Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti

 
Reja:
1.
Korxona tugrisida umumiy tushuncha . 
2.
O’zbekiston Respublikasi “Korxonalar tugrisida” konuning mazmuni va 
mohiyati. 
3.
Mulkchilik 
shakli buyicha korxonalarning turlari. (xususiy, shirkat, 
davlat, kichik, kushma korxonalar, birlashmalar, aksionerlik jamiyatlar) 
1. Korxona va firmalar tugrisida umumiy tushunchalar. 
Bozor iktisodieti sharoitida korxonalar halk hujaligining asosiy bugini bulib, 
ular mamlakat iktisodiy imkoniyatlarining yuksalishi va rivojlanishi ta’minlaydilar, 
halk hujaligining va halkning mahsulotlariga bulgan talabini kondiradilar. 
Hukukiy shaxs hukukiga ega bulgan, mulkchilik hukuki eki hujalikni tula 
yuritish hukuki buyicha uziga karashli mol-mulkdan foydalanish asosida mahsulot 
ishlab chikaradigan va sotadigan eki mahsulotni ayrim boshlaydigan, ishlarni 
bajaradigan, hizmat kur-satadigan, rakobat hamda mulkchilikning barcha shakllari 
teng hukukli sharoitida amaldagi konunlarga muvofik uz faoliyatini ruebga 
chikaradigan mustakil hujalik yurituvchi sub’-ekt korxona hisoblanadi. 
Korxona mustakil balansga ega bulib, u hukukiy shaxs hisoblanadi. O’zbekiston 
Respublikasining mulkchilik tugrisida kabul kilingan Qonunga binoan kuyidagi 
turdagi korxonalar faoliyat kursatishi mumkin: jismoniy shaxsning hususiy mulkiga 
asoslangan korxonalar; shirkat (jamoa) mulkiga asoslangan jamoa, oila, maxalla 
korxonalari, ishlab chikarish kooperativlari ; 
Hujalik jamiyatlari va shirkatlariga, jamoat tashkilotlari va diniy 
tashkilotlarga karashli korxonalar hamda jamoa mulkining boshka shakllariga 
asoslangan korxonalar ; 
1.
davlat mulkiga asoslangan respublika korxonalari ; 
Aralash mulkka asoslangan davlatlararo va kushma korxonalar hamda 
mulkchilikning turli shakllariga mansub, tulik eki hissaboy yusinda ishtirok etishga 
asoslangan boshka korxonalar. 
2.
O’zbekiston Respublikasi “Korxonalar tugrisida” konunning mazmuni va 
mohiyati. 
O’zbekiston Respublikasidagi korxonalar tugrisida konun 1991yilda kabul 
kilindi. Ushbu konun tovar-pul munosabatlari rivojlanaetgan va boshkariladigan 
bozor sharoitida mulkchilikning barcha shakliga mansub korxonalarni barpo etish, 
ular faoliyati-ning,ularni kayta tashkil etish va tugatishning umumiy hukukiy, 
iktisodiy va ijtimoiy asoslarini belgilab beradi. 
Qonun foyda olishni kuzlab ish olib boradigan korxonalarning mustakilligini 
ta’minlashga karatilgan bulib, ularning hukuklari va ma’suliyatini belgilaydi, 
boshka korxonalar va tashkilotlar, halk deputatlari Sovetlari, davlat boshkaruvi 
idoralari bi-lan munosabatlarini tartibga soladi. 

---

Qonunning birinchi bulimida korxonalar va ularning asosiy vazifalari, 
korxonaning turlari, hujalik uyushmalari tugrisidagi moddalar kursatilgan. 
Qonunning ikkinchi bulimida korxonani barpo etish va uni ruyhatdan 
utkazish, ya’ni korxonani barpo etishning umumiy korxonalar va korxonalarning 
alohida bulinmala-rini barpo etish, faoliyat turlariga litsenziya olish koidalari 
keltirilgan. 
Uchinchi bulim korxonaning mulkdori va mol-mulkiga egalik kilish haqida. 
Turtinchi bulim korxonani boshkarish buyicha :korxonani boshkarishni 
tashkil etishni umumiy koidalari, korxonaning raxbari, korxona kengashi moddalari 
keltirilgan . 
Beshinchi bulim korxona hujalik faoliyatining asosla... korxona oladigan 
foyda ,xodimlarning mexnat daromadla... korxona faoliyatini rejalashtirish ,hujalik 
munosa-batl...... 
mahsulotni sotish, narh-navo va narh belgilash, moliya va 
kre......munosabatlari, kapital kurilish, korxonaning tashki iktiso...... faoliyati 
haqidagi moddalar urin olgan. 
Konunning oltinchi bulimi korxonaning ijtimoiy kafolatlari tugrisida, 
ya’ni:korxonaning ijtimoiy faoliya..... korxonaning mexnat jamoasi, uning 
vakolatlari ;korxona meh..... jamoasining umumiy yigilishi; jamoa shartnomasi 
haqida konun modda-lari keltirilgan; Konunning ettinchi bulimi korxona va davlat 
haqida..... korxonalar hukuklari va manfaatlarining kafolatlari; korh.....hujalik 
faoliyatining hukukiy va ik-tisodiy shart -sharoitl..... hisob 
3.
Mulkchilik shakli buyicha korxonalarning turlari. 
O’zbekistonda kabul kilingan korxonalar tugrisidagi konunda kayd etilgan 
turlari kuydagilardir : 
-
respublika ,ajiabiy mamlakatlar fukarolarining yakka hol mulkiga 
asoslangan qhususiy va shaxsiy ) korxonalar ; 
-
jamoalar, oilalar, maxallalar, kooperativlarning shirkat mulkiga asoslangan 
korxonalar; 
-
davlat mulkiga asoslangan korxonalar.Ularning kurinishlari -respublika, 
munitsipalitet shaxar, tuman) korxonalari; 
-
katnashchilarning tupa yohud kisman payiga qulushiga) asoslangan 
korxonalar ; 
-kushma mulkka asoslangan korxonalar. 
Hususiy korxona qfirma) va shirkatlar - ayrim shaxslarning eki oilalarning 
shaxsiy mablaglari hisobiga tashkil kilingan bulib, 
korhona firma) uz 
faoliyatida shu shaxs yoki oilaning manfaati uchun hizmat qiladi. 
Korxona egish uzining eki oilashning mablagini sarflaydi, barcha ishlar 
uchun javob beradi: harajablar kiladi, kelaetgan daromaddan unumli foydalanadi 
karz va chi-kitlarni uz hisobidan kolaydi, shaxsan uzi karor kabul kiladi qm-n, 
korxonani eki firmani epishi eki sotib yuborishi mumkin). 
Hozirgi zamon iktisodietida hususiy firmalarda ellangan ishchilar bulishi 
ham mumkin. 

