Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti "kimyo" kafedrasi



Download 436,33 Kb.
Pdf ko'rish
Sana29.01.2022
Hajmi436,33 Kb.
#416872
Bog'liq
KIMYO



O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI 
TABIIY FANLAR FAKULTETI
 “KIMYO” KAFEDRASI
5110300 –Kimyo o‘qitish metodikasi I- kurs bakalavriat (kechki) ta’lim yo‘nalishi 
talabasi 
Boltaboyeva Aytgul Daurenbek qizi 
Umumiy kimyo fanidan 

Atom orbitallarining elektronlar bilan tòliq borish 
qonuniyatlari. Klechkovskiy qoidasi. Guond qoidasi va Pauli prinsipi
” 
mavzusidagi
MUSTAQIL ISHI
Qabul qildi:
“Kimyo ” kafedrasi
o‘qituvchisi

Berdiqulov Ravshanjon Shavkatovich 


 
 
Toshkent – 2021 yil


Atom orbitallarining elektronlar bilan tòliq 
borish qonuniyatlari. Klechkovskiy qoidasi. 
Guond qoidasi va Pauli prinsipi 
REJA: 
1 Atom orbitallarning gibridlanishi.
2. Molеkulyar orbitallar mеtodi va uning 
asosiy xususiyatlari. 
3 Kislorod, uglеrod (II) oksidi, NH3 
molеkulalarining tuzilishi. 


. Аtоm elеktrоn оrbitаllаrining 
gibridlаnishi. Atomlar orasidagi boglanish 
odatda xar xil energetik xolatlarda bo’lgan 
elektronlar orasida yuzaga keladi. Atom 
orbitallarning orniga xosil bo’lgan gibrid 
orbitallar molekula xosil kilishda bir-birini 
yaxshi koplashi kimyoviy boning 
mutsaxkam bo’lishiga va molekulaning 
energetik barqaror bo’lishiga sabab bo’ladi. 
Valent orbitallarning gibridlanish nazariyasi 
1934 yilda J.Sleter va L. Poling tomonidan 
ishlab chiqilgan. 


Bu nazariyaga ko’ra- kimyoviy bog` aralash yoki gibrid 
orbitallar hisobiga amalga oshadi. Gibridlanish jarayonida 
orbitallarning energiyasi va shakli o’zgaradi. Gibrid 
orbitallarning qoplanishidagi yuza alohida olingan 
orbitallardan ko’ra ko’proq bo’ladi. Gibridlanish jarayonida 
datslabki atom orbitallarning soni o’zgarmay qoladi.1 Ko‘p 
valentli atomlardan hosil bo‘lgan kovalent bog‘lanishlar 
doimo fazoviy yo‘nalgan bo‘ladi. Bog‘lanishlar orasidagi 
burchaklar valent burchaklar deyiladi. Ko‘pincha kovalent 
bog‘lanish hosil bo‘lishida ishtirok etadigan elektronlar 
turli holatlarda, masalan, biri- s-, boshqasi p- orbitallarda 
bo‘ladi. 


Bunda molekuladagi bog‘lanishlarning puxtaligi 
ham turlicha bo‘lishi kerak edi. Lekin tajriba ular 
teng qimmatli ekanligini ko‘rsatadi. Bu hodisa L. 
Poling tomonidan kiritilgan, atom orbitallarining 
gibridlanishi haqidagi qoida bilan tushuntiriladi. 
Аtоm оrbitаllаrning gibridlаnishi haqidagi 
tаssаvurlаrgа muvofiq turli оrbitаllаrgа mаnsub 
elеktrоnlаr ishtirоkidа kimyoviy bog’lanish hosil 
bo’ladi, bu elеktrоnlаrning bulutlаri bir-birigа 
tа’sir ko’rsatib, o’z shаkllаrini o’zgartirаdi, 
nаtijаdа turli оrbitаllаrning o’zaro qo’shilishi, 
ya’ni gibridlаngаn оrbitаllаr hosil bo’ladi
.


sp-gibrid оrbitаllаrdа elеktrоn bulutining zichligi 
yadrоning bir tоmоnidа kаttаrоq bo’lib, ikkinchi 
tоmоnidа kichikrоqdir. Gibrid оrbitаllаr o’zining 
kаttаrоq qismi bilаn boshqa аtоmlаrning elеktrоn 
bulutlаrini ko’prоq qоplаydi. Gibridlаnish nаtijаsidа 
elеktrоn bulutlаr tamоmilа simmеtrik shаklni оlаdi. 
Erkin holаtdаgi аtоmlаr hеch qаchоn gibridlаngаn 
holаtdа bo’lmaydi. Gibridlаnish аtоmlаrdаn mоlеkulа 
hosil bo’lish vaqtidаginа yuzаgа chiqadi. Bittа s-оrbitаl 
bittа p-оrbitаl bilаn qo’shilgаndа hosil bo’ladigаn ikkitа 
gibrid оrbitаl, bir-birigа qarama-qarshi yo’nalishdа 
jоylаshgаn bo’lib, mоlеkulаning chiziqli yo’nalishigа 
sаbаb bo’ladi. 


Valent bog’lanish metodi, elektron orbitallarning 
gibridlanish haqidagi g’oyalarga asoslanib moddalarning 
tuzilishi, molekulalarda valent bog’larning yo’nalishi va 
ko’pgina moddalarning molekulyar geometriyasini 
izoxlab bera oladi. Ammo ba’zi moddalarning tuzilishini 
bu nazariya asosida izohlab bermaydi. Ma’lum 
bo’lishicha ba’zi moddalarda elektron juftlar yordamisiz 
bog’lanish hosil bo’lishi aniqlandi. Masalan, XIX asrning 
oxirida Tomson vodorodni elektron oqimi bilan 
bombardimon qilish natijasida hosil bo’lgan molekulyar 
vodorod ioni H+ 2 tarkibida faqat birgina elektron bor. 
Bu zarrachada yadrolararo masofa 1,06 A0 (0,106 nm), 
uning bog’lanish energiyasi 256 kJ∙mol-1 va H2 + 
molekula ancha barqaror zarrachadir.


