Tema: Balalar so’ylewinde ushrasatugin morfologiyaliq ha’m sintaksislik qa`teler. Reje

Tema: Balalar so’ylewinde ushrasatugin morfologiyaliq ha’m sintaksislik qa`teler.
Reje:
1. Morfologiyaliq qatelerdin’ qollaniliwina jol qoymay talaplari.
2. Morfologiya ha’m sintaksis boyinsha o’tkeriletug’in didaktik oyinlar.

Balalar so`ylew tilinin` grammatikalıq du`zilisin shanaraq ag`zalarının`, baqshada ta`rbiyashının`, a`tiraptag`ı jas u`lkenlerdin` so`ylew tiline eliklew arqalı o`z betinshe o`zlestiredi. U`sh jaslı bala o`z so`ylew tilinde seplik, tartım, shaxs – sanlıq ha`m basqa grammatikalıq kategoriyalardan paydalanıp, a`piwayı ha`m quramalı ga`pler du`zedi. Aspan denelerinin` qatnasların, bazı bir ra`wishlerdi bilip qollanatug`ın boladı, is-ha`rekettin` atın bildiriwshi feyillerdi de durıs qollana baslaydı. Bul jasta balanın` so`zligi ju`da` tez o`se baslaydı, so`ylew tilindegi so`zler sanı 1300 – 1500 ge jetedi, endi onın` so`ylew tili ju`da` tez rawajlanadı, mazmunı boyınsha bayıydı, so`zligi ken`eyedi ha`m grammatikalıq jaqtan qa`liplesedi. Olar so`z dizbeklerinen atlıqlardı tez o`zlestiredi, sebebi balalar zat-na`rselerdin` atların o`z so`ylew tilinde ko`birek paydalanadı, olar so`z baylıg`ının` tiykarg`ı bo`limi atlıqlardan ibarat boladı. Biraq bul jasta so`ylew tilinin` grammatikalıq formaların iyelewde bir qansha qıyınshılıqlarg`a dus keledi, yag`nıy olar so`ylewinde to`mendegishe grammatikalıq qa`teler ushırasadı:

1. Seplik qosımtaların buzıp aytadı, so`zlerdi tartımlawda qıynaladı.
2. Sanlıqlardı nadurıs qollanadı.
3. Feyil formaların aytıwda qıynaladı, feyil ma`ha`llerin (ha`zirgi, o`tken ha`m kelesi ma`ha`ldi) da`rha`l durıs o`zlestire almaydı., olarda o`tken ha`m kelesi ma`ha`l tu`sinikleri ele qa`liplespegen boladı. Sonın` ushın o`z so`ylew tilinde feyillerdin` ma`ha`l formaların almastırıp jiberedi.
4. Prefiksler ha`m jalg`awlar bir-birine almastırılıp jiberiledi. 5-6 jaslı balalardın` so`ylewi grammatikalıq jaqtan bir qansha durıs qa`liplesken boladı. Olar atlıqlardı birlik ha`m ko`plikte, tu`rli tartımda durıs islete alatug`ın boladı. U`lken gruppa balalarında basqalar so`ylewindegi kemshiliklerdi bayqaw jag`dayları da gezlesedi. Sonın` ushın olar o`zlerinen kishi balalar so`ylew tilinde qa`teliklerge jol qoyılg`anda, olardın` kemshiliklerin du`zetedi. Orta xa`m u`lken gruppa balaları feyillerdin` tu`rleniwin ha`m feyil meyillerin a`meliy ta`rizde o`zlestirip aladı. Biraq bul jastag`ı bala so`ylew tilinde grammatikalıq formada eslep qala almaydı, jay ga`pten paydalang`an waqıtta onın` mazmunı ha`m formasın tekserip u`lgere almaydı.
5-6 jaslı balalar 12-15 tey so`zden ibarat ga`pler du`ze aladı, biraq olar so`ylew tilindegi sintaksislik qa`teler mug`darı, kishi gruppa balalar so`ylewinde qa`teliklerge qarag`anda bir qansha ko`p boladı. Bunın` sebebi sonda, bala pikirin bayan etiw protsesinde bir waqıttın` o`zinde onın` ha`m forması, ha`m mazmunına itibar bere almaydı. Balalar so`ylewindegi morfologiyalıq ha`m sintaksislik qa`teler bir waqıtta ju`zege keledi. Biraq sintaksislik qa`teler morfologiyalıq qa`telerge qarag`anda uzaq saqlanadı, ha`tte bul kemshilik balanı mektepke o`tiw da`wirine shekem dawam etedi. Bala so`ylew tilindegi usı qa`siytlerdi esapqa alıp, to`mendegi wazıypalardı a`melge asırıwdı belgilep qoyıw mu`mkin ga`ptin` durıs du`ziliwin baqlaw; ekinshi da`ejeli ha`m kiris bo`lekli ga`plerdi du`ziwge ha`m onnan o`z so`ylewinde paydalanıwg`a ja`rdem beriw.
Joqarıda bayan etilgen baqsha jasındag`ı balalar so`ylewindegi grammatikalıq qa`telerdin` sebeplerin to`mendegishe ko`rsetiw mu`mkin:
1) balalar ana tilinin` morfologiyalıq qurılısın ele jaqsı o`zlestirmegenligi; 2) ta`rbiyashılar ha`m u`lkenlerdin` nadurıs so`ylewi ta`sirinde; 3) pedagogikalıq islerdin` durıs jolg`a qoyılmag`anlıg`ınan, yag`nıy u`lkenler bala so`ylewinde qa`telerge itibar bermey, qa`telerdi o`z waqtında du`zetpegenliginen; 4) jergilikli (dialekt) so`zlerdin` ta`sirinde.
2) ta`rbiyashı ha`r bir shınıg`ıwda, shınıg`ıwdan tıs waqıtlarda o`z gruppasındag`ı balalardın` so`ylew tilin ta`lim-ta`rbiya protsesinde u`yreniwi, so`ylewdegi qa`telerdi durıslap barıwı sha`rt. Bul gruppadag`ı balalar so`ylew tilin u`yreniw na`tiyjeleri tiykarında usınday juwmaq qılınadı, balalar so`ylewindegi grammatikalıq qa`teler ha`r qıylı bolıwı mu`mkin eken. Bul to`mendegishe sebeplerge baylanıslı ekenligi anıqlanadı:
1. Balanın` ulıwma ruwxıy-fiziologiyalıq rawajlanıw nızamlılıklarına, yag`nıy bala so`ylewindegi grammatikalıq qa`teler onın` onın` fizikalıq jag`dayına, dıqqatının`, pikirlewinin` rawajlang`anlıq da`rejesine.
2. Balanın` o`zlestiriw da`rejesin ha`m so`ylewin ha`m so`ylew tilinin` apparatı ha`m esitiw ag`zasının` jag`dayına.