O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti matematika va mexanika fakulteti 01-guruh talabasi Xudoyberdiyev Shuhratning matematika fani 8-sinf darsligidan soatlik ochiq darsi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI MATEMATIKA VA MEXANIKA FAKULTETI 301-guruh talabasi Aliboyeva Madinaning GEOMETRIYA fani 10-sinf darsligidan 1 soatlik ochiq darsi

FAZOVIY GEOMETRIK SHAKLLAR.

OCHIQ DARS MAVZUSI:

1.Ko`pyoqlar bilan tanishish. 2.Ko`pyoqlar turlari:Prizma, Piramida. 3.Aylanish jismlari

REJA:

Geometriya planimetriya bo`limi yassi geometric shakllarni,sterreometriya bo`limi esa fazoviy geometric shakllarning (yoki jismlarning)xossalarini o`rganadi. Stereometriya so`zi grekchadan olingan bo`lib,”stereos”-fazoviy, “metreo”-o`lchayman degan ma`nolarni anglatadi.

KO`PYOQ deb yassi ko`pburchaklar bilan chegaralangan jismga aytiladi.

1.Ko`pyoqlar bilan tanishish.

Yassi ko`pburchaklar bu ko`pyoqning yoqlari,ko`pburchaklarning uchlari ko`pyoqning uchlari, tomonlari qirralari esa ko`pyoqning qirralari deb ataladi.Bitta yoqqa tegishli bo`lmagan uchlarni birlashtiruvchi kesma ko`pyoqning diagonali deb ataladi

Ko`pyoqning chegarasi uning sirti deb ataladi. Ko`pyoq sirti fazoni ikki qismga ajratadi.Ulardan cheksiz qismi ko`pyoqning tashqi sohasi,chekli qismi esa ko`pyoqning ichki sohasi deb ataladi

Prizma deb ikki yog`I teng ko`pburchakdan,qolgan yoqlari esa parallelogrammlardan iborat ko`pyoqqa aytiladi

2.Ko`pyoqlar turlari:Prizma

Teng yoqlar prizmaning asoslari,parallelogrammlar esa uning yon yoqlari deb ataladi

Asosining tomonlari soniga qarab prizmalar uchburchakli,to`rtburchakli va hokazo n-burchakli prizmalar deb yuritiladi

Prizma yon yoqlarining asosiga perpendicular yoki perpendicular emasligiga qarab to`g`ri prizma (6-rasm) yoki og`ma prizma (7-rasm) deb ataladi. Asosi muntazam ko`pburchakdan iborat prizma muntazam prizma deb nomlanadi (8-rasm )

Asosi parallelogrammdan iborat prizma parallelepiped deb nomlanadi. (9-rasm)Parellelepipedlar ham prizma kabi to`g`ri va og`ma bo`lishi mumkin. Asosi to`g`ri to`rtburchakdan iborat to`g`ri parallelepiped to`g`ri burchakli parallelepiped deb ataladi.(10-rasm). O`lchamlari teng bolgan to`g`ri burchakli parallelepiped kub deb nomlanadi.

Piramida deb bir yog`I ko`pburchakdan,qolgan yoqlari esa bitta uchga ega uchburchaklardan iborat ko`pyoqqa aytiladi

2.Ko`pyoqlar turlari: Piramida.

Ko`pburchakpiramidaning asosi, uchburchaklar esa uning yon yoqlari deb ataladi Asosining tomonlari soniga qarab piramidalar uchburchakli, to`rtburchakli va hakoza n-burchakli piramidalar deb yuritiladi.

Teorema:Muntazam piramidaning a)yon yoqlari; b)yon qirralari; c)apofemalari o`zaro teng isbot.aytaylik,Qmuntaza, piramida, o esa piramida asosining markazi bo`lsin a)0, 0…0kesmalar mintazam ko`pburchakka tashqi chizilgan aylana radiusidan iborat bo`lgan uchun o`zaro teng bo`ladi.to`g`ri burchakli QO,QO, …,QOuchburchaklarda ikkita katetlar o`zaro teng bo`lgan uchun ular teng bo`ladi . Unda ularning gipotenuzalari ham teng bo`ladi:Q=QQ b)Q… muntazam piramidaning yon qirralari o`zaro teng bo`lgani uchun uning yon yoqlari teng yonli uchburchaklardan iborat bo`ladi.bu uchburchaklarning asoslari muntazam ko`pburchakning tomoni bol`gan uchun o`zaro teng bo`ladi. C)muntzam piramidaning yon yoqlari teng bo`lgani uchun, ularning Quchdan tushurilgan balandliklari ham o`zaro teng bo`ladi

Bularga qaysilar kiradi: 1.Silindr 2.Konus 3.Shar shular kiradi

3.Aylanish jismlari

To`g`ri to`rtburchakni bir tomoni atrofida aylantirishdan hosil bo`lgan jism silindr deb aytiladi Uni silindrning o`qi deb ataymiz O`qqa qarama –qarshi yotgan tomon aylanishidan hosil bo`lgan sirt silindrning yon sirti deb,tomoning o`zi esa silindrning yasovchisi deb yuritiladi

To`g`ri burchakli burchakni bir kateti atrofida aylantirishdan hosil bo`lgan jism konus deb aytiladi . Bu katetni esa konusning o`qi deb ataymiz. Bu aylantirishda boshqa katet hosil qilgan doira konusning asosi, gipotenuza hosil qilgan sirt esa konusning yon sirti deb,gipotenuzaning o`zi esa konusning yasovchisi seb yuritiladi.

Doiraning o`z diametric atrofida aylanishidan hosil bo`lgan jismga shar deb aytiladi. Bu aylantirishda aylana hosil qilgan sirt sfera deb ataladi

Mavzu bo`yicha savollar: 1.qanday geometric shakllar a)yassi; b)fazoviy deb ataladi? 2.qanday jism ko`pyoq deb ataladi? 3. qanday jism prizma deb ataladi? 4.Qanday prizma turlarini bilasiz? 5.Qanday jism piramida deb ataladi ? 6.Qanday piramida turlarini bilasiz? 7.Aylanma jismlarga misol keltiring . 8.Qanday jism silindr deb ataladi 9.Qanday jism konus deb ataladi? 10.Qanday jism shar dab ataladi?

E`tiboringiz uchun rahmat !