Klechkovskiy qoidasi. Pauli prinsipi va Gund 
qoidasi. 
Ko'p elektronli atomlarda elektronlarning 
joylashishi quyidagicha: avval eng kam energiyali 
orbital, shundan so'ng energiyasiko'proq bo'lgan 
orbital elektronlar bilan to'lib boradi. 
Klechkovskiyning 1-qoidasiga muvofiq (1
n

yig'indisi kichiq bo'lgan orbital birinchi navbatda 
to'ladi. Masalan, 3d
-
orbital uchun (
n l
) yig'indisi 
3 2 5 ga teng. 4s-orbital 
uchun
 
n l
4 0 4 ga teng. Demak birinchi 3d-orbital 
emas, balki, 4s- orbital elektronlar bilan to'lib 
boradi. 


Klechkovskiyning 1 - qoidasi
. Ikki xolatdan 
qaysi biri uchun (
n l
)ning yig'indisi kichiq 
bo'lsa, shu xolatda to’rgan elektronning 
energiyasi minimal qiymatga ega bo'ladi. 
Klechkovskiyning 2 - qoidasi
. Agar 
berilgan ikki holat uchun (
n l
) yig'indisi 
teng qiymatga ega bo'lsa, bosh kvant 
soni kichiq bo'lgan xolat minimal 
energiya qiymatiga ega bo'ladi. 


Elektronlarning energetik pog'onasi 
va orbitalari buylab joylashishi 
elementning elektron 
konfigurasiyasi deb ataladi. 
Atomda elektronlarning 
pog'onachalarga taqsimlashda 
quyidagi uch qoida nazarda 
tutiladi. 


1.Har qaysi elektron minimal 
energiyaga muvofiq keladigan holatni 
olishga intiladi. 
2.Bunda minimal energiyali orbital 1s 
bo'lgani uchun dastlab 1s so'ngra 2s va 
hokazo holatda pog'onachalar 
elektronlar bilan to'lib boradi. 


Elektronlarning joylashishi Pauli prinsipiga 
zid kelmasligi lozim. 
Pauli prinsipi 
quyidagicha ta'riflanadi: "Bir 
atomda to'rttala kvant sonining qiymati bir 
xil bo'lgan ikkita elektron bo'lishi mumkin 
emas". 
Agar bir atomda n
, m, l kvant 
sonlarining qiymati bir xil ikkita elektron 
bo'lsa, ular to'rtinchi spin kvant son ms 
spinlari qarama qarshi yo'nalishga ega 
bo'lishi bilan farq qiladi. 


3.Ayni pog'onachada to’rgan elektronlar 
mumkin qadar ko'proq orbitallarni band qilishga 
intiladi (
Gund qoidasi
). 
Elementlar atomlaridagi energetik pog'onalar 
soni davriy sistemadagi davrlar raqamiga
elektronlar soni esa tartib raqamiga teng bo'ladi. 
Masalan: 
Natriy atomining elektron tuzilishi (elektron 
konfigurasiyasi) quyidagicha: 11Na 
1s 

2s 

2p 

3s 
1
Atomlar elektron qavatlarining tuzilishi 
ko'pincha, energetik yacheykalar (katakchalar) 
shaklida ifodalanadi. 


Foydalanilgan adabiyotlar 
1. N.A.Parpiyev, H.R.Rahimov, 
A.G.Muftaxov. Anorganik kimyo nazariy 
asoslari. Toshkent. «O'zbekiston». 2000 y. 
2. YU.T.Toshpo'latov, SH.YE.Ishoqov. 
Anorganik kimyo. Toshkent. «O'qituvchi». 
1992 y. 
3. Q.Ahmerov, A.Jalilov, R.Sayfutdinov 
Umumiy va anorganik kimyo. Toshkent. 
«O'zbekiston» 2003 y. 


Kimyo tabiiy fanlar qatoriqa 
kirib u moddalarning tarkibi

tuzilishi, xossalari va o`zgarishlarini, shuningdek, bu 
o`zgarishlarda sodir bo`ladigan hodisalarni o`rganadi. 
Kimyoga fan sifatida birinchi bo`lib rus olimi M. V. Lomonosov 
ta`rif berdi: «Kimyo fani jismlarning xossalari va o`zgarishlarini, 
…jismlarning tarkibini o`rganadi … kimyoviy o`zgarishlarda 
moddalarda sodir bo`ladigan hodisalarning sababini tushuntirib 
beradi». 
D. I. Mendeleyev 1871 yilda kimyo fanini o`rganishni 
boshlovchilar uchun mo`ljallangan «
Kimyo asoslari
» kitobida 
kimyoga o`ziga xos va aniq ta`rif berdi. Uning fikriga ko`ra, 
kimyo–bu elementlar va ularning birikmalari haqidagi ta`limotdir. 
Kimyo fani fizika, geologiya, biologiya, tibbiyot kabi tabiiy fanlar 
bilan uzviy bog`langan. Buning natijasida fizik kimyo, geokimyo, 
biokimyo, bioanorganik va bioorganik kimyo fanlari, kosmokimyo, 
fiziologik faol moddalar kimyosi kabi fanlar vujudga kelgan. 

Download 436,33 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish