`zi taqozo qilmoqda.

ХХI asrga kelib, insoniyat G`oyat murakkab, olamshumul muammolar qarshisida to`rganligini anglay boshladi. Хususan, yadro urushi xavfi, keskinlashayotgan ekologik muammolar, xom-ashyo va energetika resurslari, Yer shari aholisining shiddat bilan usib borayotgani, ularni oziq-ovqat bilan ta’minlash, soKlikni saqlash, maorif va madaniyatni, fan-texnika va texnologiyani rivojlantirish muammolari yangicha tafakko`rni taqozo qilmoqda. Bu masalani milliy va umuminsoniy falsafiy G`oyalarni, nazariyalarni ishlab chiqmasdan xal qilish mumkin emasligi esa tobora aniq bo`lib bormoqda.