---

Garchi hususiy firmalarni ishi muvaffakiyatli bulsada, uning yirik firmaga ay- 
lanishi dargumondir, chunki yirik korxona tashkil kilish uchun juda kup mablag 
kerak. 
2.SHirkat-bir necha shaxs eki tashkilotlar birlashib faoliyat kursatish 
maksadida shirkat, ya’ni sherikchilik tuziladi. 
Bunday korxona eki firmani tashkil kilishda shirkatning har bir ma’lum mik- 
dorda pul kuyadi, ya’ni uz hissasiniqulushini)kushadi.Kushilgan barcha pullar 
firmaning ustav kapitalini tashkil kiladi. SHirkat a’zolari uzaro shartkomalar 
tuzadilar. 
Aytib utilgan korxona turlari odatda kichik (ishlovchilar soni 50: kishi) va 
urtacha korxonalarga hosdir (500-gacha) Yirik korxonalar esa aksariyat hollarda 
aksio-nerlik jamiyatlarini tuzadilar. 
Aksionerlik jamiyatlari (yuridik) korxonalar hamda jismoniy (fukarorlar) 
shaxslarning kapitallarini birlashtirib, ular asosida aksiyalar chikarish va sotish orkali 
tuziladigan jamiyatlardir (majburiyati cheklangan firmaning keng tarkangan turi) 
Aksionerlik jamiyati A.J. tuzilaetganda, aksiyalar ochik obuna orkali yuridik 
shaxslarga, mazkur mamlakat va ajnabiy fukarolarga hamda firmalarga sotilishi 
mumkin. Boshka yuli -A.J.-ni ta’sis etuvchilar aksiyalarni uzaro bulib oladilar 
(A.J.-ning epik kurishishi ) 
Aksiya, pay kogozi)-kimatbaxo kogoz bulib, unda baxosi va korxona firma) 
nomi kursatilgan buladi .Aksiyaning boshlangich narhi nominal narh deyiladi.Sotib 
olingan aksiya mikdori aksiya paketi deyiladi.Agar bu mikdor korxonani yakka 
tartibda boshkarishni ta’minlash uchun etarli darajada bulsa, u holda aksiyaning 
nazorat paketi deyiladi. 
Aksionerlik jamiyatining eng oliy organi aksionerlik majlisi bulib, u odatda 
yiliga bir marotaba utkaziladi.Majlisda korxona eki firma ishlari muhokama kilinib, 
daromadning kancha kismni dividend tarzida tulash va kancha kismini ishlab 
chikarishni rivojlantirishga sarflash kelishib olinadi . 
Aksionerlik jamiyati erkin kapitalni markazlashtirish va yirik korxona tashkil 
kilishning asosiy shaklidir. SHu bilan birga axoli jamgarmalarini shulab chikarishga 
safarbar kilib, ularni kapitalga aylantirish vositasi hamdir. 
Aksionerlik jamiyati hususiy firma va shirkatlarga nisbatan uz mablaglarini 
orttirish va ishlab chikarishni rivojlantirishda kuprok imkoniyatlarga ega. 
A.J. ishlarini yirik aksionerlardan tashkil topgan rais boshchiligida 
direktorlar kengashi boshkaradi. 
Davlat va munitsipial korxonalar. 
Davlat korxonasi markaziy davlat) mablaglar qbyudjet) hisobiga tashkil 
topadi.
Munitsipal korxona eki firma esa maxalliy qtuman,shaxar)byudjeti evaziga 
tashkil kilinadi. Ular davlat mulki bulib,markaziy va maxalliy hokimiyatga karashli 
buladi va ishlab chikarishing eng muhim va ma’suliyatli vazifalarini bajaradi 
qmudofaa, aloka, transport va hokazolar). 
Davlat byudjeti axoli, barcha korxona ,firma 
va tashkilotlar tomonidan 
tulana-digan soliklar hisobiga tashkil topadi . 

---

Korxona tashkil kilishda davlat tomonidan berilgan mablag byudjet 
assignova-niesi deyiladi. 
Davlvt va munitsipal korxona va firmalar hususiy egalik korxona va firmalar 
hususiy egalik kilishga sotilishi mumkin. Ba’zi ishchi va xodimlar korxonalarini 
kisman sotib oladilar va natijada jamoaning sherigiga aylanadilar . SHunin- 
gdek,bundaykorxonalar ijaraga ham berilishi mumkin.Ijarachilar davlat va maxalliy 
tashkilotlar bilan ijara haqida shartnoma tuzadilar. SHartnomada korxona davlatga 
tula-shi zarur bulgan ijara haqi mikdori va ijara muddati kursatiladi.Korxona 
mahsulotlari va ularni sotishdan kelgan daromadlarga ijarachilar egalik kiladilar 
qkorxona ijarachi-lar mulkiga aylanib kolmaydi ). 
Birlashmalar yukorida keltirilgan korxona qfirma ) turlaridan boshka yana it- 
tifok, assotsiatsiya quyushma) va konsern qbirlashma) kabi korxona birlashmalari 
mavjud. 
Bir necha korxona qfirma)lar ma’lum masalalarni birgalikda hal kilish 
maksadida bir-lashma tuzishlari mumkin .Buning uchun ular shartnomalar imzolaydi 
va birlashma ustavini ishlab chikaradilar. Ta’sis etuvchilar birlashmaning barcha 
vazifalarini birgalikda hal kilishni kelishib oladilar. Masalan, umumiy axborot 
hizmatini eki xodimlarining bar-chalikda ukishini tashkil etish maksadida bir necha 
uhshash korxona qfirma)lar ittifok eki assotsiatsiyaga birlashishlari mumkin. 
Kichik korxonalar. 
Respublikamizda urta va kichik biznesni rivojlantirishga katta axamiyat 
berilyapti va uni rivojlantirishga oid davlat tomonidan konun va karorlar kabul 
kilingan.CHunki bozor iktisodieti sharoida kichik va urta biznesni rivojlantirish 
respublika iktisodiyotini rivojlantirishning asosiy omillaridan biridir. Kichik va urta 
biznesni rivojlantirishda kichik korxonalarningroli kattadir. Kichik korxonalar 
tizimini keng mikiesda tashkil kilini hamda rivojlanishi iste’mol bozorini 
mahsulotlar bilan tuldirishga, hizmat kursatish kulamini oshirishga ,ijtimoiymexnat 
taksimotini kengaytirishga, ishlab chikarishda ilmiy- tehnika yutuklarini joriy 
kilishga va mahsulotlarni horijiy davlatlar bozoriga chikish imkonini oshiradi. 
Kichik korxonalarda ishlovchilar soni sanoatda va kurilishda 50-80 
kishigacha, fan va boshka ilmiy hizmat kursatish muasasalarida 100 kishigacha, 
boshka ishlab chikarish tarmoklarida esa 15 kishigacha ishlaydi. Kichik korxonalarni 
konun buyicha halk hujaligining hamma sohalarida davlat eki jamoat mulki asosida 
tashkil 
kilish 
mumkin 
. 
Kichik korxonalarning kuyidagi afzalliklari bor : 
-kichik korxonalar istemol bozorining uzgarishiga tezlik bilan moslashadi ; 
-iste’molchilarning turli hil talablarni tezlik bilan hisobga oladi va konikarli 
mahsulotlar ishlab chikaradi ; 
-ular yangi tehnika va tehnologiyalarni tezlik bilan ishlab chikarishga joriy 
eti-lar. 
-kurilish ishlarni va kuvvatlarni tezlik bilan amalga oshiradilar va kullaydilar; 
-boshkarish xarajatlari kam; 
-ishsizlik kamaytiradi . 

