OZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA ORTA
MAXSUS TALIM VAZIRLIGI
ORTA MAXSUS, KASB-HUNAR TALIMI MARKAZI
M. XUDOYBERDIYEVA, A. XUDOYBERDIYEV, Sh. OTAXONOV
MAHSULOÒLAR SIFAÒINI
SÒANDARÒLASHTIRISH
VA METROLOGIYA
ASOSLARI
Kasb-hunar kollejlari uchun oquv qollanma
4-nashri
Òoshkent «ILM ZIYO» 2013
2
UOK: 664 (075)
KBK 65.431
Õ87
Oliy va orta maxsus, kasb-hunar talimi ilmiy-metodik
birlashmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Kengash
tomonidan nashrga tavsiya etilgan.
Ushbu oquv qollanmada mahsulot sifati, uning istemolchi salomatligi,
hayoti hamda atrof-muhitga bezararligi mezonlariga qoyiladigan davlat ta-
lablari, standartlashtirishning maqsadi, vazifalari, kategoriyalari, turlari va
mahsulotlarni kodlashtirish, ular sifat korsatkichlarini boshqarishning huquqiy
tamoyillari yoritilgan.
Shuningdek, «Umumiy ovqatlanish» yonalishi boyicha mahsulot ishlab
chiqarish uchun zarur bolgan meyoriy hujjatlar, standartlar, texnik shartlar
ishlab chiqish uslublari haqida malumot berilgan.
ISBN 978-9943-16-045-3
© «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2012-y.
© «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2013-y.
O.F. SAFAROV
texnika fanlari doktori, pro-
fessor;
S. H. IKROMOVA
Toshkent shah-
ridagi Mirzo Ulugbek nomli texnologiya kasb-
hunar kollejining oqituvchisi.
Ò a q r i z c h i l a r :
3
KIRISH
Erkin bozor munosabatlari taraqqiy topgan, iqtisodiy ji-
hatdan rivojlangan mamlakatlardagi singari mustaqil Ozbekiston
Respublikasida ham 1992-yilda Standartlashtirish va metrologiya
qomitasi tashkil etildi. Shu munosabat bilan Ozbekiston stan-
dartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish milliy tizimlari
faoliyat yurita boshladi. Bundan kozlangan asosiy maqsad ichki va
tashqi bozorlar uchun mahsulotlar ishlab chiqaruvchi tashki-
lotlar hamda korxonalarning ishlab chiqarayotgan mahsulotlarining
standart talablariga mos kelishini nazorat qilishdir.
Bozor munosabatlari sharoitida ishlab chiqarilayotgan mah-
sulot soglom raqobatning yuzaga kelishi va shu asosda xalq xo-
jaligini rivojlantirishga zamin hozirlaydi.
Hozirgi kundagi asosiy vazifalardan biri bozor iqtisodiyoti
talablariga javob beradigan, zamonaviy texnika va texnologiyalarni
ishlab chiqarishda bemalol qollay oladigan, raqobatbardosh va
jahon standartlari talablariga javob beradigan mutaxassislarni tay-
yorlashdan iboratdir.
Buning uchun oquv jarayonini takomillashtirish, oqitishning
yangi zamonaviy uslublaridan keng foydalanish maqsadga mu-
vofiqdir.
«Mahsulotlar sifatini standartlashtirish va metrologiya asoslari»
fanidan yaratilgan oquv qollanma metrologiya, standartlashtirish
boyicha ilmiy tekshirish instituti ishlab chiqqan oquv-uslubiy
materiallar asosida yaratildi.
Qollanmada standartlashtirishning nazariy va uslubiy asosi,
oziq-ovqat mahsulotlarining sifatini tekshirish va uning nazorati,
davlat standartlashtirish tizimi, standartlarning iqtisodiy sama-
rasi hisobi, sertifikatlashtirish atamalarining OzRDS 5.0.92 ga mos
kelishi, sanoat va qishloq xojaligi mahsulotlarini klassifikatsiya-
lash, kodlashtirish va boshqa masalalar organiladi.
4
«Mahsulotlar sifatini standartlashtirish va metrologiya asos-
lari» fanining nazariy va amaliy asoslarini organish tufayli sanoat
mahsulotlarining sifat korsatkichlarini boshqarish tizimiga katta
etibor qaratiladi. Yuqoridagi vazifalarni hal etish uchun oquv
jarayonini takomillashtirish, oqitishning interaktiv usullaridan
keng foydalanish, imkon darajasida oquv jarayoniga yangi za-
monaviy texnologiyalarni tatbiq etish dolzarb vazifalardan biri
bolib qolmoqda.
Mazkur oquv qollanmada Ozbekiston Respublikasining
«Metrologiya va standartlashtirish togrisida»gi Qonuni va stan-
dartlashtirish davlat tizimi, standartlashtirishning maqsadi, va-
zifalari, toifalari, turlari va mahsulotlarni kodlashtirish, ular sifat
korsatkichlarini boshqarishning huquqiy tamoyillari togrisidagi
materiallar keltirilgan.
Mahsulotlar sifatini nazorat qilish va standartlashtirish bora-
sidagi bilimlar majmuyi mutaxassisning ish faoliyati mobaynida
iqtisodiy, ekologik, ijtimoiy nuqtayi nazardan mahsulot ishlab
chiqarish va uni realizatsiya qilishni optimal tashkil etish imko-
niyatlarini yaratadi.
Fanning «Standartlashtirish» bolimi boyicha talabalar stan-
dartlashtirish sohasida meyoriy-texnik hujjatlar klassifikatsiyasi,
ularni ishlab chiqish, tahlil qilish, tasdiqlash, hisobga olish,
harakatga kiritish, qayta korib chiqish va qoshimchalar kiritish
bilan bogliq masalalarni organadi. «Sertifikatlashtirish» boli-
mida esa respublikamizning sertifikatlashtirish milliy tizimi
organiladi.
«Sifatni boshqarish» bolimida mahsulot sifatini va xizmat
turlarini boshqarishning mavjud tizimlari, bozor iqtisodiyoti sha-
roitiga monand standartlar ishlab chiqish xususiyatlari organiladi.
Bolajak mutaxassislarning ushbu fanni organishdan kozlan-
gan asosiy maqsadlari quyidagilar:
•
texnik shartlar, standartlar va boshqa meyoriy-texnik
hujjatlar bilan ishlashni organish hamda tegishli konikmalarga
ega bolish;
•
mahsulotlarning sifat korsatkichlarini aniqlash, olchash
va sinov natijalarini qayta ishlash uslublarini organish boyicha
amaliy tajribalar otkazish;
5
•
ishlab chiqarish va mahsulotlarni sotish sohasida paydo
bolishi mumkin bolgan muammolar boyicha malakaviy qaror
qabul qilish uchun xizmat turlari va mahsulotning turkum sifat
korsatkichlaridan asosiylarini tanlay bilish, ularning ahamiyatini
baholay olish malakasiga ega bolish;
•
mahsulot ishlab chiqarishning toliq siklida uning sifatini
boshqarish boyicha nazariy bilimlarga ega bolish.
Mazkur fan boyicha olingan nazariy bilimlarni va erishilgan
amaliy konikmalarni talabalar ozlarining kelgusi ishlab chi-
qarish va tijorat sohasidagi ish faoliyatlarida qollashga qodir bo-
lishlari lozim.
6
SANOAÒ MAHSULOÒLARI ISHLAB CHIQARISHDA
SÒANDARÒLASHÒIRISHNING AHAMIYAÒI
Xalqaro standartlashtirish tizimi
Ozbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, bozor
munosabatlariga otish davrining dastlabki yillarida mahsulotlar
taminotining noritmikligi hamda ularning sifati talab darajasida
emasligi hollari kuzatildi.
Bu paytda mahsulotga bolgan talab uning yuqori sifatlili-
gida emas, balki uni istemol darajasida yetarlicha sotib olish
zaruriyatidan kelib chiqqan edi. Bu esa mahsulot ishlab chiqa-
ruvchilar va mahsulotga ega bolgan mulkdorlar monopoliyasi
paydo bolishiga, ichki bozorda mahsulotning qimmatlashuvi
hamda arzon va sifatsiz chet el mahsulotlari bilan toldirilishiga
olib keldi.
Shunga qaramasdan, mahsulotni keng reklama (va antirek-
lama) qilish va mahsulot sifatiga xaridor talabining ortishi, uning
istemolchi salomatligi, hayoti hamda atrof-muhitga bezararligini
taminlovchi mezonlar doimo ortib va murakkablashib boradi.
Yuqorida keltirilgan talablar mahsulot ishlab chiqarish uchun
zarur bolgan meyoriy hujjatlar (standartlar, texnik shartlar va
h.k.) ishlab chiqish jarayoni uchun muhim asos bolib xizmat
qiladi.
Bunday tadbirlar natijasida ichki bozorda yuqori sifatli mah-
sulotlarning turlari va hajmlarining ortishi tufayli sifatsiz mahsu-
lotlarga xaridorlarning ehtiyoji qolmaydi. Shu tariqa mahsulot-
ning raqobatbardoshliligi taminlanadi.
Respublika nafaqat MDH davlatlari, balki dunyodagi rivoj-
langan mamlakatlar bilan ham erkin savdo munosabatlariga ki-
rishgan. Mamlakatimizdagi davlat va qoshma korxonalar, hissa-
dorlik jamiyatlari, birlashma va firmalarda ishlab chiqarilayotgan
mahsulot hamda aholiga korsatilayotgan xizmat turlarining yuqori
7
sifatli bolishi ushbu munosabatlarning kafolati sanaladi. Shuning
uchun ishlab chiqarilayotgan mahsulot va korsatilayotgan xizmat
turlarining sifati yil sayin xalqaro ahamiyat kasb etmoqda.
Mahsulotlarimizning xalqaro bozorda raqobatbardosh bo-
lishi uchun ularning sifatiga korsatilgan ichki bozor talablari
yetarli bolmasligi mumkin, chunki iqtisodiy jihatdan rivojlangan
mamlakatlarda mahsulotlar sifatiga yanada yuqoriroq talablar
qoyiladi. Shuning uchun ishlab chiqariladigan mahsulotlar va
ular korsatadigan xizmat turlariga meyoriy hujjatlar (standart-
lar, texnik shartlar va h.k.) ishlab chiqish jarayonida standart-
lashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish sohasidagi xalqaro
tajribalarni muntazam hisobga olish zarur boladi. Mahsulot sifa-
tini boshqarish, sinash va sertifikatlashtirish tizimining davlatlar-
aro ozaro tan olinishi hamda mahsulot sifatiga masullik borasi-
dagi qonuniy aktlar va kelishuvlar bundan mustasnodir.
Xalqaro hamkorlik borasida respublikamizda malum ijobiy
tajribalar toplangan. Masalan, Yevropa iqtisodiy jamiyatiga ki-
ruvchi davlatlar ishonchini qozonish maqsadida 2900 seriyadagi
mintaqaviy standartlar ishlab chiqilgan va amalda qollanilmoqda
(bunga ISO 9000 seriyali standartlarni korsatish mumkin).
Mustaqillikdan song milliy sertifikatlashtirish tizimida ol-
chov ishlarining birligini majburiy ravishda taminlovchi Davlat
standartlashtirish tizimi yaratildi. Ushbu standartlashtirish tizimi
faoliyati davlat korxonalarida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar
hamda tashkilotlar tomonidan bajarilayotgan xizmat turlarining
tashqi va ichki bozordagi raqobatbardoshliligini taminlashga
qaratilgan.
Rivojlangan xorijiy mamlakatlarning milliy standartlariga
yoki xalqaro talablarga mos keluvchi standartlar asosida mahsulot
sifatini taminlash, mahsulot sifatini erishilgan darajada ushlab
turish va kelgusida uni yaxshilash davlat ahamiyatiga molik ma-
saladir. Bu boradagi tadbirlar bilan bir qatorda, mahsulot ishlab
chiqarish texnologiyasi va texnologik jihozlarni (asosiy fond) yan-
gilash asosiy vazifalardan biri hisoblanadi. Malumotlarga kora,
AQSH, Germaniya va Yaponiya mamlakatlarida asosiy fond va
texnologiyalarni yangilash korsatkichi 68 % ga teng. Shu tufayli,
ishlab chiqarishda yaroqsiz mahsulotning birlik hajmi juda past.
8
Mahsulot sifat korsatkichlari, ularni tadqiq etish va namuna
olish uslublari ishlab chiqaruvchi, istemolchi va davlat tekshi-
ruvi idoralari bilan ozaro kelishilgan barcha standartlar asosini
tashkil etadi. Shu sababli standartlar ishlab chiqaruvchi va is-
temolchi ortasidagi ishonchni hamda mahsulot sifatini tamin-
lovchi kafolat rolini oynaydi va mahsulot ishlab chiqarishda qol-
laniladigan meyoriy-texnik hujjatlarga kiritilgan sifat darajasini
taminlaydi.
Ilmiy-texnik taraqqiyot va bozor munosabatlarining rivoj-
lanishi mahsulot hamda xizmat turlariga yil sayin yangidan yangi
talablarni qoyadi. Shuning bilan birgalikda, istemolchida mah-
sulot sifati haqida bilimlar darajasi va tajriba ham ortib boradi.
Shu bois, harakatdagi meyoriy-texnik hujjatlardagi mahsulot
sifatiga korsatilgan talablar vaqt otishi bilan eskiradi. Shuning
uchun standartlar qayta ishlanadi yoki unga fan va texnikaning
rivojlanish darajasiga mos ravishda, bozor iqtisodiyoti talabla-
ridan kelib chiqqan holda qoshimchalar yoki ozgartirishlar
kiritiladi.
Mahsulotlar va xizmatlar turidan ichki va tashqi bozorlarda
doimiy muvaffaqiyat bilan foydalanish uchun erishilgan sifat
korsatkichlari darajasi doimiy osib boruvchi talablarni qondirishi
zarur. Buning uchun erishilgan sifat korsatkichlarining darajasini
oshirish ustida uzluksiz ishlash kerak. Shunday qilib, ichki va
tashqi bozorlar uchun raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish
yoki xizmat korsatish sifatini boshqaruvchi biror tizim ishlab
chiqish hamda undan ratsional foydalanish zaruriyati paydo
boladi.
