So’nggi paytlarda jahon hamjamiyatida spirtli ichimliklar iste’molini

---

So’nggi paytlarda jahon hamjamiyatida spirtli ichimliklar iste’molini 
kamaytirish bo’yicha turli tadbirlar amalga oshirilmoqda. Mazkur tadbirlar asosan 
spirtli ichimliklarga aksiz solig’ini joriy etish yoki spirtli ichimliklarga aksiz 
solig’ini joriy etish yoki spirtli ichimliklar iste’molining salbiy oqibatlari to’g’risida 
keng ommani xabardor etish orqali amalga oshiriladi. 
Yuqoridagilardan kelib chiqib quyidagi savollarga javob bering: 
1.
Narxni oshirish spirtli ichimliklar sanoatiga va iste’moliga qay darajada 
ta’sir ko’rsatadi? Javobingizni talab egri chizig’i yordamida tushuntiring. Aksiz 
solig’i ushbu grafikka qanday ta’sir ko’rsatadi? 
2.
Agar targ’ibot ishlari samara berib iste’mol miqdori kamaysa, talab egri 
chizig’ida qanday o’zgarishlar yuz beradi? 
3.
Spirtli ichimliklar narxning ko’tarilishi o’rinbosar va o’zaro 
to’ldiruvchi tovarlar talab miqdoriga qanday ta’sir ko’rsatadi? Aniq misollar bilan 
tushuntiring. 
4.
O’zbekistonda spirtli ichimliklar iste’molini kamaytirish uchun qanday 
chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda? 
5.
Agar spirtli ichimliklar elastikligi 0.4 ni tashkil etsa, aksiz solig’ini 
ko’tarish naf beradimi? 

---

Javob 
Bilamizki, alkagol mahsulotlari sog’liq uchun zararli. Ammo ularni ishlab 
chiqarish va sotish har doim yuqori daromadli ish bo’lgan. Bu mahsulotlarni inson 
sog’lig’i uchun zararli ekanligini hammamiz yaxshi bilamiz. Ammo bu 
mahsulotlarni ommaviy tarzda ishlab chiqarish hali ham davom etmoqda. Ammo 
ushbu ishlab chiqarishda mamlakatlarning o’zi ham ma’lum bir huquq normalari 
bilan ruxsat bergan. Ushbu qarorlaridan biri ham yurtimiz hayotida 1996-yil 1-
oktabrda qabul qilingan. Agar alkagol orqali o’lim soni va statistikasiga nazar 
tashlaydigan bo’lsak misol tariqasida rus millatini oladigan bo’lsak ular alkagol 
ichishadi va juda ko’p miqdorda. Mavjud ko’rsatkichlarga ko’ra Rossiya 
Federatsiyasida o’rtacha alkagolli mahsulotlarni suiiste’mol qilish fondida o’lim har 
100500 kishiga 75-8500 orasida. Ya’ni Rossiyada qancha alkagolist borligini 
hisobga olsak, har yili 1400 Rossiya fuqarosi spirtli ichimliklar ichish oqibatida 
vafot etadi.Yurtimiz misolida ushbu natijalarni ham ko’rishimiz mumkin . 2019-yil 
statistikasiga ko’ra umumiy o’lganlarning 4.4 % i alkagol va spirtli ichimliklar 
hamda tamaki mahsulotlari orqali yuzaga kelmoqda hududlar kesimida bu Toshkent, 
Farg’ona va Samarqand viloyatlarida boshqa viloyatlarga nisbatan yuqori turadi .
1.
Spirtli ichimliklar savdosida ham aksiz solig’ini joriy etish maqsadga 
muvofiq bo’ldi . Har bir ishlab chiqarilgan alkagol mahsulotlari uchun ushbu ishlab 
chiqaruvchi korxona ishlab chiqarilgan tovar birliklari uchun davlatga soliq to’laydi 
. O’z navbatida bundan davlat byudjetiga ma’lum miqdorda tushum bo’ladi . Spirtli 
mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxona ushbu mahsulot ishlab chiqarish orqali 
mamlakat iqtisodiyotiga ma’lum miqdorda o’z hissasini qo’shadi . Shu bilan birga 
aholi salomatlik darajasini yetarli darajada pasayishiga ta’sirini o’tqazmoqda . 1996 
– yil 1- oktabrdagi qarorga asosan alkagol mahsulotlarning 1 litri uchun eng past 
narx 34 ming so’m miqdorda belgilandi .Agar iste’mol tovarlarining narxi ko’tarilsa 
bunga nisbatan bo’ladigan talabning pasayishiga olib keladi, misol tariqasida 
oladigan bo’lsak , alkagol mahsulotlarini sotuvchi do’konlar aytaylik mahsulot narxi 
har bir litr uchun 34 ming bo’lgan vaqtda yuz shisha oladigan bo’lsa spirtli 
ichimliklarni narxi 40 mingga ko’tarilsa , bu narxning ko’tarilishi oqibatida 

---

savdogarlar ishlab chiqaruvchi korxonadan oladigan mahsulotlarning miqdorini 
kamayishiga olib keladi . Endi ushbu savdogar 100 shisha emas balki 80 shisha 
bilan kifoyalanadigan bo’ldi. Chunki narx ko’tarilishi natijasida alkagol 
mahsulotlarini iste’mol qiluvchi shaxs haftasiga 2 shisha emas balki 1 shisha bilan 
kifoyalanadigan bo’ldi . Bunday ko’rsatkich albatta spirtli ichimliklar ishlab 
chiqaruvchi korxonaning ishlab chiqarish miqdorlari suratiga salbiy ta’sir 
ko’rsatadi. Buni quyidagi talab egri chizig’ida ko’rishimiz mumkin: 
“
Aksiz
(frans. accise – qirqib olmoq) – keng iste’mol tovarlari, eng muhim xom 
ashyolarga, shuningdek xizmatlar uchun davlat tomonidan solinadigan qo‘shimcha 
soliq turi. Muayyan tovar (muhim iste’mol tovarlari: qand, gugurt, tuz, tamaki, 
spirtli ichimliklar, shuningdek avtomobillar, muzlatgichlar, mo‘yna mahsulotlari 
billur va hokazo)lar narxiga, ko‘rsatilgan xizmat (kommu-nal, transport va 
boshqalar) haqiga qo‘shimcha ustama soliq sifatida qo‘shiladi va uni to‘lovchilar 
bevosita xaridorlar hisoblanadi.”
1
Aksiz solig’i stavkasi soliq kodeksida belgilangan. 
Misol tariqasida oladigan bo’lsak bir dal (10 litr) uchun 125.100 so’m xulosa qilib 
aytish mumkinki bir litr konyak va shu kabi alkagol mahsulotlari uchun 12.510 so’m 
miqdorda belgilangan.
1
 
https://uz.wikipedia.org/wiki/Aksiz
  
0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
0
20
40
60
80
100
120
Aroq(1 litr) narxi keskin oshganda talab egri 
chizig'i(aksiz solig'i qo'shilmagan)

---

Ko’rib turganimizdek aksiz solig’i qo’shilganda eng yuqori talab 80 eng past 
talab 20 bo’ldi. Aksiz qo’shilmasdan oldin talab 100 va 60 orasida edi. 
2.Agarda ko’rilgan targ’ibot choralari foyda berib spirtli ichimliklarni iste’mol 
qilish kamaygan taqdirda ham ularning narxi keskin tushib ketmaydi.Sababi 1 litr 
tayyor mahsulot uchun minimal ulgurji-savdo va chakana narxlar quyidagicha 
belgilangan: 
• vino, 1 litr tayyor mahsulot uchun chakana narx — 11 200 va 13 200 so‘m 
(avval 9400 va 11 200 so‘m edi); 
• konyak, 1 litr tayyor mahsulot uchun chakana narx — 41 000 va 49 400 so‘m 
(avval 33 000 va 39 000 so‘m edi); 
• aroq va boshqa alkogolli mahsulotlar, 1 litr tayyor mahsulot uchun chakana 
narx — 28 600 va 34 400 so‘m (avval 24 000 va 28 500 so‘m edi). 
Bundan shunday fikrga kelish mumkin ishlab chiqaruvchilar bo’layotgan 
ehtiyoj (talabga) qarab mahsulot ishlab chiqarishadi.Bunda ishlab chiqaruvchi 
korxonalar ilgariga nisbatan ko’p mahsulot ishlab chiqarib uni sota olishmaydi. 
Sababi ko’rilgan chora tadbirlar natijasida iste’molchilarning aroq mahsulotini 
iste’moli kamaygani bilan izohlanadi.Ammo bu degani ishlab chiqaruvchilar zarar 
ko’radi degani emas.Ma’lum ehtiyojga qarab ishlab chiqarilgan mahsulot 
korxonadan chiqib ketadi yoki sotuv do’konlari o’zlari sotib olishadi va mahsulotni 
ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlar qoplanadi va sotilgan mahsulotning 
0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
70000
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
Aroq(1 litr) narxi keskin oshganda talab egri 
chizig'i(aksiz solig'i qo'shilmagan)

---

miqdoriga qarab ma’lum miqdorda daromad ham ko’radi. Ammo daromadi 
avvalgidek bo’lmaydi.
Tashviqot ishlari kutilgan natijani berishi orqali talab egri chizig’i o’ngga 
qarab siljiydi. 
3. Agar xaridorlarning arzon tovarlarga nisbatan xarid qilish moyilligi 
yuqoriligini hisobga olsak spirtli ichimliklar narxi ko’tarilsa uning o’rinbosar 
tovarlariga nisbatan talab kuchayadi. Misol tariqasida oladigan bo’lsak do’konda 
bir litr aroq bir oy oldin 20 ming so’m edi va shu vaqtda bir haftada o’rtacha yuzta 
sotilar edi. Endi xuddi shu vaqtda bir quti tamaki mahsuloti 15 ming so’m edi va bir 
haftada o’rtacha yetmish quti sotilar edi. Hozirgi kunga kelib aroq narxining 30 ming 
so’m bo’lganligini hisobga olganda bir haftada sotiladigan o’rtacha aroq soni 60 
donani tashkil etadi. Tamaki mahsulotlari esa 70 donadan 170 qutiga ko’tarilib 
ketdi. Bundan ko’rinib turibdiki alkagol mahsulotlarining narxi ko’tarilsa bir 
haftalik o’rtacha sotilish miqdori o’z-o’zidan kamayadi. Buning natijasi o’laroq 
alkagol mahsulotlarining o’rnini bosuvchi tamaki mahsulotlarining sotilish miqdori 
o’z-o’zidan ko’payishini guvohi bo’lamiz.
4. O’zbekiston respublikasida bugungi kunga kelib alkagol mahsulotlarini 
cheklash bo’yicha bir qator chora tadbirlar o’tkazilmoqda va bu sohaga oid bir 
nechta qonun loyihalari ishlab chiqilgan. Jumladan: 
0
5000
10000
15000
20000
25000
30000
0
100
200
300
400
500
600
700
Значения Y

---

ALKOGOL VA TAMAKI MAHSULOTLARINING TARQATILISHI HAMDA ISTE’MOL QILINISHINI 
CHEKLASH TO‘G‘RISIDA. 
Ushbu Qonunning maqsadi alkogol va tamaki mahsulotlarining tarqatilishi 
hamda iste’mol qilinishini cheklash sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan 
iborat. 
Ushbu Qonun fuqarolarning sog‘lig‘ini, avvalo, yigirma yoshga to‘lmagan 
shaxslarning sog‘lig‘ini alkogol va tamaki mahsulotlarini iste’mol qilishning zararli 
ta’siridan, shu bilan bog‘liq ijtimoiy va boshqa salbiy oqibatlardan himoya qilishga, 
shuningdek jamiyatda sog‘lom turmush tarzini shakllantirish hamda qaror toptirishning 
tashkiliy va huquqiy shart-sharoitlarini yaratishga qaratilgandir.
2
Ushbu qonun loyihasining 4-moddasida davlatning va tegishli davlat organlarining 
alkagol mahsulotlariga qarshi kurashishi bo’yicha vazifalari quyidagicha 
belgilangan: 
fuqarolar sog‘lig‘ini saqlash, alkogol, tamaki mahsulotlarining zararli ta’siridan 
himoya qilishga qaratilgan huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy hamda boshqa chora-tadbirlar 
majmuini amalga oshirish; 
fuqarolarni ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalashga, aholi, avvalo, yoshlar 
o‘rtasida sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilishga, ularning sog‘lig‘iga alkogol va 
tamaki mahsulotlarini iste’mol qilish bilan bog‘liq tahdidlarning oldini olish hamda 
bunday tahdidlarni kamaytirishga qaratilgan profilaktika, ma’rifiy faoliyatni tashkil 
etish va amalga oshirish; 
alkogol va tamaki mahsulotlarining ishlab chiqarilishi hamda realizatsiya 
qilinishi sohasidagi davlat nazoratini ta’minlash, shuningdek bunday mahsulotlarning 
tarqatilishi hamda iste’mol qilinishini cheklashga, ularning salbiy ta’siri 
profilaktikasiga, jamiyatda sog‘lom turmush tarzini qaror toptirishga qaratilgan davlat 
dasturlarini amalga oshirish; 
alkogol va tamakiga qaram bo‘lib qolgan shaxslarga tibbiy-sanitariya yordami 
ko‘rsatishning samarali tizimini yaratish; 
alkogol va tamaki mahsulotlarini iste’mol qilishning salbiy ta’siri 
profilaktikasi, shuningdek alkogol va tamakiga qaramlik diagnostikasi hamda uni 
davolash sohasidagi ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish; 
sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilishda hamda alkogol va tamaki 
mahsulotlarining tarqatilishi va iste’mol qilinishini cheklash va ularning salbiy ta’siri 
profilaktikasi sohasidagi davlat siyosatini ro‘yobga chiqarishga qaratilgan profilaktika, 
ma’rifiy tadbirlarni amalga oshirishda ommaviy axborot vositalarining, nodavlat 
notijorat tashkilotlarining keng ishtirok etishi uchun tashkiliy-huquqiy shart-sharoitlar 
yaratish. 
2
https://lex.uz/docs/-1880029 

---

Ushbu qonun loyihasi hozirgi kunda samarali faoliyat yuritmoqda va alkagol 
mahsulotlarining iste’mol miqdori sezilarli darajada kamayganini ko’rishimiz 
mumkin. 
5.
Elastiklik - bu iqtisodiyotda bir narsa o'zgargan qiymatga ega bo'lgan boshqa 
o'zgaruvchiga javoban ma'lum bir muhitda o'zgarishini tavsiflash uchun juda ko'p 
ishlatiladigan atama. Masalan, ishlab chiqaruvchiga javoban har oyda sotilgan 
ma'lum bir mahsulot miqdori mahsulot narxini o'zgartiradi. Talab elastikligi ikkiga 
bo’linadi elastik talab va noelastik talab. Noelastik tovarda narx o’zgarsa ham talab 
o’zgarmay qoladi. Masalan noelastik tovarga insulinni misol qilib olish mumkin. 
Qandli diabet kasalligiga chalingan inson uchun insulin juda zarur bo’lib, narx 
o’zgarsa ham insulinga bo’lgan talab o’zgarmaydi va narx arzonlashsa ham talab 
o’zgarmaydi. Talabni elastikligi yoki noelastikligini aniqlashda uning elastiklik 
koeffisientiga qaraladi. Bunda elastiklik koeffitsiyenti birdan kichik bo’lsa talab 
noelastiklik bo’ladi. 1 dan katta bo’lsa elastik hisoblanadi. Bizga berilgan savolda 
esa alkagol mahsulotlarining koefsienti 0.4 etib belgilangan. Bundan ko’rinib 
turibdiki spirtli ichimliklar noelastik Tovar hisoblanadi. Bunda aksiz solig’ini 
oshirish naf bermaydi.
Xulosa, o’rnida shuni aytish mumkinki alkagol mahsulotlarini cheklashga doir 
yurtimizda amalga oshirilayotgan amaliy tadbirlar o’z samarasini bermoqda. 
Xususan alkagol mahsulotini iste’molchilari ongida ularning zararli va inson 
tanasiga beradigan salbiy oqibatlari televideniya orqali ham amalga oshirilmoqda. 
Eng yomon jihati menimcha alkagol va shunga o’xshash moddalarni iste’moli 
bepushtlik , rak va yana bir qator davosiz kasalliklarni yuzaga keltiruvchi omil 
bo’lmoqda. Shuningdek ularga joriy etilgan aksiz solig’i ham o’z vazifasini to’liq 
oqladi deb o’ylayman. Shuningdek alkagol va tamaki mahsulotlarining qadog’ida 
yozilayotgan ularning qanday oqibatlarga olib kelishi haqidagi ma’lumotlar ham 
ayrim iste’molchilar orasida ularning kamayishiga sabab bo’layotgani ham ulkan 
qadam bo’ldi deb hisoblayman .

---

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.Iqtisodiyot nazariyasi darslik. A.O’lmasov, A.Vahobov. O’zbekiston Respublikasi 
Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi. Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti.-T.: 
“Iqtisod-Moliya”, 2014. 
2.
www.edu. Uz 
3.
www.google.uz