---

Kichik korxonalar mustakil balansga va bankda alohida hisob rakamiga ega 
bulib ,u hukukiy shaxs hisoblanadi . Daromadlarini erkin ravishda taksimlaydilar va 
baxolarini uzlari belgilaydilar ;davlat tomonidan kuplab imtiezlar berilgan. 
Konchilik sanoati ishlarida hozirgi vaktda kuplab kichik korxonalar tashkil 
etil-gan va tashkil etilmokda. Bular asosan kichik konlarda kazib chikarish bilan 
boglik bul-gan korxonalardir. 
Kushma korxonalar. 
Bozor munosobatlariga utish ,tashki iktisodiy alokalarni kayta kurish sohasida 
mamlakatimiz hududida chet- el firmalari bilan kushma korxonalar tashkil kilinishga 
alohida axamiyat berilmokda . Kushma korxonalar tashkil kilish respublikada 
utkazilaet-gan tub islohotlarning muhim buginlaridan biri bulib ,u mamlakatning 
iktisodietini mustaxkamlashga ,halkaro obrusini oshirisha ,ishlab chikarish tehnika va 
tehnologiyasini tashkil kilishniga hizmat kiladi . 
Kushma korxonalar tuzilishning afzalliklari kuidagilardan iborat : 
-chet el zamonaviy tehnika va tehnologiyasi korxonalarimiz ishlab 
chikarishini ta-komillashtiradi; 
-ishlab chikariladigan mahsulot sifatini oshiradi ,uni jaxon bozorida rakobat 
kilish darajasiga kutaradi ; 
-ichki bozorni sifatli mahsulotlar bilan tuldirishga kumaklashadi ; 
- kushma korxonalar yangi ish joylarini yaratadi ,ichilarning zamonaviy 
tehnika tehnologiyani uzlashtirishga va shu orkali malakarini oshirishga imkon 
tugdirada; 
-respublikamiz korxonalarining jaxon bozoriga chikishiga imkon beradi . 
Respublikamizda kushma korxonalar faoliyatiga doir bir kator , jumladan, 
”Tadbirkorlik haqida“, ”O’zbekistoning chet el iktisodiy faoliyati haqida “va 
“O’zbekistonga chet el sarmoyalarini kiritish haqida”gi konunlar kabul kilib, ularga 
O’zbekiston korxona-larning chet el korxonalari bilan uzaro manfaatli hamkorlik 
kilish uchun ishlab chikarish faoliyatining tashkiliy ,iktisodiy hamda hukukiy asosini 
berilgilovchi tartiblar ishlab chikirgan va hukukiy asoslar vujudga keltirilgan . 
Asosiy hujatlarda kushma korxonalarni tashkil kilish va tugatish koidasi, ular- 
ning faoliyati ,hukuk va burchlari, moddiy va tehnika ta’minoti, aktivlari hosil kilish, 
mexnat 
munosabatlari, 
daromadlarning 
taksimlanishi, 
valyuta 
tushumlari, 
jamgarmalari, solik tulash tartibi eritilgan . 
Horijiy sarmoyalarni ragbatlantirish tugrisida kabul kilingan hujjatga muvofik 
horijiy ishbilarmonlarga binolarni, imoratlarni va mashina -uskunalarni mulk kilib 
sotish hukuki berilgan. Mamlakatda halkaro savdo-sotik uchun shart -sharoitlarga 
erkin tus berilgan .Respublika milliy sugurta jamgarsini barpo etmokda, uning asosiy 
mak-sadi horijiy sarmoya egalariga 
kafolat 
berishdan 
iborat. 
Kushma korxonalar yangi yuridik shaxs tashkil etish yuli bilan chet el eki chet ellik 
sarmoyadorlarning O’zbekiston Respublikasida faoliyat kursatib turgan korxonada 
ulush 
sotib 
olish 
yuli 
bilan 
barpo 
etiladi. 
Kushma korxonalar barpo etish tugrisidagi karorni chet ellik sarmoyador va 
O’zbekiston Respublikasidagi 
korxona egasi kabul kiladilar. 
Qushma korxonalarning ustav fondiga har bir katnashchining ulush kushish 
muddatlari, hajimlari, bu ulushni kushish va baxolash tartibi ta’sis hujjatlarda 

---

nazarda tutiladi. Kushma korxonaning katnashchilari tomonidan korxona ustav 
fondiga ulush sifatiga kushi-ladigan mol-mulkning kiymati katnashchilar urtasidagi 
kelishuvga muvofik belgilanadi. 
Kushma korxonaning ustav fondi hisobiga ishchirokchilar asbob-uskunalar va 
boshka moddiy boyliklarni qshu jumladan “nou-hau“ ihtirosidan foydalanish), milliy 
valyutada-gi pul mablaglarini, erkin konvertatsiyalanadigan valyutada va boshkalarda 
kiritishlari mumkin. SHunidek ustav fondi korxona faoliyatidan tushadigan foyda eki 
ihtirochilarning kushimcha ulushlari evaziga tuldirishi mumkin. 
Kushma korxona iktisodida ustav fondining axamiyati shundaki, olinadigan 
foyda ishchirokchilarning kushgan ulushlariga mutanosib ravishda taksimlanadi. 
SHuning uchun kushma korxona ustav fondiga O’zbekistonlik ishchirokchilarning 
kushgan hissalarini tugri baxolash muvafakiyat garovidir. 
CHet el sarmoyalari ishtirokiyadagi korhoan uzi ishlab chikargan mahsulotni 
litsen-ziyasiz eksport kilishga va uzining ishlab chikarish ehtiejlari hamda ichki 
bozorda sotish uchun mahsulot import kilishga haqlidir. 
Kushma korxonalarda ularning faoliyati, jamoani rivojlantirish, kadirlar taer- 
lanish va kayta taerlash uchun zaxira fondi va boshka fondlar yaratiladi. 
Kushma korxona faoliyatini boshkarishni uning ulushdorlari tomonidan 
tuzilgan kengash qkushma boshkaruv uning oliy organi hisoblanadi) amalga 
oshiradi. 
Korxona uzining mustakil balansiga ega bulib ,mahsulot ishlab chikarish 
xarajat-larini uzi koplaydi ;uzini uzi mablag ,valyuta tushumlari bilan ta’minlaydi. 
Badal tu-lovlari evaziga moliyaviy fond hosil kiladi. 
Kushma korxonalar bugalteriya hisob kitoblari O’zbekiston Respublikasining 
amaldagi konunlarda belgilangan tartibda olib boradi.