Endi faraz qilaylik, tarmoqdagi barcha firmalar soliqqa tortilgan. Majud bozor narxida har bir firma o’z ishlab chiqarish
hajmini qisqartirgani uchun tarmoqning ham yalpi mahsuloti qisqaradi va bu bozor narxining oshishga sabab bo’ladi (12-
rasm).
12-rasm. Soliqni tarmoq ishlab chiqarish hajmiga ta’siri.
Rasmdan ko’rish mumkinki, tarmoqning umumiy taklifini S аш
S
2
=
S
+1
holatga siljishi bozor narxini
p
dan
p
ga
o’stiradi.
Narxning oshishi, firmalarni ishlab chiqarish hajmini narx o’zgarmagandagiga nisbatan kamroq qisqartirishga
undaydi.
Uzoq muddatli oraliqni qaraydigan bo’lsak, ishlab chiqarish hajmiga qo’yilgan soliq ba’zi bir firmalarni biznesdan
chiqishga majbur qiladi.
13-rasmda soliqni uzoq muddatli oraliqdagi ta’siri aks ettirilgan.
a)
Q
б)
13-rasm. Tarmoq ishlab chiqarish hajmiga soliqning uzoq muddatli ta’siri. a) rasmdan ko’rish mumkinki, soliq
har bir firmaning uzoq muddatli oraliqdagi o’rtacha xarajatini siljishga olib keladi. Bu o’z navbatida ba’zi bir xarajatlari yuqori
bo’lgan firmalar foydasini qisqartirib nolga tenglashtiradi. Ular bu tarmoqdan chiqib boshqa, ko’proq
foyda oladigan
tarmoqlarga o’ta boshlaydi. Natijada bu bozor taklifi chizig’ini chapga (b rasm) yuqoriga siljitadi (
S
1
dan S
2
holatga) va xarajatlr
oshganinin ko’rsatadi. Bozor narxi p dan
p
ga o’sadi, bozor taklifi esa
Q
dan
Q
2
ga kamayadi.
155
So liq ta’siri tugagandan keyin, ya’ni tarmoqda yangi uzoq muddatli muvozanat
(E
2
nuqta) vujudga kelganda tarmoqda
kamroq mahsulot ishlab chiqaruvchi kamroq firma qoladi.
Biz ko’rdikki davlatning bozor mexanizmiga aralashuvi jamiyatda to’liq yo’qotishga olib keladi. Shuning uchun ham
davlat o’zining iqtisodiy siyosatini shlab chiqganda to’liq yo’qotishlarni hisob-kitobdan chetda qoldirmasligi kerak. Lekin,
bundan davlatning raqobatlashgan bozorga aralashuvi har doim ham yo’qotishlarga olib kelaveradi, deb bo’lmaydi. quyidagi
ikki holda davlatning aralashuvi raqobatlashgan bozorda iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarning turmush darajasini
o’sishga olib keladi.
Birinchidan, iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarning harakati natijasida vujudga keladigan yutuq yoki yo’qotish
bozor narxida o’z ifodasini topmasa. Bunday yo’qotish yoki yutuqlar bozorga nisbatn tashqi samara deyiladi, nima uchun
deganda, ular bozorga nisbatan tashqarida ro’y beradi. Bozorga nisbatan tashqi samaraga misol qilib ishlab chiqaruvchilar
tomonidan atrof-muhitni zaharlash natijasida vujudga keladigan jamiyat xarajatlarini keltirish mumkin. Ushbu xarajatlarni faqat
davlatning aralashuvi orqali bartaraf qilish mumkin (bu masalaga keyingi boblarning birida batafsil to’xtaymiz).
Ikkinchidan «bozor qiyinchiligi»- bu yerda mahsulotning sifati,
kim tomonidan, qachon ishlab chiqarilganligi
to’g’risida axborotning to’liq bo’lmasligi, iste’molchilarni ortiqcha yo’qotishlarga olib kelishi mumkin, ya’ni iste’molchi naflikni
maksimallashtiradigan tovarlarni sotib olish bo’yicha to’g’ri qaror qilolmasligi mumkin. Bunday holda davlatning aralashuvini
(tovarlar yorlig’ida tovar to’g’risida to’liq axborot bo’lishni davlat tomonidan talab qilinishi) samarali deb qarash mumkin.
Raqobatlashgan bozorning muvozanat holatda ishlashi iste’molchi va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligini maksimal
bo’lishini ta’minlaydi, demak, muvozanat holatda iste’molchilr o’z talabini mavjud ishlab chiqarish
xarajatlarida mumkin
bo’lgan eng past narxda qondiradi. Raqobatlashgan bozor samaradorligi ishlab chiqarishni ta’minlaydi.
Uzoq muddatli oraliqda raqobatlashgan bozorning muvozanat holati shari quyidagicha tenglik bilan ifodalanadi:
MR = MC = AC = P
.
(13-rasm)
Ma’lumki qisqa muddatli oraliqda, raqobatlashgan bozor sharoitida firma ortiqcha foyda olishi yoki zarar ko’rishi
mumkin. Lekin, uzoq muddatli oraliqda bunday holat istisno qilinadi, nima uchun deganda, tarmoqga kirish, undan chiqish
erkin bo’lganda, tarmoqdagi yuqori foyda boshqa firmalarni o’ziga jalb qiladi, tarmoqdagi zarar bilan ishlaydigan firmalar
boshqa tarmoqqa o’tadilar.
13-rasm
. Raqobatlashgan firmaning uzoq muddatli oraliqdagi muvozanat holati.
Raqobatlashgan bozor cheklangan resurslarni optimal taqsimlashga yordam beradi va natijada iste’molchilarning
ehtiyojlarini maksimal darajada qondirishga erishiladi. Bunday
156
taqsimlanish
P = MC
shartida ta’minlanadi. Firmalar ushbu shartga ko’ra ishlab chiqarishni narx chekli xarajatga teng
bo’lgancha qadar mumkin darajada maksimallashtiradilar. Ushbu shart bajarilganda nafaqat resurslarni samarali taqsimlashga
erishiladi, balki maksimal ishlab chiqarish samaradorligiga ham erishiladi. Raqobatlashgan bozor firmalarni minimal
xarajatlarda mahsulot ishlab chiqarishga va uni ushbu xarajatlarga mos bo’lgan narxda sotishga majbur qiladi. Muvozanat
holat grafigida o’rtacha xarajat grafigi talab chizig’iga urinadi xolos. Agar
AC >P
bo’lsa, firma zarar ko’radi va tarmoqdan
ketishga majbur bo’ladi. Agar
AC
bo’lsa, bozorda qisqa muddatli oraliqda ortiqcha foyda olish ikoniyati tug’iladi. Lekin,
bu ortiqcha foyda tarmoqqa boshqa firmalarni kirib kelishiga sabab bo’ladi. Boshqa firmalarning kirib kelishi ortiqcha foydani
nolga tushiradi. Bu o’z navbatida muvozanat holatni uzoq muddatgacha turg’un saqlanishidan dalolat beradi.
Raqobatlashgan bozorda va muvozanat holat sharoitida raqobatlashvchi tarmoqqa qarashli firmalar xarajatlari bir xil
deb qaraladi. Lekin, biz bilamizki ba’zi bir firmalar sifatli xom ashyoda ishlaydi, boshqalari zamonaviyroq va samaraliroq
uskunada va texnologiyada ishlaydi, yana boshqasi yuqori malakali kadrlar bilan ishlaydi. Umuman olganda ikkita bir xil
firmaning o’zi bo’lmaydi. ftz o’zidan ravshanki, sifatli resurslar bilan ishlaydigan firmalarning xarajatlari boshqalarnikiga
qaraganda kam bo’ladi.
Bu holatni raqobatlashgan bozordagi firmalarning o’rtacha xarajatlari bir xil bo’ladi, degan shart bilan mos kelishini
iqtisodda quyidagicha tushuntiradi: ya’ni sifatli resurs egalari o’z resurslari uchun ko’proq ish xaqi oladi, mukammallashgan
samarali uskunalarning ijara haqi ham yuqori bo’ladi. Samarali resurs egalari olinadigan qo’shimcha foydaga
iqtisodiy
renta
deyiladi. Iqtisodiy renta - bu raqobatlashgan bozorda kerakli resurs uchun firma to’lashi mumkin bo’lgan narx bilan
ushbu resursning minimal narxi o’rtasidagi farq. Masalan, o’rtacha xom ashyodan foydalanib ishlab chiqarilgan har bir
mahsulot 10 so’m keltirsin, cheklangan sifatli xom ashyodan foydalanib ushbu mahsulotni ishlab chiqarganda (xarajatlarning
kamayishi va mahsulot sifatini oshishi hisobiga) har bir mahsulotdan oladigan foyda 20 so’mni tashkil qilsin, deylik. Sifatli
resursni hamma firmalar ham sotib olishga harakat qiladi. Lekin, sifatli resurs cheklangan bo’lgani uchun hamma firmalar sotib
ola olmaydi. Agar sifatli xom ashyo raqobatlashgan bozorda sotilsa, uning narxi o’rtacha xom ashyo narxidan albatta yuqori
bo’ladi. Agar o’rtacha xom ashyo narxi p va sifatli xom ashyo narxi P
2
(
P
2
> P
Do'stlaringiz bilan baham: 