Sifatni boshqarish boyicha mavjud boshqaruv tizimlari kor-
xona va tashkilotlar miqyosida ishlab chiqilgan bolib, bu tizimlar
korxonada mahsulot ishlab chiqarilishi uchun zarur bolgan
xomashyo va yordamchi materiallar, texnologik jihoz va toldi-
ruvchi qismlar sifatini toliq hisobga olish imkoniyatlarini yarata
olmas edi, chunki ular boshqa korxona mahsulotlari bolishi
sababli, pirovardida, tayyor mahsulotning sifatini tola kafolatlab
bolmasdi. Xalqaro va mintaqaviy standartlar esa korxonalarda ra-
qobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishga imkon beradi.
9
Òashqi va xalqaro bozor uchun chiqarilayotgan mahsulot-
larning sifati yuqori darajada bolishi bilan birgalikda, mahsulot
ishlab chiqarish, saqlash, tashish, foydalanish jarayonlarida ham
atrof-muhit, inson salomatligi va hayoti uchun xavfsiz bolishi
kerak. Shu maqsadda barcha rivojlangan davlatlarda ishlab chi-
qarilayotgan hamda mamlakatga olib kelinayotgan mahsulotlar
ixtiyoriy va majburiy ravishda, yuqorida korsatilgan mezonlar
asosida xavfsizligi jihatidan sertifikatlanadi.
Sifatni boshqarish masalalarini organish, ayniqsa, bozor mu-
nosabatlari sharoitida, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifati
asosiy istemolchi inson salomatligiga xavfsiz bolishi, barcha
moddiy resurslarimiz manbayi yer va atrof-muhitning ekologik
muvozanatiga daxlsizlik tamoyillaridan kelib chiqishi zarur.
1. Sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishda standartlashtirishning
ahamiyatini tushuntirib bering.
2. Reklama va antireklamaning mahsulot ishlab chiqarish va sotish-
dagi roli nimadan iborat?
3. Yevropa iqtisodiy jamiyatiga kiruvchi davlatlarning 2900 va ISO
9000 seriyadagi standartlari togrisida tushuncha bering.
4. Mahsulotlar sifati nazorati va standartlashtirishning xalq xojali-
gidagi ahamiyati.
OZBEKISÒON RESPUBLIKASI SÒANDARÒLASHÒIRISH
DAVLAÒ ÒIZIMI
Mavjud standartlar kategoriyasi va turlari
Ozbekiston Respublikasi standartlashtirish Davlat tizimi stan-
dartlashtirish ishlarini olib borish tartibini belgilovchi asosiy stan-
dartdir. Uning asosiy vazifasi va maqsadi standartlashtirish ish-
larining tashkil etilishi, qonun-qoidalari, meyoriy hujjatlari, stan-
dartlar turlari, xalqaro hamkorlik boyicha asosiy qoidalar, stan-
dartlar va texnik shartlarning qollanilishi hamda standartlar va
?
Nazorat savollari
10
olchov vositalariga tashkilot, davlat nazoratini belgilashdir. Stan-
dartlashtirish davlat tizimining standartlar qoidalari barcha davlat,
jamoa, hissadorlik, qoshma korxonalar, tashkilotlar, konsern-
lar, uyushmalar va boshqa birlashmalar tomonidan, ularning
idoraviy mansubligi va mulkchilikning shaklidan qati nazar,
Ozbekiston Respublikasi vazirliklari va davlat boshqaruvining
boshqa idoralari, mahalliy ozini ozi boshqarish organlari,
fuqarolar tomonidan butun respublika hududida qollanilishi
shart. Hozirda yagona standartlashtirish tizimi mavjud bolib, u
OzRSÒ 1.0-92 bilan belgilanadi va quyidagi meyoriy hujjatlarga
havola qilinadi:
•
OzRSÒ 1.1. «Ozbekiston Respublikasining standartlash-
tirish Davlat tizimi. Respublika standartlarini ishlab chiqish, ke-
lishib olish, tasdiqlash va royxatdan otkazish tartibi».
•
OzRSÒ 1.2. «Ozbekiston Respublikasining Davlat tizimi.
Òexnik shartlarni ishlab chiqish, kelishib olish, tasdiqlash va roy-
xatdan otkazish tartibi».
•
OzRSÒ 1.3. «Ozbekiston Respublikasining standart-
lashtirish Davlat tizimi. Korxona standartlarini ishlab chiqish,
kelishib olish, tasdiqlash va royxatdan otkazish».
•
OzRSÒ 1.4. «Ozbekiston Respublikasining standartlash-
tirish Davlat tizimi. Standartlar va texnik shartlar bilan tamin-
lash tartibi».
•
OzRSÒ 1.5. «Ozbekiston Respublikasining standart-
lashtirish Davlat tizimi. Standartlar va texnik shartlarni tekshi-
rish, qayta korib chiqish, ozgartirishlar kiritish va bekor qilish
tartibi».
•
OzRSÒ 1.7. «Ozbekiston Respublikasining standartlashti-
rish Davlat tizimi. Meyoriy hujjatlarda xalqaro standartlarni be-
vosita qollash tartibi».
•
ÃÎÑÒ 15. SDÒ (standartlashtirish Davlat tizimi) standart-
larning tuzilishi, bayon etilishi, rasmiylashtirilishi va mazmuniga
kora umumiy talablar.
•
ÃÎÑÒ 2.114. KHÒ (konstruktorlik hujjatlarining umumiy
tizimi) texnik shartlar, tuzilishi, ifodalanishi va rasmiylash-
tirish qoidalari.
11
Asosiy atama va tariflar
Standartlashtirish
mavjud yoki bolajak masalalarga nis-
batan va kop marta tatbiq etiladigan talablarni belgilash orqali
malum sohada eng maqbul darajada tartiblashtirishga yonalti-
rilgan ilmiy-texnik faoliyat. Bu faoliyat standartlar va texnik ta-
lablarni ishlab chiqishda, nashr etishda va tatbiq qilishda namoyon
boladi. Mahsulot jarayon va xizmat turlarining belgilangan vazi-
fasiga mos kelishi, savdodagi govlarni bartaraf qilish hamda ilmiy-
texnik hamkorlikka komaklashish standartlashtirishning mu-
him natijasidir.
Meyoriy hujjat
standartlar, texnik shartlar, shuningdek,
uslubiy korsatmalar, yoriqnomalar va qoidalar tushunchasini
oz ichiga qamrab oladi. Meyoriy hujjatlarning har xil turlarini
belgilaydigan atamalar bir butun hujjat va uning mazmuni tarzida
tariflanadi.
Standart
kopchilik manfaatdor tomonlar kelishuvi asosida
eng maqbul darajali tartiblashtirishga yonaltirilgan va faoliyat-
ning har xil turlariga yoki natijalariga tegishli bolgan umumiy va
takror qollash uchun umumiy qonun-qoidalar, tavsiyalar, talablar
hamda uslublar belgilangan va tan olingan idora tomonidan
tasdiqlangan hujjatdir.
Standartlar fan-texnika tajribalarining umumlashtirilgan
natijalariga asoslanishi va jamiyat uchun yuqori darajadagi foy-
daga erishishga yonaltirilgan bolishi kerak. Ozbekiston Respub-
likasi standarti (OzRSÒ) standartlashtirish boyicha davlat
idorasi yoki tegishli huquqqa ega bolgan respublika idorasi
(«Ozdavstandart», «Davlatarxitektqurilish» qomitasi, Òabiatni
muhofaza qilish davlat qomitasi, Sogliqni saqlash vazirligi)
tomonidan tasdiqlangan standart.
Òexnik shartlar (OzÒSH)
buyurtmachi bilan kelishilgan
holda ishlab chiqaruvchi tomonidan yoki buyurtmachi va ishlab
chiqaruvchi bilan birgalikda yoki buyurtmachi bilan tasdiqlangan
aniq mahsulotga bolgan texnik talablarni belgilovchi meyoriy hujjat.
Korxona standarti (OzKSÒ)
mahsulotga, xizmatga yoki
jarayonga korxonaning tashabbusi bilan ishlab chiqilgan va uning
tomonidan tasdiqlangan standart.
12
Standartlar majmuyi
ozaro boglangan standartlashtirish
obyektlariga kelishilgan talablarni belgilovchi va malum ilmiy-
texnik yoki ijtimoiy-iqtisodiy muammolar yechimini meyoriy
hujjatlar bilan taminlashga umumiy maqsad bilan birlashgan va
ozaro boglangan standartlar toplami.
MDH (Mustaqil Davlatlar Hamdostligi) mamlakatlarining
standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish sohasidagi
bitimiga hamda Vazirlar Mahkamasining 1992-yil 2-martdagi
«Ozbekiston Respublikasida standartlashtirish boyicha ishlarni
tashkil qilish togrisida»gi 93-sonli qaroriga binoan, sobiq Itti-
foqning davlat standartlari ÃÎÑÒ MDHning davlatlararo stan-
dartlari sifatida amalda qollanmoqda.
Sobiq Ittifoqning davlat boshqaruvi organlari tomonidan
tasdiqlangan tarmoq standartlari (ÒSÒ) va texnik shartlari (ÒSH)
Ozbekiston Respublikasi hududida amal qilish muddati tuga-
maguncha qollaniladi. ÒSÒ va ÒSH OzRSÒ 1.5 ga binoan oz-
gartiriladi va bekor qilinadi.
Xalqaro standart
standartlashtirish bilan (standartlashti-
rish boyicha) shugullanadigan xalqaro tashkilot qabul qilgan va
istemolchilarning keng doirasiga yaroqli bolgan standart.
Mintaqaviy standart
standartlashtirish bilan shugullana-
digan mintaqaviy tashkilot tomonidan qabul qilingan va istemol-
chilar keng doirasiga yaroqli bolgan standart.
Milliy standart
standartlashtirish bilan shugullanadigan
milliy idora tomonidan qabul qilingan va istemolchilarning keng
doirasiga yaroqli bolgan standart.
Xalqaro mintaqaviy yoki chet mamlakatning milliy standarti
togridan togri qollanilishi OzRSÒ 1.7 ga binoan amalga
oshiriladi.
Uygunlashtirilgan standartlar
mahsulot, jarayon va xiz-
matlarning ozaro almashuvchanligini va taqdim etilgan axbo-
rotni yoki sinash natijalarini ozaro tan olishni taminlaydigan,
standartlashtirish bilan shugullanuvchi turli idoralar bilan bir-
galikda qabul qilingan va bir xil obyektlarga tegishli bolgan stan-
dartlar.
Aynan oxshash standartlar
ham mazmunan, ham shaklan
uygunlashgan standartlar:
13
1. Standartlar belgilari bir xil bolishi mumkin.
2. Bunday standartlar turli tillarga aynan tarjima qilinadi.
Standartlashtirish sohasi ozaro boglangan standartlashtirish
obyektlari majmuasidir. Xavfsizlik zarar yetkazishi mumkin
bolgan nojoya xavf-xatarning yoqligidir. Standartlashtirish so-
hasida mahsulot, jarayon, xizmatlarning xavfsizligi, odatda, qator
omillarning kishilar salomatligi va mol-mulkning asralishiga zarar
yetkazish mumkinligi bilan bogliq xavf-xatarni eng maqbul da-
rajagacha bartaraf qilish imkonini beradigan insonning xulq-atvori
kabi notexnik omillarning eng yaxshi nisbatiga erishish maqsadida
korib chiqiladi.
Mahsulotni himoya qilish
mahsulotdan foydalanish, trans-
portda tashish yoki saqlash chogida uni iqlim yoki boshqa no-
qulay sharoitlar tasir qilishidan saqlash.
Moslashuvchanlik
mahsulotlar, jarayonlar yoki xizmatlar-
ning ozaro nomaqbul tasir korsatmaydigan tarzda birgalikda,
topshiriqdagi sharoitlarda belgilangan talablarni bajarish uchun
foydalanishga yaroqliligi.
Ozaro almashuvchanlik
bir xil talablarni bajarish maqsa-
dida bir xil jarayon, xizmatdan foydalanish orniga boshqa bir
jarayon, xizmatning yaroqliligidir. Ozaro almashuvchanlikning
funksional jihati funksional ozaro almashuvchanlik deyiladi. Bu
turdagi mahsulotlar turkumi deb, mahsulotning funksional yo-
naltirilganligi, qollanish sohasi, konstruktiv-texnologik yechimi
va asosiy sifat korsatkichlarining nomlarini bildiradigan eng katta
darajadagi yigindisiga aytiladi.
Xalqaro standartlashtirish
barcha mamlakatlarning te-
gishli idoralari ishtirok etishi mumkin bolgan standartlash-
tirishdir.
Milliy standartlashtirish
muayyan bir mamlakat doirasida
otkaziladigan standartlashtirishdir.
Davlat nazorati
korxonalar, mansabdor shaxslar va fuqa-
rolarni standartlarning majburiy talablariga hamda mahsulotlar,
jarayonlar va xizmatlar sifatiga, shuningdek, sertifikatlashtirilgan
mahsulotga nisbatan texnik shartlarga rioya etilishini nazorat qilish
boyicha vakolatga ega bolgan davlat idorasining faoliyatidir.
14
1. Ozbekiston Respublikasi standartlashtirish davlat tizimi togrisida
malumot bering.
2. Konstruktorlik hujjatlarining umumiy tizimi togrisida malumot
bering.
3. Standartlashtirishning asosiy atama va tariflarini izohlab bering.
4. «Meyoriy hujjatlar» deganda nimani tushunasiz?
5. «Standartlar majmuyi» nima?
6. Ozbekiston Respublikasining «Standartlashtirish ishlarini tash-
kil qilish togrisida»gi Qonuni qachon qabul qilingan?
7. Uygunlashtirilgan standartlarni tushuntirib bering.
8. Xalqaro, mintaqaviy va chet mamlakatlarning milliy standartlari
togrisida malumot bering.
STANDARTLASHTIRISHNING MAQSAD VA VAZIFALARI
Standartlashtirishning asosiy qonun
-
qoidalari
Ozbekiston Respublikasida standartlashtirish sohasidagi ish-
lar quyidagi qonun-qoidalarga asosan tashkil etilgan:
•
ixtiyoriylik, oshkoralik, baynalmilallik, barcha manfaatdor
tomonlarning ishtiroki, texnik darajaning va samaradorlikning hi-
sobga olinishi, asossiz har xillikning qisqartirilishi, standartlarning
toliqligi va uygunligi;
•
mahsulot nomenklaturasi va sifati togrisidagi savollarda
davlat, istemolchi manfaatini himoya qilib, inson hayoti va sogligi
xavfsizligini taminlash, atrof-muhitni himoya qilish;
•
aholi va xalq xojaligi talabi asosida, fan va texnika yutuqla-
riga suyanib, mahsulot sifatini oshirish;
•
mahsulotlarning ozaro almashuvchanligini taminlash,
iqtisodiy korsatkichlarni yaxshilash asosida moddiy va ishchi
kuchi resurslarini tejash;
•
xalq xojaligida xavfsizlikni taminlab, tabiiy va texnologik
avariya hamda favqulodda holatlar bolishining oldini olish;
•
mahsulot nomenklaturasi va sifatiga istemolchi hamda dav-
lat manfaatlarini kozlab, optimal talablar belgilash;
?
Nazorat savollari
15
•
davlat, fuqarolar va eksport ehtiyoji uchun ishlab chiqa-
rilayotgan mahsulotlarga tegishli talablar belgilovchi meyoriy
hujjatlar tizimini yaratish;
•
standartlarni sanoati rivojlangan chet mamlakatlarning
xalqaro mintaqaviy va milliy standartlari bilan uygunlashuvini
taminlash;
•
mahsulotlar elementi, xomashyo va material tavsif korsat-
kichlarini boglash va kelishish;
•
material va energiya istemolini pasaytirib, kam chiqitli
texnologiya joriy etish;
•
mahsulotlarning ergonomik xossalariga talablarni belgilash;
•
metrologiya meyori, qoidasi va nizom talablarini belgilash;
•
amaliyotda xalqaro standartlashtirish tajribasini qollashni
kengaytirish va respublikaning xalqaro standartlashtirishda qat-
nashuvini faollashtirish;
•
texnologik jarayonlarga talablarni belgilash;
•
texnik-iqtisodiy axborotlarni kodlashtirish va klassifikatsiya-
sini yaratish hamda kiritish;
•
tajribalarni meyoriy-texnik taminlash, sertifikatlashtirish,
mahsulot sifatini tekshirish va baholash.
Standartlarni ishlab chiqishda quyidagilarga etibor qilinishi
kerak:
•
standartlashtirilgan, ozaro boglangan obyektlarga qo-
yilgan talablarni kelishib olish va standartlashtirish boyicha
meyoriy hujjatlarni amalda joriy etish muddatlarini uygunlash-
tirish yoli bilan shu obyektlarni toliq va har tomonlama stan-
dartlashtirish;
•
meyoriy hujjatlarga kiritilgan talablarning maqbulligini
taminlash;
•
zamonaviy fan va texnika yutuqlari, chet el va mamlakati-
mizning ilgor tajribasiga tayangan holda va standart talablarini
yangilash orqali eskirgan korsatkichlarni oz vaqtida ozgartirib
turish kerak;
•
standartlarga shunday talablarni joriy etish kerakki, bunda
ular mahsulot xossasini va undan foydalanish xususiyatiga oid
tomonlarni aniqlashi lozim. Standartlarga obyektiv ravishda tek-
16
shirilishi mumkin bolgan talablar kiritiladi. Standartlar mahsu-
lotni sertifikatlashtirish maqsadlari uchun yaroqli bolishi kerak.
Standart talablarining bir xil manoda tushunilishini taminlash
uchun aniq va yaqqol ifoda etilishi lozim.
ÃÎÑÒ, OzRSÒ, OzÒSH, OzKSÒ, shuningdek, barcha ka-
tegoriyadagi standartlar oz mazmuniga kora, quyidagi turlarga
bolinadi: tekshirish uslublari, qabul qilish, markirovkalash, saq-
lash va boshqa turlari.
Standartlashtirish ilmiy-texnik faoliyat bolib, potensial mav-
jud masalalarga nisbatan umumiy yoki kop marta qollash uchun
ishlab chiqiladi. Ozbekiston Respublikasi standarti Ozbekiston
Davlat standartlashtirish tashkiloti tomonidan tasdiqlangan huj-
jat sanaladi.
Òexnik shartlar
aniq bir mahsulotga texnik talablarni bel-
gilovchi va ishlab chiquvchi hamda buyuruvchi bilan kelishib
tasdiqlangan hujjat.
Òashkilot standarti
mahsulot, xizmat yoki jarayon uchun
tashkilotning oz tashabbusi bilan ishlab chiqilgan standart.
Xalqaro standart
standartlashtirish bilan shugullanuvchi
xalqaro tashkilot tomonidan qabul qilingan va keng istemolchi-
larga manzur bolgan hujjat.
Mintaqaviy standart
standartlashtirish bilan shugullanuvchi
mintaqaviy
tashkilot tomonidan qabul qilingan va keng istemol-
chilarga manzur bolgan standart.
Gormonlashtirilgan standartlar
bir xil obyektdagi tegishli
bolgan va standartlashtirish bilan shugullanuvchi turli tashki-
lotlar bilan qabul qilingan hamda mahsulot, jarayon va xizmat
turlarining ozaro almashinuvini taminlovchi standart.
Òuzilishi va mazmuniga qarab standartlar turli xil bolishi
mumkin:
Bir xillashtirilgan
mazmunan oxshash, taqdim etish shakli
boyicha turlicha bolgan standartlar.
Oxshash
mazmun va shakli boyicha bir xil bolgan standartlar.
Unlangan
bu ehtiyojni qondirish uchun optimal bir xil
kattalik va turdagi mahsulot, jarayon hamda xizmatni tanlash.
Standartlashtirish obyekti
standartlashtiriluvchi mahsulot,
jarayon va xizmatni belgilaydi.
17
Standartlashtirish sohasi
ozaro bogliq standartlashtirish
obyektlari yigindisidan iborat.
Standartlashtirish sohasida xavfsizlik
deganda, jarayon va xiz-
mat turlari uchun omillarning optimal mutanosibligiga erishish
maqsadida hamda inson salomatligi va jihozlarga zarar yetkaz-
maslik nazarda tutiladi.
Standartlashtirishning maqsadlari quyidagilardan iborat:
•
mahsulotlar, xizmatlar va jarayonlarning sifati hamda nom-
lari masalasida davlat va istemolchilarning manfaatini himoya qi-
lish, kishilar sogligi va hayoti xavfsizligini taminlash, tabiatni
muhofaza qilish;
•
fan va texnikaning rivojlanishi bilan aholi va xalq xojali-
gining ehtiyojlariga muvofiq ravishda mahsulot ishlab chiqarish
hamda mahsulot sifatini oshirish;
•
mahsulotning bir-biriga mosligi va ozaro almashuvchan-
ligini taminlash;
•
kishilar moddiy resurslarining tejalishiga, iqtisodiy korsat-
kichlarning yaxshilanishiga komaklashish;
•
savdoda texnik tosiqlarning bartaraf qilinishiga, jahon bo-
zorida raqobat qilish qobiliyatining taminlanishiga erishish;
•
tabiiy va texnogen halokatlari hamda boshqa favqulodda
vaziyatlar roy berishini hisobga olgan holda xalq xojaligi obyekt-
larining xavfsizligini taminlash.
Standartlashtirishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
•
istemolchi va davlat manfaati yolida mahsulotning sifati va
nomlariga nisbatan eng maqbul talablarni qoyish;
•
davlat, respublika fuqarolari va chet el ehtiyoji uchun tay-
yorlangan mahsulotga kerakli talablarni belgilovchi meyoriy
hujjatlar tizimini va uni ishlab chiqish qoidalarini yaratish, ishlab
chiqish va qollash, shuningdek, hujjatlardan foydalanishni na-
zorat qilish;
•
standart talablarining sanoati rivojlangan xorijiy mamlakat-
larning xalqaro mintaqaviy va milliy standartlari talablari bilan
uygunlashuvini taminlash;
18
•
bir-biriga moslikning barcha (konstruktiv, elektr, elektro-
magnitli malumot, dastur va boshq.) turlarini, shuningdek,
mahsulotning ozaro almashuvchanligini taminlash;
•
parametrik va turlar olchash qatorlari, tayanch konstruk-
siyalari, buyumlarning konstruktiv jihatdan bir xil qilingan blokli
tarkibiy qismlarini aniqlash va qollash asosida bir xillashtirish;
•
mahsulot, uning tarkibiy qismlari xomashyo va materiallar
korsatkichlari va tavsiflarining kelishib olinishi va boglanishi;
•
material va energiya sigimini kamaytirish, kam chiqindi
chiqarish texnologiyasini qollash;
•
mahsulotning ergonomik xossalariga korsatilgan talablarni
belgilash;
•
metrologik meyor, qoida, nizom va talablarning belgilanishi;
•
standartlashtirish boyicha xalqaro tajribadan foydalanishni
keng avj oldirish, mamlakatning xalqaro va mintaqaviy standart-
lashtirishda ishtirok etishini kuchaytirish;
•
xorijiy mamlakatlarning talablari Ozbekiston Respublika-
sining xalq xojaligi ehtiyojini qondira olgan hollarda ularning
xalqaro, mintaqaviy va milliy standartlarini mamlakat standart-
lari va texnik shartlar tariqasida togridan togri qollash tajri-
basini kengaytirish;
•
mahsulotni standartlashtirish va uning natijalaridan foy-
dalanish sohasida xalqaro hamkorlik qilish yuzasidan ishlarni
tashkil etish;
•
sinovlarni meyoriy-texnik jihatdan taminlash, mahsulot
sifatini sertifikatlashtirish, baholash va nazorat qilish.
1. Barcha toifadagi standartlar oz mazmuniga kora, qaysi turlarga
bolinadi?
2. Xalqaro va mintaqaviy standartlar togrisida malumot bering.
3. Òuzilishi va mazmuniga qarab standartlar necha turga bolinadi?
4. Standartlashtirishning asosiy qonun-qoidalarini tushuntirib bering.
5. Standartlarni ishlab chiqishda nimalarga etibor beriladi?
6. Standartlashtirishning asosiy maqsadi oz ichiga nimalarni oladi?
7. Standartlashtirishning asosiy vazifasi nimalardan iborat?
?
Nazorat savollari
19
SÒANDARÒLASHÒIRISH ISHLARINI ÒASHKIL EÒISH
Vazirlar Mahkamasining 1992-yil 2-martdagi «Ozbekis-
ton Respublikasida standartlashtirish boyicha ishlarni tashkil
etish togrisida»gi 93-sonli qaroriga muvofiq, Ozbekiston Res-
publikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ozbekiston Res-
publikasi Davlat standartlashtirish markazi standartlashtirish
boyicha milliy idora hisoblanadi. Respublikada standartlashti-
rish boyicha ishlarning tashkil etilishini quyidagi idoralar tamin
qiladilar:
•
belgilangan mahsulot boyicha tarmoqlararo qollanilishiga
Ozbekiston Respublikasi Davlat standartlashtirish markazi;
•
qurilish va qurilish sanoati, shu jumladan, loyihalash va
konstruksiyalash boyicha Ozbekiston Respublikasi Arxitek-
tura va qurilish davlat qomitasi;
•
tabiiy resurslardan foydalanishni yolga qoyish, atrof-
muhitning tozaligi va boshqa zararli narsalardan muhofaza qilish
sohasi boyicha Ozbekiston Respublikasi Òabiatni muhofaza
qilish davlat qomitasi;
•
tibbiyot yonalishidagi mahsulotlar, tibbiy texnika bu-
yumlari, dori-darmonlar va respublika sanoati ishlab chiqa-
radigan mahsulot tarkibida inson uchun zararli moddalar bo-
lishi sohasida Ozbekiston Respublikasi Sogliqni saqlash
vazirligi.
Ozbekiston Respublikasida standartlashtirish boyicha ish-
lar «Ozdavstandart» tomonidan standartlashtirish boyicha tex-
nika qomitalari, korxonalar, birlashmalar va boshqa manfaatdor
tashkilotlarning yillik rejalari boyicha amalga oshiriladi.
Respublika standartlashtirish rejasiga, birinchi navbatda, mil-
liy standartlar talablari bilan uygunlashish, kishilarning hayoti
va sogligi uchun xavfsizlik, atrof-muhit muhofazasi, istemolchilar
huquqining himoya qilinishi, milliy, ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-
texnik dasturlarning amalga oshirilishini taminlaydigan milliy
standartlarni ishlab chiqish kiritiladi.
«Ozdavstandart», Ozbekiston Respublikasi Òabiatni mu-
hofaza qilish davlat qomitasi, Arxitektura va qurilish davlat qo-
mitasi va Sogliqni saqlash vazirligi budjet mablaglari hisobiga
20
asosiy va umumtexnik talablarni belgilaydigan standartlarni ish-
lab chiqishda buyurtmachilar, shuningdek, vazirliklar, idoralar,
korxonalar, tashkilotlar, konsernlar, uyushmalar va mahsulot
(xizmatlar) tegishli turini ishlab chiqaruvchilar yoki istemol
qiluvchi boshqa tuzilmalar, istemolchilarning jamoa tashkilotlari,
ilmiy-texnik jamiyatlari buyurtmachilar hisoblanadi. Bu ishlarni
mablag bilan taminlash ishlari buyurtmachilarning mablagi hiso-
bidan, shuningdek, shartnoma asosida markazlashtirilgan mab-
laglar hisobidan ham oshiriladi.
Ozbekiston Respublikasi standartlari va texnik shartlarni
ishlab chiqish, odatda, har bir manfaatdor korxona va tashkilot-
ning vakili bolgan mutaxassislardan tashkil topgan texnik qo-
mitalar kuchi bilan yoki standartlashtirish boyicha tayanch tash-
kilotlari tomonidan amalga oshiriladi.
Òexnik qomitalar oz faoliyatlarini standartlashtirish bo-
yicha texnik qomita togrisidagi namunaviy nizom asosida, tayanch
tashkilot esa, standartlashtirish boyicha tayanch tashkilot tog-
risidagi namunaviy nizom asosida amalga oshiradilar.
Òexnik qomitalar va tayanch tashkilotlar joriy qonunlar
hamda Ozbekiston Respublikasi standartlarining loyihasi va tex-
nik shartlarning ishlab chiqilishi yuzasidan tuzilgan shartnomaga
muvofiq, ularning sifati hamda oz muddatida olib borilishi uchun
javobgardirlar.
«Ozdavstandart», Arxitektura va qurilish davlat qomitasi,
Òabiatni muhofaza qilish davlat qomitasi, Sogliqni saqlash va-
zirligi respublika standartlarini korib chiqadilar, tasdiqlaydilar,
ularning qollanilish muddatini uzaytiradilar, bekor qiladilar
hamda unga ozgartirishlar kiritadilar.
Respublika standartlari va ularga kiritilgan ozgartirishlar da-
rajasidan qati nazar, «Ozdavstandart»da davlat royxatidan otka-
zilishi shart.
Òabiatni muhofaza qilish davlat qomitasi, Arxitektura va
qurilish davlat qomitasi, Sogliqni saqlash vazirligi, shuning-
dek, vazirliklar, idoralar, konsernlar, uyushmalar va boshqa
xojalik tuzilmalari «Ozdavstandart» bilan kelishilgan holda stan-
dartlashtirishning tarmoq tizimini ishlab chiqishlari va tasdiq-
lashlari mumkin.
21
Qoraqalpogiston Respublikasi, viloyatlar va shaharlarda stan-
dartlashtirish boyicha ishlarni tashkil qilish, muvofiqlashtirish va
uning muqobil darajasini taminlash ishlarini «Ozdavstandart»,
Arxitektura va qurilish davlat qomitasi, Òabiatni muhofaza qilish
davlat qomitasi va Sogliqni saqlash vazirligining tegishli hu-
dudiy idoralari amalga oshiradi. Qoraqalpogiston Respublika-
sida viloyatlar va shaharlarda standartlashtirish boyicha ishlarga
umumiy uslubiy rahbarlikni standartlashtirish, metrologiya va
sertifikatlashtirish hududiy markazlari (SMSHM) olib boradi.
Sanoat va qishloq xojaligi tarmoqlarida standartlashtirish
boyicha ishlarni tashkil qilish va muvofiqlashtirish uchun zarur
bolgan hollarda, Ozbekiston Respublikasi vazirliklari, idoralari,
uyushmalari, konsernlari va boshqa xojalik tizimlarida bolinma-
lar (xizmatlar) va (yoki) fan-texnikaning tegishli sohalaridagi
yuqori ilmiy-texnik imkoniyatlarga ega bolgan tashkilotlarda stan-
dartlashtirish boyicha tayanch tashkilotlar tuziladi.
Korxona rahbarlari korxonalarda standartlashtirish boyicha
ishlarning tashkil etilishi va bu ishlarning bajarilishi uchun be-
vosita javobgardir.
Korxonalar zarur bolganda standartlashtirish boyicha bo-
linmalar (xizmatlar) konstruktorlik-texnologik yoki ilmiy tadqi-
qot bolimi, laboratoriya tashkil etadi. Ular korxonada standart-
lashtirish boyicha tashkiliy-uslubiy va ilmiy-texnik rahbarlikni
amalga oshiradi, ilmiy tekshirish va tajriba-konstruktorlik ishla-
rini bajaradilar, shuningdek, korxonaning boshqa bolimlari tomo-
nidan otkazilayotgan standartlashtirish ishlarini bajarishda ham
qatnashadilar. Korxonalar, muassasalar va tashkilotlarda standart-
lashtirish boyicha olib boriladigan ishlar asosiy ishlar turiga kiradi.
1. Vazirlar Mahkamasining «Ozbekiston Respublikasida standart-
lashtirish boyicha ishlarni tashkil etish togrisida»gi qarori qa-
chon qabul qilingan?
2. Sanoat va qishloq xojaligi tarmoqlarida standartlashtirish boyicha
ishlarni tashkil etishda qanday qonun-qoidalar qollaniladi?
3. Òexnik qomitalarning vazifalari nimalardan iborat?
?
Nazorat savollari
22
SÒANDARÒLASHÒIRISH SOHASIDAGI
MEYORIY HUJJAÒLARNING ÒOIFALARI,
SÒANDARÒLARNING ÒURLARI
Ozbekiston Respublikasi hududida standartlashtirish ob-
yektlariga qoyilgan talablarni belgilovchi meyoriy hujjatlarning
quyidagi toifalari amalda qollaniladi:
•
Mustaqil Davlatlar Hamdostligining davlatlararo standart-
lari (ÃÎÑÒ);
•
Ozbekiston Respublikasi standartlari (OzRSÒ);
•
texnik shartlar (OzÒSH);
•
korxonalar, birlashmalar, firmalar, konsernlar va boshqa
xojalik subyektlarining standartlari (OzKSÒ);
•
xalqaro, mintaqaviy va xorijiy mamlakatlarning milliy stan-
dartlari (ISO, MEK va boshq.).
Milliy standartlashtirish obyektlariga:
•
yagona texnikaviy tilni qoshib hisoblaganda umumtexnik
obyektlar, umumiy materiallar va moddalarning xususiyati ha-
qidagi ishonchli malumotlar, texnik-iqtisodiy axborotni tasniflash
va kodlash;
•
aniq maqsadga yonaltirilgan davlat ilmiy-texnik va ijtimoiy-
iqtisodiy dasturlari va loyiha obyektlari;
•
respublikaga (yoki muayyan korxonalarga) mahsulot yoki
texnologiyaning raqobat qilish qobiliyatini oshirishni taminlash
imkonini beradigan fan va texnika yutuqlari;
•
respublikada ichki ehtiyojni qondirish, shuningdek, boshqa
davlatlarga eksport sifatida yetkazib berish uchun ishlab chiqa-
riladigan mahsulotlar kiritiladi.
Standartlarning talablari va texnik shartlari xalqaro, mintaqa-
viy va sanoati rivojlangan xorijiy mamlakatlarning milliy standart-
lari talablari bilan uygunlashtirilishi kerak.
«Ozdavstandart», Ozbekiston Respublikasi Arxitektura va
qurilish davlat qomitasi va Sogliqni saqlash vazirligi standart-
lashtirish boyicha tarmoqlararo ishlarni tashkil qilish va muvo-
fiqlashtirish uchun oz huquqlari doirasida yoriqnomalar, qoida-
lar, nizomlar, uslubiy korsatmalar, rahbariy hujjatlarni (RH),
tavsiyalarni (Ò) ishlab chiqadilar hamda manfaatdor tomonlar
bilan kelishilgan holda tasdiqlaydilar.
23
Vazirliklar, boshqarmalar, uyushmalar, konsernlar va boshqa
xojalik tuzilmalari zarurat tugilganda «Ozdavstandart», Òabiatni
muhofaza qilish davlat qomitasi, Arxitektura va qurilish davlat
qomitasi va Sogliqni saqlash vazirligi bilan kelishilgan holda
sohaga tegishli rahbariy hujjatlar va tavsiyalarni ishlab chiqishlari
mumkin.
Standartlar va texnik shartlarni tasdiqlovchi tashkilotlar
standartlar va texnik shartlarni ishlab chiquvchi bilan baravar
javobgardirlar.
Ozbekiston Respublikasining standartlarini ishlab chiqish,
kelishish, tasdiqlash, royxatga olish tartibi OzRSÒ 1.1. «Oz-
bekiston Respublikasining standartlashtirish davlat tizimi. Res-
publika standartlarini ishlab chiqish, kelishib olish, tasdiqlash va
royxatdan otkazish tartibi» bilan belgilanadi.
Òexnik shartlar ÃÎÑÒ 2.114 va OzRSÒ 1.2 da belgilangan
tartibda ishlab chiqiladi, kelishiladi, tasdiqlanadi va royxatdan
otkaziladi. Mahsulot standartlari va texnik shartlarni ishlab chi-
qish yangi mahsulotni yaratish boyicha ishlarning tarkibiy qismi
hisoblanadi.
Standartlar va texnik shartlar fan-texnikaning tegishli so-
halarida chet ellarda hamda mamlakatimizda erishilgan eng yuqori
yutuqlarni, chet mamlakatlarning xalqaro mintaqaviy va milliy
standartlari, talablarini hisobga olib, ilmiy tadqiqot, tajriba-kons-
truktorlik, texnologik va loyihalash ishlarining natijalariga asos-
langan holda ishlab chiqilishi hamda respublikani iqtisodiy va ij-
timoiy rivojlantirish uchun eng maqbul qarorlar qabul qilish
nazarda tutilishi mumkin. Zarurat tugilganda ishlab chiqaruvchi
buyurtmachi bilan kelishilgan holda yoki buyurtmachining ozi
muayyan standartlar va texnik shartlarni ishlab chiqish yuzasidan
texnik vazifalarni tasdiqlaydi.
Standartlar va texnik shartlarda mahsulot sifatiga nisbatan
majburiy va tavsiya etiladigan talablar (texnik tavsiyalar) belgi-
lanadi.
Mahsulot sifatiga ijtimoiy jihatdan ozaro bogliq bolgan,
uning aholi hayoti va sogligi uchun xavfsizligini, atrof-muhitni
muhofaza qilishni, mahsulotning bir-biriga mosligi va bir-birining
24
ornini almashtirishini taminlaydigan, shuningdek, nazorat qilish
belgisi va usullarining majburiy talablarga togri kelishi bajarilishi
kerak bolgan talablar sirasiga kiradi.
Buyurtmachi (istemolchi) zarurat tugilguday bolsa, oz
manfaatini himoya qilishni taminlaydigan talablar majmuyini
kengaytirishi mumkin.
Mahsulotlar-xizmatlarning istemol va boshqa tavsiflari,
shuningdek, standartlarning majburiy talablaridan kelib chiqib,
korsatkichlarning yuqoriroq darajasini belgilaydigan tavsiflarni,
korxonalarning respublikada va xorijdagi iqtisodiy manfaatlarini
himoya qilish va mustahkamlash maqsadida tavsiya qilinadigan
talablari ishlab chiqilishi mumkin. Òayyorlovchi va istemolchi
(buyurtmachi) shartnoma tuzilayotganda tavsiya etilayotgan
talablarni qollash zarurligini aniqlaydilar. Ular shartnomaga
kiritilgandan song kelishuvchi tomonlar uchun majburiy bolib
qoladi.
Òuzilayotgan shartnomalarda standartlar va texnik shartlar-
ning majburiy talablari salbiy tomonga ogib ketishiga yol
qoyilmaydi. Òexnik shartlar va standartlarda majburiy talablarga
doir bolimda bayon etilgan, masalan, sinov usullarini joylash-
tirish, transportda tashish, tamgalash va boshqalarni belgilay-
digan, boshqa standartlarga havola qilingan taqdirda, ilova qilin-
gan standartlarning talablari qollanish uchun majburiy bolib
qoladi.
Agar mahsulotning majburiy talablariga muvofiqligi amaldagi
standartlarga moljallangan tartibda tasdiqlanmasa yoki sertifi-
katlashtirish lozim bolgan mahsulot sertifikatlashtiruvchi sinov-
lardan otmagan bolsa, sotuvga chiqarishga ruxsat etilmaydi.
Chet eldan keltirilayotgan va xorijga chiqarilayotgan mahsu-
lot Ozbekiston Respublikasida qollanilayotgan standartlar va
texnik shartlarning majburiy talablariga javob berishi, shuning-
dek, sertifikatlashtirish lozim bolgan mahsulot tegishli sertifi-
katlar bilan yoki «Ozdavstandart», Òabiatni muhofaza qilish
davlat qomitasi, Arxitektura va qurilish davlat qomitasi, Sogliqni
saqlash vazirligi (ularning vakolati doirasida) hududiy idoralarining
xulosasi yoki tegishli sertifikat bilan tasdiqlanishi lozim.
25
Standartlar va texnik shartlarning majburiy talablari idora-
viy boysunishidan va mulkchilik shaklidan qati nazar, barcha
davlat, ijara, uyushma, qoshma korxona hamda tashkilotlar, shu-
ningdek, respublika hududida tadbirkorlik faoliyati bilan shu-
gullanayotgan fuqarolarga ham taalluqlidir.
Standartlarning majburiy talablari va texnik shartlarning bu-
zilishiga yol qoygan korxonalar va mansabdor shaxslar amaldagi
qonunlarga binoan javobgarlikka tortiladi.
Ishlab chiqarilayotgan mahsulotga texnik shartlar va korxona
standartlashtirish talablari ushbu mahsulotga davlatlararo yoki
milliy standartlarning majburiy talablariga qarama-qarshi va ushbu
standartlarda korsatilgan talablardan past bolmasligi kerak.
Standartlashtirish obyektining oziga xos xususiyatiga va unda
belgilangan talablar mazmuniga bogliq ravishda, Ozbekiston
Respublikasi standartlashtirish tizimi asosiy turdagi standartlarni
nazarda tutadi:
•
asos boluvchi standartlar;
•
umumtexnik standartlar;
•
texnik shartlar (mahsulot, jarayon, xizmatlar uchun) stan-
dartlari;
•
nazorat usullari (sinovlar, tahlillar, olchovlar, tariflar)
standartlari.
Lozim bolgan taqdirda mahsulotning asosiy texnik-iqtisodiy
korsatkichlari, uning nomlari (turlari) oqilona tarkibi va boshqa
talablarini aniq belgilaydigan bir turdagi mahsulot guruhiga stan-
dart ishlab chiqilishi mumkin.
Asos boluvchi standartlar
tashkiliy-texnik jarayonlarning
bajarilishi, shu jumladan, ishlab chiqish, ishlab chiqarish va mah-
sulotni qollash jarayonlari tartibini (qoidalarini), shuningdek,
faoliyatning muayyan sohasida ishlarni tashkil etishning asosiy
qoidalarini belgilaydi.
Umumtexnik standartlar
mahsulotning texnik bir-biriga mos
bolishini va ozaro almashinuvini taminlash uchun zarur bol-
gan ishlab chiqish, ishlab chiqarish va mahsulotni qollashning
umumtexnik talablarini, shuningdek, mehnat xavfsizligi, atrof-
muhitni muhofaza qilish, namunaviy texnologik jarayonlar, mah-
26
sulot sifatini nazorat qilish (sinash) usullari, hujjatlarni bir xil-
lashtirish talablarini belgilaydi.
Mahsulotning aniq turiga, belgisi, andozasi va boshqalarga
har tomonlama talablarni texnik shartlar standarti belgilaydi.
Òexnik shartlarning milliy standartlari
ommaviy yoki seriyali
ishlab chiqarilayotgan mahsulot uchun ishlab chiqiladi.
Òexnik talablarning standartlari mahsulotning resurslari-
dan togri foydalanishni, buyumlarning pishiqligi (uzoq mud-
datga chidamliligi), texnik ozaro almashinuvchanligi, mashi-
nalarning, asbob-uskunalarning bir xilligini, mahsulotning ra-
qobatbardoshligining oshirilishini taminlaydigan asosiy kor-
satkichlar meyori va talablarini belgilaydi.
Nazorat usullari
(sinovlar, tahlillar, olchovlar, tariflar)
stan-
dartlari
mahsulotning bitta yoki bir necha turdosh guruhlariga
ishlab chiqiladi. Standart sinash uchun namunalarni tanlash tar-
tibini, bu mahsulot sifat korsatkichlarini baholash birligini
taminlash maqsadida uning istemol qilishi (foydalanishi), tarif-
larini nazorat qilish (sinash, tahlil qilish, tariflash, olchash) usul-
larini, shuningdek, mahsulotni yaratish, nazorat qilish, sertifikat-
lashtirish va foydalanish chogida sinab korish usullarini belgilaydi.
Standartlarning tuzilishi, bayon etilishi, rasmiylashtirilishi
va mazmuniga kora, umumiy talablariga, texnik shartlar esa
ÃÎÑÒ 2.114. «Konstruktorlik hujjatlarining umumiy tizimi» tex-
nik shartlar tuzilishi, ifodalanishi va rasmiylashtirilishi qoida-
lariga togri kelishi kerak.
Respublika standartlari, texnik shartlar va ishlab chiqarilayot-
gan mahsulot va korsatilayotgan xizmatlar uchun korxona stan-
dartlari hamda ularga kiritilgan ozgartirishlar «Ozdavstandart»
tashkilotlarida bepul davlat royxatidan otkazilishi lozim.
Standartlar, texnik shartlar va ularga ozgartirishlar davlat
tilida hamda millatlararo munosabat tilida davlat royxatiga taqdim
etiladi. Davlat royxatidan otmagan standartlar, texnik shartlar
va ularga ozgartirishlar haqiqiy emas deb hisoblanadi.
Ozbekiston Respublikasi standarti, texnik shartlari, korxona
standarti OzRST 1.1, OzRST 1.2, OzRST 1.3 boyicha belgilanadi.
Standartlar tizimini belgilash chogida standartlashtirish
Davlat tizimida qabul qilingan tartib raqami qollaniladi.
27
Respublika standartlarini, shuningdek, Mustaqil Davlatlar
Hamdostligining davlat standartlarini «Ozdavstandart» belgila-
gan tartibda, nusxalari tasdiqlangan holda davlat tili va rus tillarida
nusxalarini kopaytirish zarurati tugilganda meyoriy hujjatlarni
kopaytirish huquqi «Ozdavstandart» tomonidan korxonalar va
tashkilotlarga berilishi mumkin.
Bu huquqni poymol qilgan shaxslar Ozbekiston Respub-
likasining amaldagi qonunlariga binoan javobgarlikka tortiladi.
Standartlar va texnik shartlarni nashr qilish hamda ular bilan
korxonalarni taminlash, bu hujjatlarni tasdiqlagan korxonalar
mahsulot yetkazib berish yoki xizmat korsatish uchun OzRST
boyicha shartnomalarga binoan amalga oshiriladi.
«Ozdavstandart»ga ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarga res-
publika standartlari, korxona standartlari hamda texnik shartlar,
qoidalar, rahbarlik hujjatlari va standartlashtirish boyicha tav-
siyanomalar togrisida har yili axborot berib turiladi.
1. Ozbekiston Respublikasi hududida standartlashtirish obyektla-
riga qoyilgan talablarni belgilovchi meyoriy hujjatlarning qaysi
toifalari amalda qollaniladi?
2. Standartlarning talablari va texnik shartlari togrisida malumot
bering.
3. Xalqaro, mintaqaviy va xorijiy mamlakatlarning milliy standartlari
togrisida malumot bering.
4. Ozbekiston Respublikasining standartlarni ishlab chiqish, ke-
lishish, tasdiqlash, royxatga olish tartibi qaysi ÃÎÑÒga asosan
belgilanadi?
5. Òexnik shartlar qaysi ÃÎÑÒga asosan ishlab chiqiladi?
6. Òexnik shartlar qaysi ÃÎÑÒga asosan kelishiladi, tasdiqlanadi va
royxatdan otkaziladi?
7. Standartlashtirish obyektining oziga xos xususiyatlari nimalar-
dan iborat?
8. Konstruktorlik hujjatlarining umumiy tizimi qaysi ÃÎÑÒga aso-
san amalga oshiriladi?
9. Standartlar va texnik shartlarga ozgartirishlar kiritish qonun-
qoidalari nimalardan iborat?
?
Nazorat savollari
28
ÒEXNIK SHARÒLARNI ISHLAB CHIQISH, KELISHIB
OLISH, ÒASDIQLASH VA DAVLAÒ ROYXAÒIDAN
OÒKAZISH ÒARÒIBI
Òexnologik hujjatlar togrisida tushuncha
Davlat standartlashtirish tizimi mahsulot ishlab chiqarish
uchun zarur bolgan meyoriy-texnik hujjatlar (MÒH) ishlab
chiqish, kelishish, tasdiqlash va davlat tomonidan qayd etish
hamda ularga ozgartirishlar kiritish tartibini belgilaydi.
Standartlar vazirliklar, boshqarmalar, assotsiatsiyalar, kon-
sernlar hamda davlat kooperativ, qoshma va boshqa korxonalar
miqyosida mahsulot ishlab chiqarish sharti ularning sifatini tek-
shirish tartiblariga toliq amal qilinishini talab qiladi.
ÃÎÑÒ 2.114. «Konstruktorlik hujjatlarining umumiy ti-
zimi» boyicha barcha standartlarda quyidagi bandlar bolishi
kerak:
1. Qollanish sohasi.
2. Meyoriy hujjatlarga ilova.
3. Òexnik shartlar loyihasini ishlab chiqarish tartibi.
4. Òexnik shartlar loyihasini belgilangan tegishli tashkilotlar
bilan kelishish.
5. Òexnik shartlar loyihasini belgilangan tartibda tasdiqlash
tartibi.
6. Òexnik shartlar majmuyini davlat tomonidan qayd etish
tartibi.
Òexnik shartlar majmuyini davlat tomonidan qayd etish
tartibi standartlash boyicha texnik qomitalar tomonidan ishlab
chiqiladi.
Bazan bu hujjat tegishli vazirliklar, boshqarmalar, asso-
tsiatsiyalar, konsernlar yoki standartlashtirish boyicha bazaviy
tashkilotlar hamda davlat korxonalari, kooperativlar, hissadorlik
jamiyatlari va qoshma korxonalar tomonidan ham texnik qo-
mitalar roziligiga kora ishlab chiqilishi mumkin.
29
Òexnik shartlar alohida aniq mahsulot turi uchun respublika
standartlari va texnik shartlar turi uchun MDH mamlakatlari
ortasidagi mahsulot sifatiga qoshimcha talablar korsatilgan hol-
larda ham ishlab chiqilishi mumkin.
Ishlab chiqilayotgan texnik shartlarda mahsulotga korsatilgan
talablar, shu mahsulot uchun mavjud standartlar talablaridan
yuqori bolishi lozim. Agar korsatiladigan talablar mavjud stan-
dartlar va texnik shartlardan olinsa yoki bor bolsa, ishlab chi-
qilayotgan texnik shartlarda (yangi hujjatda) bu talablar qay-
tarilmaydi va tegishli tartibda mavjud hujjatda ilova qilinadi.
1. Òexnologik hujjatlar togrisida tushuncha bering.
2. Òexnik shartlarni tuzish qaysi ÃÎÑÒga asosan amalga oshiriladi?
3. Òexnik shartlarni ishlab chiqish tartibini tushuntirib bering.
4. Ishlab chiqarilgan qaysi mahsulotlarga texnik shartlar ishlab chi-
qilmaydi?
5. MDH mamlakatlarida mahsulotlarga qanday qoshimcha talablar
qoyiladi?
6. Texnik shartlarga yangi hujjatlar qachon ilova qilinadi?
Texnik shartlarni tuzish, ifodalash va
qayd etish tartibi
Bu ÃÎÑÒ 2.114 talablariga mos kelishi kerak. Òexnik shart-
larni qollash muddatini uzaytirish yoki chegaralash, ushbu
hujjatning qollanilish muddati tugashidan 3 oy avval shu huj-
jatni tasdiqlagan tashkilot tomonidan qabul qilinishi kerak. Agar
mavjud texnik shartga «muqobil» ravishda boshqa hujjat tu-
zilayotgan bolsa yoki uni kelgusida qollash maqsadga muvofiq
bolmasa yoki shu hujjat boyicha mahsulot ishlab chiqarish tox-
tatilsa, u holda texnik shartni tasdiqlagan tashkilotgina bu ishni
amalga oshirishi mumkin.
Òexnik shartlar loyihasini maxsus qabul komissiyasi maqul-
laydi. Ushbu hujjatlar loyihasi barcha tegishli tashkilotlarga bir
paytda yuborilishi kerak. Òexnik shartlarga «Ozdavstandart» ozgar-
?
Nazorat savollari
30
tirishlar kiritishi mumkin. Davlat qayd etish jurnaliga, texnik
shartlar nusxasiga bir oy muddat ichida yangilik kiritgan texnik
shartlar maqullangandan keyin ishlab chiquvchi quyidagi huj-
jatlarni taqdim etishi kerak:
•
dublikat va texnik shartlar hujjatlarining nusxasi (oz-
gartirishlar bilan), texnik shartlar tasdiqlanganligi togrisidagi
hujjat.
Òexnik shartlarni ishlab chiqish, kelishib olish, tasdiqlash va
davlat royxatidan otkazish tartibini belgilovchi standart vazir-
liklar, idoralar, uyushmalar, konsernlar, qoshma, ijara, hissa-
dorlik korxonalari, muassasalar, tashkilotlar va boshqa xojalik
obyektlari uchun mulkchilik shakli hamda kimga boysunishdan
qati nazar, majburiydir.
Ozbekistonda texnik shartlarning loyihalari va ularga ki-
ritiladigan ozgartirishlar standartlashtirish texnika qomitalari
tomonidan ishlab chiqiladi. Asoslangan hollarda texnik shartlar
loyihalarini vazirliklar, uyushmalar, konsernlar yoki standart-
lashtirish boyicha tayanch tashkilotlari, davlat, kooperativ, ijara,
hissadorlik korxonalari, qoshma korxonalar, muassasalar va
tashkilotlar tegishli texnik qomitalar bilan kelishib ishlab
chiqadilar.
Mahsulotga daxldor bolgan MDHning davlatlararo standart-
lari respublika standartlari va texnik shartlari mavjud bolmagan
taqdirda hamda boshqa meyoriy hujjatlarda belgilab qoyilgan
talablarni kuchaytirish zarur bolganda, mazkur tarmoqning
ikkita va undan koproq korxonasi ishlab chiqaradigan mahsu-
lotiga texnik shartlar ishlab chiqiladi.
Òexnik shartlar belgilab qoygan talablar mazkur mahsulotga
daxldor bolgan amaldagi standartlar talabidan past bolmasligi
hamda mahsulot standartlari va texnik shartlari talablariga zid
kelmasligi kerak. Agar talablarning katta qismi mazkur mahsulotga
taalluqli standartlarda belgilangan bolsa, u holda bu talablar texnik
shartlarda takrorlanmaydi, balki texnik shartlarning tegishli
bolimlarida mazkur standartlarga yoki ularning bolimlariga havola
etiladi. Bu holda standartning ayrim bandlariga havola qilishga yol
qoyilmaydi, ana shu bandlarning mazmuni esa texnik shartlarda
manbaga havola etilmay, bevosita bayon qilinadi.
31
Òexnik shartlarda mazkur mahsulotga doir konstruktorlik va
boshqa texnik hujjatlarga hamda mahsulot tarkibiy qismlarining
texnik shartlariga, shuningdek, umumtexnik hujjatlarga ham ha-
vola qilishga yol qoyiladi. Òexnik shartlarning tuzilishi, bayon
etilishi va rasmiylashtirilishi ÃÎÑÒ 2.114-70 talablariga mos bol-
mogi lozim. Òexnik shartlarning titul varagini toldirish namu-
nasi 1-ilovada keltirilgan. Òexnik shartlarning amal qilish mud-
datini uzaytirish, cheklash va bekor qilish haqidagi qaror texnik
shartlarning amal qilish muddati tugashidan kamida 3 oy mud-
datda qabul qilinishi kerak. Òexnik shartlar mazkur texnik shartlar
orniga boshqa meyoriy hujjat ishlab chiqilayotganda yoki
qollanilishi bundan buyon maqsadga muvofiq bolmay qolganda
yoki mahsulotni ishlab chiqarish toxtatilganda bekor qilinadi.
Òexnik shartlarni tasdiqlagan idora ularni bekor qiladi. Agar
mahsulotni buyurtmachi (istemolchi)ning roziligi bilan ishlab
chiqarish mumkin bolsa, quyidagi hollarda texnik shartlar ishlab
chiqilmasligiga yol qoyiladi:
1. Òexnik topshiriqqa binoan, bir dona ishlab chiqariladigan
mahsulot uchun.
2. Buyurtmaning hujjatlari jumlasiga kiradigan konstruktorlik
hujjatlariga binoan, ushbu buyumning tarkibiy qismlari uchun.
3. Òexnik hujjatlar boyicha korxona togridan togri bergan
buyurtma boyicha tayyorlanadigan, yana ishlov beriladigan mod-
dalar, xomashyolar, yarimtayyor mahsulotlar uchun.
4. Etalon-namuna va uning texnik bayoni boyicha istemol
xususiyatlari mahsulot sifatiga xos korsatkichlarning miqdor qiy-
matini belgilamay, bevosita tovar namunasi bilan aniqlanadigan
yoki bu korsatkichlar qiymati bir turdagi mahsulotlar guruhi
uchun Rossiya Federatsiyasi standartlari bilan belgilangan ashyo-
viy xalq istemol buyumlari uchun.
1. Òexnik shartlarni tuzish qaysi ÃÎÑÒga asosan amalga oshiriladi?
2. Òexnik shartlar qaysi vaqtda bekor qilinadi?
3. Òexnik shartlarga ozgartirishlar kiritish mumkinmi?
4. Òexnik shartlarning ifodalari va qayd etish tartibini tushuntirib bering.
?
Nazorat savollari
32
Texnik shartlarning loyihalarini kelishib olish
Yangitdan ishlab chiqilayotgan, qayta korib chiqilayotgan
texnik shartlar va ularga doir ozgartirishlar kelishib olinishi lozim.
Agar mahsulotni ishlab chiqarishga qoyish haqidagi qarorni qa-
bul komissiyasi qabul qilgan bolsa, texnik shartlar loyihalarini
mazkur komissiyada kelishib olish lozim boladi. Mahsulotni ish-
lab chiqaruvchi texnik shartlarni buyurtmachi (istemolchi) bilan
kelishib oladi hamda qabul komissiyasi kelishib olishi lozim bol-
gan boshqa hujjatlar bilan birga (qabul komissiyasi ish boshla-
shidan kamida bir oy avval) qabul komissiyasi tarkibiga vakillar
kiritilgan tashkilot (korxona)ga yuboradi.
Òexnik shartlar loyihasini kelishib olish uchun davlat nazorati
idoralariga va xulosa berish uchun boshqa manfaatdor tashkilot-
larga yuborish zarur yoki zarur emasligini (agar ular qabul ko-
missiyasining azosi bolmasalar) loyihani ishlab chiquvchi bel-
gilaydi. Mahsulotning tajriba namunasini qabul qilish haqidagi
aktning qabul komissiyasi azolari tomonidan imzolanishi texnik
shartlar loyihasi kelishib olinganligini bildiradi. Agar mahsulotni
ishlab chiqarishga qoyish haqidagi qaror qabul komissiyasi
ishtirokisiz qabul qilinsa, texnik shartlar loyihasi kelishib olish
uchun buyurtmachi (istemolchi)ga yuboriladi.
Kasaba uyushmalari, davlat nazorati idoralari, Sogliqni
saqlash vazirligi, Tabiatni muhofaza qilish davlat qomitasi,
Arxitektura va qurilish davlat qomitasi, yongindan muhofaza
qilish idoralari, transport tashkilotlari va boshqalarga daxldor
talablardan iborat texnik shartlar loyihalari ular bilan kelishib
olinishi kerak.
Òexnik shartlar loyihasini boshqa manfaatdor tashkilotlarga
yuborish yoki yubormaslik haqidagi qarorni texnik shartlar lo-
yihasini osha tashkilotlarga taalluqli talablar bolgan taqdirda,
loyihani ishlab chiquvchi belgilaydi. Loyiha kelishib olinishi lozim
bolgan barcha tashkilotlarga ayni bir vaqtda yuborilishi lozim.
Mahsulotga uning odamlar hayoti, salomatligi va aholi mol-
mulkining xavfsizligini, atrof-muhit muhofazasini taminlaydigan
hamda davlat nazorati idoralari bilan kelishilgan talablarni oz
ichiga olgan davlatlararo standartlardan va Ozbekiston Respub-
33
likasi standartlaridan olingan kochirmalar yoki ularga ilovalar
bolgan yoki ular belgilangan qoidalar va meyorlarga ilovalar
bolgan texnik shartlar loyihasi mazkur idoralar bilan kelishib
olinmasligi mumkin.
Kelishib olish uchun taqdim etilgan texnik shartlar loyihasi
tashkilotga berilganidan keyin kopi bilan 15 kun ichida korib
chiqilishi kerak. Òexnik shartlar loyihasi kelishib olingani ke-
lishuvchi tashkilot rahbari «Kelishildi» yozuvi yoki alohida hujjat
(qabul komissiyasining akt xati, bayonnoma) ostiga qoyadigan
imzosi bilan rasmiylashtiriladi, shu bilan birga «Kelishildi» ustuni
ostiga sana va hujjat raqami yozib qoyiladi.
Òexnik shartlar (shuningdek, ularni bekor qilish)ga doir oz-
gartirishlar texnik shartlar uchun belgilangan tartibda kelishi-
ladi. Òexnik shartlarga doir ozgartirishlarni, agar bu ozgartirish-
lar texnik shartlarni kelishib olgan tashkilotlarning manfaatlariga
daxl qilmasa, faqat buyurtmachi (istemolchi) bilan kelishiladi.
Òexnik shartlarning amal qilish muddati cheklanishi bekor
qilish muddati tugashidan kamida 6 oy ichida tasdiqlanmogi kerak.
Ishlab chiqarish toxtatilgan mahsulotlarning texnik shartla-
rini bekor qilmaslikka, balki ulardan ishlatilayotgan mahsu-
lotlarning ehtiyot qismlarini tayyorlash va tuzish uchun foydala-
nishga yol qoyiladi. Shu bilan birga, texnik shartlar nomi yozil-
gan varaqqa «Òuzatish maqsadlari uchun» deb yozib, amal qilish
muddatining cheklovi bekor qilinadi.
1. Òexnik shartlar loyihasini tuzish va kelishib olish tartibini tushun-
tirib bering.
2. Òexnik shartlarning amal qilish muddati qachongacha davom etadi?
Texnik shartlar loyihasini tasdiqlash
Òexnik shartlar ishlab chiqaruvchi (tayyorlovchi)ning buyurt-
machi bilan kelishuviga muvofiq yoki ishlab chiqaruvchi (tayyor-
lovchi) tomonidan buyurtmachi bilan birgalikda yoki bu-
yurtmachi tomonidan tasdiqlanadi.
?
Nazorat savollari
34
Òasdiqlash uchun ushbu texnik shartlar manfaatdor tash-
kilotlar bilan kelishilgan variantda taqdim qilinishi kerak. Òexnik
shartlar texnik qomita raisi yoki ishlab chiqaruvchi rahbariyati
imzolagan ilova xati, texnik shartlar kelishilganligini tasdiqlovchi
hujjatlar, qabul komissiyasi qarorlari, davlat sinovlari va boshqa
sinov aktlari, texnologiya yoriqnomasi yoki ishlab chiqarish
qoidalari bilan taqdim etiladi.
Òexnik shartlar (texnik shartlarga doir ozgartirishlar) tas-
diqlash hujjatlarining titul varagidagi «Òasdiqlayman» yozuvi ostida
korxona rahbarlari (orinbosarlari) imzosi bilan rasmiylashtiriladi.
Òexnik shartlarga doir ozgartirishlarni (texnik shartlar maj-
muasini topshirish haqida shartnomada boshqa shart qoyilmagan
bolsa) texnik shartlarning asl nusxasini saqlovchi tasdiqlaydi.
Òexnik shartlar buyurtmachi (asosiy istemolchi) bilan keli-
shib, amal qilish muddati uzogi bilan 5 yilga tasdiqlanadi. Asos-
langan taqdirda amal qilish muddati cheklanmaydi.
Òexnik shartlar «ÒSH» indeksidan, Ozbekiston Respubli-
kasining qisqartirilgan nomi «Oz»dan, texnik shartlarni tasdiq-
laydigan tashkilotning shartli raqami ifodasi va texnik shartlar
tartib raqamidan hamda tasdiqlanish yilining oxirgi ikki raqami-
dan iborat boladi, masalan, OzÒSH 205-150-92.
Bu yerda, 205OKPO boyicha «Mahalliy sanoat» birlash-
masining shartli raqami ifodasi, 150texnik shartlar tartib ra-
qami, 92tasdiqlangan yili.
Texnik shartlarni davlat royxatidan otkazish
Òegishli tartibda kelishib olingan va tasdiqlangan texnik shart-
larni davlat royxatidan otkazish uchun, texnik shartlarni tasdiq-
lash va ularni tasdiqlagan korxona joylashgan hudud boyicha tex-
nik shartlar davlatlararo standartlarning majburiy talablariga
muvofiq yoki muvofiq emasligini nazorat qilish maqsadida hamda
texnik shartlar xususida markazlashgan axborotlarni vujudga
keltirish maqsadida «Ozdavstandart»ga taqdim etiladi.
Òexnik shartlarga doir ozgartirishlar «Ozdavstandart» idora-
larida, texnik hujjatlarning asl nusxasini saqlovchi korxona joy-
lashgan hudud boyicha royxatga olinadi (1-ilova).
35
Òexnik shartlarga doir ozgartirishlarni davlat royxatidan
otkazish uchun texnik shartlardan kochirma va ilgari kiritilgan
ozgartirishlar bilan taqdim etiladi. Ishlab chiqaruvchi korxonalar
texnik shartlar (ularga doir ozgartirishlar)ni tasdiqlagan vaqtidan
kechi bilan bir oy ichida davlat royxatidan otkazish uchun:
•
texnik shartlar (ularga doir ozgartirishlar)ning asl nusxasi
va ikkinchi nusxasi hamda kochirmasini;
•
A» ilovasiga muvofiq katalog varagini;
•
texnik shartlar (ozgartirishlar) kelishilganligini tasdiqlovchi
hujjatlar nusxasini taqdim etadi.
Agar katalog varagi mazmuni ozgaradigan bolsa, mahsu-
lotning katalog varaqasini texnik shartlarga doir ozgartirishlar
bilan taqdim etiladi. Òexnik shartlarni davlat royxatidan otka-
zish uchun tikilgan holda taqdim qilinadi, muqovada mahsulot
nomi va texnik shartlar belgisi korsatiladi.
«Ozdavstandart» idoralari texnik shartlar (ularga doir oz-
gartirishlar)ni ular olgan vaqtidan boshlab 15 kun ichida «Ozdav-
standart» belgilagan tartibda davlat royxatidan otkazadi hamda
texnik shart (ularga doir ozgartirish)lar kochirmasini royxatga
olgan idora nomi, davlat royxatiga olingan sana va tartib raqamini
korsatgan holda korxonaga qaytaradi.
Òexnik shart (ularga doir ozgartirish)lar, mahsulotning ka-
talog varagi royxatga olingan idoraga qoladi. Òexnik shartlarni
ishlab chiqaruvchi yoki asl nusxasini saqlovchi korxona davlat
royxatidan otkazilgani haqidagi malumotlarni asl nusxa varagiga
otkazadi.
Quyidagi mahsulotlarning texnik shartlari davlat royxatidan
otkazilmaydi:
•
tajriba namunalari (tajriba turkumlari);
•
esdalik sovgalari va xalq badiiy hunarmandchilik buyumlari
(qimmatbaho materiallar va toshlardan yasalgan buyumlar bundan
mustasno);
•
xomashyo materiallar va yarimtayyor mahsulotlar, sanoat
chiqitlari, mustaqil ravishda yetkazib berish moljallangan yoki
bitta korxonaning bevosita buyurtmasi boyicha tayyorlanadigan
buyumlar, moddalar va xomashyolarning tarkibiy qismlari;
36
•
alohida birlik yoki arzimagan bir partiya tarzida har za-
monda ehtiyoj tugilganda ishlab chiqariladigan texnologik huj-
jatdan qurollanish vositalari. Olchash vositalari bilan sinash
vositalari bundan mustasnodir;
•
bazan ishlab chiqariladigan mahsulotlar.
1. Òexnik shartlar loyihasini tasdiqlashda qanday qonun-qoidalarga
amal qilinadi?
2. Òexnik shartlarni davlat royxatidan otkazishda qanday hujjatlar
toldiriladi?
3. Òexnik shartlarga doir ozgartirishlar qanday amalga oshiriladi?
OzRSÒ 1.2.92
1-ilova
ÒEXNIK SHARÒLARNING ÒIÒUL VARAGINI
ÒOLDIRISH NAMUNASI
Mahalliy sanoat davlat korporatsiyasi
__________________________________________________
20__-yil «___»_________20__- yil «___»________________
__________________________________________________________
(mahsulotning nomi)
(ism-sharifi)
UDK ________________
«Òasdiqlayman»
«Mahalliy sanoat» davlat kor-
poratsiyasi raisining orinbosari
OKP _______________
«Kelishildi»
«Ozbeksavdo» davlat uyushmasi
raisining orinbosari
?
Nazorat savollari
(ism-sharifi)
37
ÒEXNIK SHARÒLAR
(texnik shartlarning belgilanishi)
(almashtirilgan meyoriy hujjat belgisi)
Joriy etish muddati 20__-yil «____»__________________
Amal qilish muddati 20__-yil «____»_________________
«Kelishildi»
Ozbekiston Respublikasi «Progress» ilmiy ishlab chiqarish
birlashmasi direktori orinbosari ________________________
(ism-sharifi)
Sogliqni saqlash vaziri orinbosari
______________________________________________
(ism-sharifi)
Standartlashtirish
bolimining boshligi 20__-yil «_____»________________
OzRST 1.2.2004
«A» ilova
(majburiy)
MAHSULOÒNING KAÒALOG VARAGI ÒO KODI 01,
RESPUBLIKA KODI 02
Royxatga olishning tartib raqami
______________________________________________________
MUÒK kodi
11
Mahsulotning OzÒSH boyicha nomi
12
Mahsulotning OzÒSH boyicha belgisi
13
OzÒSH belgisi
14
OzÒSH nomi
15
Òayyorlovchi korxonaning MUÒK kodi
16
Òayyorlovchi korxonaning nomi
17
38
Òayyorlovchi korxona manzili
(indeksi, shahar, kocha, uy)
18
Òelefon raqami
19
Òeleks
20
Òeletayp
21
Òelefaks
22
Mahsulot ishlab chiqarila boshlangan sana
23
Som hisobida bir donasining bahosi
24
Muvofiqlik sertifikatining tartib raqami
(mavjud bolsa)
25
E s l a t m a :
ÒO «Ozdavstandart»ning hududiy idoralari.
Texnik shartlar loyihasini tuzish
Òexnik shartlar loyihasini tuzish namunasini «Òarmoq texno-
logik jihozlar» va «Oziq-ovqatlar texnologiyasi» kafedrasi oqituv-
chilari hamkorlikda ishlab chiqilgan biotexnologik mahsulot
presslangan xamirturush misolida keltiramiz. Ushbu texnik shartlar
sotuvga chiqarishga moljallangan xamirturush ishlab chiqarish
texnologiyasiga taalluqlidir. Ushbu texnik shartlarda keltirilgan
barcha talablarning bajarilishi majburiydir.
Aholining sogligi va hayoti xavfsizligini taminlashga qara-
tilgan mahsulot uchun majburiy bolgan talablar: 1.6; 1.7; 1.9;
3.3; 4.9-bandlarda bayon etilgan.
1. Òexnik talablar.
1.1. Xamirturush ushbu texnik shartlarning talablariga mu-
vofiq, rasmiy tartibga kora, tasdiqlangan texnologik yoriqnomaga
asosan, oziq-ovqat sanoati korxonalariga tegishli bolgan sanita-
riya qoidalariga rioya qilingan holda tayyorlanishi kerak.
1.2. Mahsulot tavsifi.
1.2.1. Xamirturush presslangan va suyultirilgan holda ishlab
chiqarilishi mumkin.
1.2.2. Xamirturush tayyorlash uchun quyidagi xomashyo va
materiallar ishlatiladi:
a) asosiy xomashyolar:
39
•
bugdoy uni (ÃÎÑÒ 26574-85 va ÃÎÑÒ 9404-88);
•
javdar uni (ÃÎÑÒ 16991-71);
•
arpa solodi (ÃÎÑÒ 29294-92);
•
ichimlik suvi (ÃÎÑÒ 2874-82);
•
achitqi (ÃÎÑÒ 171-81);
•
kraxmal (ÃÎÑÒ 7697-82, ÃÎÑÒ 7699-78).
b) yordamchi materiallar:
•
karbomid (40 % li ÃÎÑÒ 2081-92);
•
ammiakli suv (ÃÎÑÒ 3760-79);
•
sulfat kislotasi (ÃÎÑÒ 42-4-77);
•
xlorid kislota (ÃÎÑÒ 3118-77);
•
yod (ÃÎÑÒ 4159-79);
•
etil spirti (ÃÎÑÒ 5962-67 yoki ÃÎÑÒ 18300-87);
•
superfosfat (ÃÎÑÒ 16306-90) yoki ammofos ÃÎÑÒ
18918-85);
•
xlorli ohak (ÃÎÑÒ 1692-85);
•
kaustik soda (ÃÎÑÒ 5100-85);
•
shakar (ÃÎÑÒ 21-78);
•
yorliq qogozi (ÃÎÑÒ 7625-86).
1.3. Xamirturush 1-jadvalda keltirilgan masalliqlar royxati
(retseptura) boyicha tayyorlanishi kerak.
1-jadval
Xamirturush tayyorlash uchun masalliqlar royxati
r
/
T
r
a
ll
a
i
r
e
t
a
m
a
v
o
y
h
s
a
m
o
X
)
n
u
h
c
u
t
o
l
u
s
h
a
m
g
k
0
0
1
(
i
r
o
y
e
M
.
1
i
n
u
y
o
d
g
u
B
0
3
.
2
i
n
u
r
a
d
v
a
J
0
3
.
3
i
d
o
l
o
s
a
p
r
A
0
3
.
4
l
a
m
x
a
r
K
5
,
8
.
5
v
u
s
il
k
a
i
m
m
A
5
,
0
.
6
i
s
a
t
o
l
s
i
k
t
a
fl
u
S
5
,
0
.
7
t
a
f
s
o
f
r
e
p
u
S
5
,
0
40
Òayyor mahsulotning chiqishi, %.
1.4. Òayyorlangan xamirturushning organoleptik korsat-
kichlari 2-jadvalda keltirilgan talablarga mos kelishi kerak.
2-jadval
Xamirturushning organoleptik korsatkichlari
r
/
T
h
c
i
k
t
a
s
r
o
K
i
r
o
y
e
m
a
v
if
i
s
v
a
T
.
1
i
h
s
i
n
i
r
o
k
i
q
h
s
a
T
.
z
i
s
r
a
l
g
o
d
,i
l
g
n
a
r
li
x
r
i
B
i
k
o
y
g
n
a
r
l
u
k
q
i
n
i
T
il
s
u
t
m
e
r
k
.
2
)
i
s
a
y
i
s
n
e
t
s
i
s
n
o
k
(
it
a
l
o
H
,
n
a
g
i
d
y
a
m
l
a
k
r
u
s
q
it
t
a
Q
n
a
g
i
d
a
n
i
s
li
g
n
e
y
.
3
i
d
i
H
r
o
g
o
m
,
s
o
x
a
g
r
a
l
h
s
u
r
u
t
r
i
m
a
X
l
o
y
a
g
i
h
s
il
e
k
d
i
h
a
n
o
g
e
b
a
v
i
d
y
a
m
li
y
o
q
.
4
i
m
a
T
a
g
r
a
l
h
s
u
r
u
t
r
i
m
a
x
,
k
u
h
c
u
h
C
l
o
y
a
g
i
h
s
il
e
k
m
a
t
a
n
o
g
e
b
,
s
o
x
i
d
y
a
m
li
y
o
q
1.5. Sotuvga chiqariladigan xamirturushning fizik-kimyoviy
korsatkichlari 3-jadvalda keltirilgan korsatkichlarga mos kelishi
kerak.
3
-
jadval
r
/
T
h
c
i
k
t
a
s
r
o
K
i
r
o
y
e
M
.
1
s
a
m
e
q
it
r
o
n
a
d
%
,i
r
o
d
q
i
m
k
il
m
a
N
5
7
.
2
i
s
a
l
a
v
u
z
r
i
m
a
x
(
i
h
c
u
k
h
s
i
r
a
t
o
k
i
n
r
i
m
a
X
,
)
t
q
a
v
n
a
g
t
e
k
n
u
h
c
u
i
h
s
il
i
r
a
t
o
k
a
g
.
m
m
0
7
s
a
m
e
p
o
k
a
d
r
a
l
a
q
i
q
a
d
0
7
.
3
-
u
k
h
s
i
r
a
q
i
h
c
b
a
l
h
s
i
i
n
h
s
u
r
u
t
r
i
m
a
x
g
0
0
1
-
s
i
n
a
g
i
s
a
t
o
l
s
i
k
a
k
r
i
s
,i
g
il
il
a
t
o
l
s
i
k
i
g
a
d
i
h
c
s
a
m
e
q
it
r
o
n
a
d
.
g
m
,
a
d
n
a
g
a
l
b
o
s
i
h
n
a
t
a
b
0
2
1
Xamirturushning fizik-kimyoviy korsatkichlari
41
.
4
g
0
0
1
n
a
g
t
o
y
a
n
a
l
q
a
s
a
d
t
a
r
o
r
a
h
C
°
4
0
-
a
t
o
l
s
i
k
i
g
a
d
a
k
t
u
s
2
1
g
n
i
n
h
s
u
r
u
t
r
i
m
a
x
n
a
d
.
g
m
n
a
t
a
b
s
i
n
a
g
i
s
a
t
o
l
s
i
k
a
k
r
i
s
,i
g
il
il
s
a
m
e
q
it
r
o
0
0
3
.
5
n
a
d
t
a
o
s
,i
g
il
r
o
r
a
q
r
a
b
g
n
i
n
h
s
u
r
u
t
r
i
m
a
X
:
s
a
m
e
m
a
k
•
;
n
u
h
c
u
i
r
a
l
d
o
v
a
z
h
s
u
r
u
t
r
i
m
a
x
s
u
s
x
a
m
•
n
u
h
c
u
i
r
a
l
d
o
v
a
z
t
r
i
p
s
0
6
8
4
Xamirturush tayyorlash mahsulot ishlab chiqarishning tex-
nologik qollanmasi talablariga asosan amalga oshiriladi.
1.6. Xamirturushning mikrobiologik korsatkichlari quyidagi
talablarga mos kelishi kerak:
•
mezofil aerob va anaerob
mikroorganizmlar
yol qoyilmaydi;
•
kasallik chaqiruvchi
mikroorganizmlar
yol qoyilmaydi.
1.7. Xamirturush tarkibidagi barcha kimyoviy elementlar,
nitrobirikmalar, fosforli birikmalar, gormonal birikmalar va pes-
titsidlarning qoldiq miqdori sogliqni saqlash tashkilotlari to-
monidan belgilangan «Oziq-ovqat xomashyosi» va «Oziq-ovqat
mahsulotlari»ning sifatiga taalluqli bolgan tibbiy-biologik va to-
zalik korsatkichlari darajasidan oshmasligi kerak.
1.8. Òamgalash.
1.8.1. Òashish tamgasi «Òez buziladigan yuk» degan ogoh-
lantiruvchi belgi bilan ÃÎÑÒ 1419777 boyicha belgilab qoyi-
ladi. Mahalliy sharoitlarda sotish uchun moljallangan qadoq-
langan mahsulot solingan takroriy ishlatiladigan idishlarga tashish
tamgasi bosilmasa ham boladi.
1.8.2. Mahsulotni tavsiflovchi tamga qadoqlangan mahsulot
solingan idishning ustiga yoki yon tomonlarining biriga muhr
yoki trafaret yordamida bosiladi hamda idishlarga quyidagi malu-
motlar korsatilgan yorliq yopishtiriladi:
•
mahsulot tayyorlangan korxonaning nomi va tovar belgisi;
•
xamirturush turi yoki navi;
•
tayyorlangan kuni va kafolati, saqlanish muddati;
42
•
sof ogirligi, kg yoki grammlarda;
•
ushbu texnik shartning belgisi.
1.9. Joylash.
1.9.1. Qadoqlangan xamirturush ÃÎÑÒ 11354-82 boyicha
takroran ishlatiladigan yogoch yashiklarga, ÃÎÑÒ 13511-91
boyicha karton (gofrilangan) qutilarga yoki sogliqni saqlash
tashkilotlari tomonidan qollaniladigan va qollashga ruxsat etil-
gan boshqa materiallardan tayyorlangan idishlarga, kop miqdor-
dagisini esa maxsus issiqdan himoya qobiqli konteynerlarga
joylanadi.
1.9.2. Idish va qutilar toza, quruq, mogor hidi va boshqa
yoqimsiz hidlardan xoli bolishi kerak.
Xamirturush qadoqlangan bolaklarining sof ogirligi 100, 200,
500, 1000 grammdan oshmasligi kerak.
Qadoqlangan mahsulot oziq-ovqat mahsulotlari uchun mol-
jallangan sellofan plenkasiga, pergament va qogoz kartondan
yasalgan qutichalarga joylashtirilishi yoki qollashga ruxsat etilgan
boshqa turdagi materiallardan tayyorlangan salfetkalarga orab
qoyilishi mumkin.
2. Qabul qilish qoidalari.
2.1. Presslangan xamirturush ÃÎÑÒ 171-81 talablariga aso-
san qabul qilinadi.
2.2. Xamirturushning tashqi korinishi, holati, hidi, tami,
namlik miqdori, xamirni kotarish kuchi, kislotaliligi va saqlash
vaqtidagi barqarorligi davriy ravishda kamida bir haftada bir marta,
shuningdek, nazorat qiluvchi tashkilotlar yoki istemolchilarning
talablari asosida tekshirib turiladi.
3. Sinov usullari.
3.1. Namuna olish usullari ÃÎÑÒ 171-81 boyicha amalga
oshiriladi.
3.2. Sinov usullari ÃÎÑÒ 171-81 boyicha amalga oshiriladi.
3.3. Xamirturushning zararsizlik korsatkichlari ÃÎÑÒ 26927-86,
ÃÎÑÒ 26930-86, ÃÎÑÒ 26985-86, ÃÎÑÒ 171-81 boyicha va
sogliqni saqlash tashkilotlari tomonidan tasdiqlangan «Oziq-
ovqat mahsulotlari va xomashyosi sifatining tozalik meyorlari
hamda tibbiy-biologik talablari» asosida aniqlanadi.
43
4. Òashish va saqlash.
4.1. Presslangan xamirturush sovitgich uskunalari bolgan
yoki issiqlikdan himoya qobiqli transport vositalarida tez buzi-
luvchi mahsulotlarni tashish qoidalariga binoan tashiladi.
4.2. Presslangan xamirturushning qadoqlangan bolaklari
sovitgichlarda havoning nisbiy namligi 7080 % va harorati
04°C bolgan sharoitda 1215 sutka mobaynida kafolatli
saqlanadi.
Presslangan xamirturush bolaklari muzlatilib saqlanishi ham
mumkin. Bunda muzdan tushirish jarayoni 46°C haroratda asta-
sekin olib borilishi kerak.
Òexnik shartlarga dalil qilib keltirilgan meyoriy-texnik huj-
jatlar royxati quyidagicha:
ÃÎÑÒ 7698-78, ÃÎÑÒ 7698-78, ÃÎÑÒ 7697-82. Kraxmal.
Qabul qilish va analiz olish usullari.
ÃÎÑÒ 3760-79. Ammiak.
ÃÎÑÒ 4159-79. Yod.
ÃÎÑÒ 8188-77. Xlorid kislota.
ÃÎÑÒ 4204-77. Sulfat kislota.
ÃÎÑÒ 5962-67. Etil spirti.
ÃÎÑÒ.171-81. Presslangan xamirturush.
ÃÎÑÒ 18-369-81. Xamirturushli sut. Òexnik talablar.
ÃÎÑÒ 18-193-74. Quritilgan xamirturush.
ÃÎÑÒ 9404-60. Un. Sinov usullari.
ÃÎÑÒ 10955-642. Bugdoy. Kleykovinaning soni va sifatini
aniqlash usullari.
ÃÎÑÒ 21-78. Shakar.
ÃÎÑÒ 14192-77. Mahsulotni giloflash.
ÃÎÑÒ 13360-84. Oziq-ovqat mahsulotlari uchun jihozlar.
ÃÎÑÒ 11354-82. Oziq-ovqat mahsulotlari uchun ishlatiladi-
gan yogoch qutilar.
ÃÎÑÒ 135-1184. Oziq-ovqat mahsulotlari uchun moljallan-
gan qogoz qutilar.
ÃÎÑÒ 7625-55. Yorliq qogozi.
ÃÎÑÒ 28483-90. Quritilgan xamirturush. ÒÓ. 2. ÃÎÑÒ 17181
Presslangan xamirturush.
44
1. Òexnik shartlarning titul varagini toldirishda nimalarga etibor
beriladi?
2. Mahsulot katalog varagi nimaga asoslanib toldiriladi?
3. Mahsulotning asosiy korsatkichlariga nimalar kiradi?
4. Ishlab chiqarilayotgan biror-bir mahsulot uchun texnik shartlar
toldiring va namunalar keltiring.
5. Mahsulotlarning sifat korsatkichlari qanday aniqlanadi?
6. Mahsulotlarni sotuvga chiqarishda nimalarga etibor beriladi?
SÒANDARÒLAR ÒARMOQLARARO ÒIZIMLARINING
ILMIY-ÒEXNIKA YUÒUQLARIGA
QOSHGAN HISSASI
Xalqaro ilmiy-texnik hamkorlik
Standartlashtirish yangi mahsulot ishlab chiqarish rejalarini
va uni ozlashtirish tartiblarini, yangi mahsulotni ishlab chiqa-
rishni va ishlab chiqarishga qoyishda buyurtmachi, ishlab
chiqaruvchi, tayyorlovchi hamda istemolchi vazifalarini belgilab
beradi. Bu tizimda alohida orin tutuvchi jihat shundaki, tayyor-
langan mahsulot sifatining 6570 % ilmiy-texnika yutuqlarini
loyihalashtirish sifati orqali aniqlanadi.
Ozbekiston Respublikasining standartlashtirish sohasida xalq-
aro ilmiy-texnik hamkorlik qilishidan asosiy maqsadi davlat
standartlashtirish tizimini xalqaro, mintaqaviy hamda chet mam-
lakatlarning ilgor milliy tizimlari bilan quyidagi maqsadlarda uy-
gunlashtirishdan iboratdir:
•
standartlashtirish boyicha meyoriy hujjatlarning ilmiy-
texnik darajasini oshirish va ularda xalqaro standartlarni, chet
mamlakatlarning mintaqaviy va milliy standartlarini qollash aso-
sida hamda ilmiy-texnik taraqqiyotning jahonda erishilgan yutuq-
laridan zaruriy darajada foydalanish asosida optimal ornini
shakllantirish;
•
Vatanimizda ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifatini va
uning jahon bozorida raqobatbardoshligini oshirish;
?
Nazorat savollari
45
•
mamlakatimiz standartlari asosida yangi raqobatbardosh
mahsulot va texnologiya turlariga xalqaro (mintaqaviy) standart-
larni, shu jumladan, ikki tomonlama (kop tomonlama) hamkorlik
natijasida yaratilgan mahsulot va texnologiyalarga xalqaro stan-
dartlarni ishlab chiqish;
•
Ozbekiston Respublikasining chet mamlakatlar bilan savdo-
iqtisodiy va ilmiy-texnik hamkorligini meyoriy darajada tamin-
lashni yaxshilash va mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotida
ishtirok etishini taminlash;
•
xalqaro va mintaqaviy standartlarni ishlab chiqish jarayo-
nida xalq xojaligining manfaatlari himoya qilinishini tamin-
lash;
•
standartlashtirish sohasida xalqaro hamkorlik standartlash-
tirish boyicha xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar bilan, shuning-
dek, chet mamlakatlarning tegishli tashkilotlari bilan ikki tomon-
lama yoki kop tomonlama asosda amalga oshiriladi.
Standartlashtirish sohasida xalqaro hamkorlik Ozbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, iqtisodiy va ilmiy-
texnik hamkorlik boyicha hukumatlararo komissiyalarning qa-
rorlari va hamkorlik togrisidagi bayonnomalar asosida Ozbe-
kiston Respublikasining standartlashtirish boyicha xalqaro va
mintaqaviy tashkilotlari faoliyati ishtiroki asosida kelib chiqadigan
majburiyatlar negizida amalga oshiriladi.
Ozbekiston Respublikasi standartlashtirish boyicha xalqaro
tashkilotlar bilan ushbu tashkilotlar ishida bevosita ishtirok etishi,
birinchi navbatda, xalqaro standartlarni ishlab chiqishda ishtirok
etishini, shuningdek, ularning Ozbekiston Respublikasi xalq
xojaligida qollanilishini taminlashni va sherik mamlakatlar bilan
shartnomaviy-huquqiy munosabatlarni oz ichiga oladi.
Standartlashtirish sohasida ikki tomonlama yoki kop to-
monlama hamkorlik doirasida faoliyat turlari sherik mamlakatlar-
ning milliy standartlarini uygunlashtirish boyicha ishlarni,
standartlarning hamkorlikda ishlab chiqarilishini, mazkur so-
hada qoshma ilmiy tadqiqotlar, tajribalar va axborot almashinuv-
lar, ozaro birlikda maslahatlar, kadrlarni oqitish va boshqa
sohalarni oz ichiga qamrab oladi.
46
Ozbekiston Respublikasida standartlashtirish sohasida xalq-
aro hamkorlik boyicha ishlarning tashkil etilishi va otkazilishi
«Ozdavstandart» tomonidan belgilangan tartibda, standartlashti-
rish masalalari bilan shugullanadigan ISO, MEK va boshqa
tashkilotlar tomonidan, shuningdek, respublikada amal qilayotgan
va Ozbekiston Respublikasining sherik mamlakatlar bilan ikki
tomonlama ilmiy-texnik hamkorlik qilish boyicha ishlarni otka-
zish tartibini belgilaydigan hujjatlar asosida amalga oshiriladi.
1. Mahsulot sifatini oshirishda ilmiy-texnik hamkorlikning ahamiyati.
2. Ozbekiston Respublikasining standartlashtirish sohasida xalqaro
ilmiy-texnik hamkorlik qilishdan asosiy maqsadi.
3. Standartlashtirish sohasida ikki tomonlama va kop tomonlama
hamkorlik qanday faoliyat turlarini qamrab oladi?
SANOAÒ MAHSULOÒLARINI ÒURKUMLASH,
KODLASHÒIRISH VA ULARNI SÒANDARÒLASHÒIRISHNING
UZVIY BOGLIQLIGI
Sanoat mahsulotlarini turkumlash ularning umumiy xarak-
terli belgilariga va xususiyatlariga qarab amalga oshiriladi.
Mahsulotlarni turkumlash katta amaliy ahamiyatga ega, chunki
koplab nomenklaturadagi sanoat mahsulotlarini malum bir
tartibga solmasdan turib ishlab chiqarishni ilmiy rivojlantirish,
hisob-kitob ishlarini olib borish, mahsulotlarning assortimenti,
sifati va istemol qiymatini organish jarayonlarida katta qiyinchi-
liklarga duch kelinadi.
Sanoat mahsulotlarini turkumlash shartli belgi berish bilan
belgilanadi. Ular quyidagi tamoyillar talablariga javob berishi
kerak:
1. Birjihatlik tamoyili.
2. Mukammallik va moslashuvchanlik.
3. Iyerarxiya tamoyili.
4. Universallik tamoyili.
?
Nazorat savollari
47
5. Ixchamlik tamoyili.
6. Òurkumlanadigan boginlarning bir monologik tamoyili.
7. Onli tizim boyicha kodlashga yaroqlilik tamoyili.
Mahsulotlarni kodlash uchun bir necha raqamdan iborat
bolgan shartli belgi beriladi. Mahsulotlarni turkumlash tartibiga
asosan kodlash toqqiz bosqichdan iborat boladi va mahsulot-
larning barcha sifat hamda konstruktiv korsatkichlarini oz ichiga
qamrab olgan kodlar asosida, EAN vositasida ularning qanday
xususiyatga ega ekanligini organishga imkon yaratadi.
Misol uchun, Òurkiyada ishlab chiqarilgan «Xobbi» shoko-
ladini kodlar asosida hisoblab chiqamiz. «Xobbi» shokoladining
shtrix kodida quyidagi korsatkichlar berilgan:
8690003241023 «Xobbi» shokolad, Òurkiya-86(9)
9
6
8
3
0
0
0
2
0
1
4
2
3
i
d
o
k
t
a
k
a
l
m
a
M
i
n
t
o
l
u
s
h
a
M
n
a
g
a
l
q
o
d
a
q
i
d
o
k
a
m
r
if
i
d
o
k
t
o
l
u
s
h
a
M
i
n
o
s
t
a
r
o
z
a
N
Berilgan shtrix kodlarni quyidagi formula orqali aniqlaymiz:
a) 1 + 3 + 5 + 7 + 9 + 11 = x.
b) 2 + 4 + 6 + 8 + 10 + 12 = y.
d) y · 3 = K.
e) x + K = x (K).
f) 10 (7) = 3.
g) 3 = 3, demak, mahsulot davlat standartiga javob beradi.
Izoh:
Avval toq orindagi sonlar, keyin juft orindagi sonlar
bir-biriga qoshib chiqiladi. Songra Yevropa raqamlash tizimi
formulasi boyicha juft sonlar yigindisini 3 ga kopaytiramiz.
Shundan keyin toq sonlar yigindisiga juft sonlarni kopayti-
rishdan chiqqan natijani qoshamiz. Hosil bolgan kop xonali
sonning oxirgi raqamini, formulaga asosan, 10 sonidan ayiramiz.
Natijada bir son chiqadi. Bu son nazorat soni, yani 3 raqamiga
teng bolishi kerak.
48
1. Sanoat mahsulotlarini turkumlash qanday amalga oshiriladi?
2. Birjihatlik va moslashuvchanlik tamoyillari qanday amalga oshiriladi?
3. Mahsulotlar kodi necha raqamdan iborat boladi?
4. Kodlash tizimini misollar bilan tushuntirib bering.
Mahsulot haqidagi malumotlarni
standartlashtirish va kodlash
Bozor munosabatlariga otish ishlab chiqarilayotgan mah-
sulotlar sifati va ular korsatkichlarining ortishiga, raqobatning
yuzaga kelishiga hamda xalq xojaligining rivojlanishini tamin-
lashga undaydi. Bu esa ishlab chiqarishda istemolchilarning
talablarini etiborga olgan holda sifatli mahsulotlar ishlab chi-
qarishni taqozo qiladi. Ichki va tashqi bozorda sifatli mahsulotlar
raqobatbardoshliligini taminlash hozirgi kunning dolzarb ma-
salalaridan bolib qoldi. Shu orinda Ozbekistonda yetishtirila-
yotgan xomashyolarning vitaminga, oqsilga, uglevodga boyligi
hammaga malum, lekin ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning
jahon bozorida past orindaligi kishini ajablantiradi. Biz Germa-
niyada ishlab chiqarilgan bodring konservasini tahlil qilganimizda,
sifati yaxshi emasligiga amin boldik. Biroq, shunga qaramas-
dan ushbu mahsulot istemolchilar tomonidan sotib olinayot-
ganligi diqqatimizni tortdi. Bu jarayonni organib chiqqanimizda
450 grammli (netto) bodring konservasining shisha bankasi
chiroyli qilib giloflangan, yorligi ishtahani ochuvchi mahsulot
tasviri bilan bezatilgan va davlat kodi aks ettirilgan. Shtrix kod
bilan bezatilganligi uchun sevib xarid qilinayotgan ekan. Xosh,
shtrix kodning ozi nima?
Bazan biror mahsulot xarid qilganimizda uning korinarli
joyida yoki yorligida har xil qalinlikdagi chiziqlar va raqamlar
bilan belgilangan shakllarni korishimiz mumkin. Ularga shtrix
kod nomi berilgan, shtrix kodlash nima va qachon paydo bolgan?
Shtrix kodlarni mahsulotlarga nisbatan tatbiq etish goyasi ilk bora
XX asrning 30-yillarida AQSHning Garvard biznes maktabida
?
Nazorat savollari
49
yaratilgan bolib, undan amalda foydalanish otgan asrning
60-yillaridan boshlangan. 1973-yil AQSHda mahsulotning uni-
versal kodi (IPC) qabul qilinib, 1977-yildan boshlab esa Yevropa
raqamlash tizimi
EAN (European Article Numbering)
tasis etildi
va hozirda undan nafaqat Yevropada, balki boshqa mintaqalarda
ham keng foydalanilmoqda.
Asosan,
EAN
ning ikki kodidan koproq foydalaniladi:
13-razryadli va 8-razryadli raqamli kodlar. Bunda eng ingichka
shtrix birlik sifatida olinadi. Har bir raqam (yoki razryad) ikki
shtrix va ikki probeldan iborat boladi (1- va 2-rasm).
EAN
assotsiatsiyasi turli davlatlar uchun kodlar ishlab chiq-
qan bolib, ushbu kodlardan foydalanish uchun markazlashgan
tarzda litsenziyalar tavsiya etadi. Masalan, Fransiya uchun davlat
kodi sifatida 3037, Italiya uchun 8087 oraliqlari tavsiya etil-
gan. Bazi davlatlarning kodlari uch xonali sondan iborat. Masalan,
Gretsiya520, Rossiya460, Braziliya789.
Mahsulot kodi tayyorlovchi tomonidan tuziladi va u ham bitta
raqamdan iborat boladi. Bu kodning bayoni standart emas, u
mahsulotga taalluqli bolgan va shu mahsulotning qayd etish tartib
raqamini ifodalashi ham mumkin. Hozirda
EAN
tizimi 600000
kompaniyada va 80 mamlakatda, shuningdek, Ozbekistonda ham
«EAN Ozbekiston» bolib qollanilib kelinmoqda.
Shtrix kodlar ketma-ket almashinib keluvchi qora (shtrix) va
oq rangli, turli qalinlikdagi chiziqlardan iborat bolib, bu chi-
ziqlarning olchamlari standartlashtirilgan. Shtrix kodlar maxsus
optik qurilmalar skanerlar yordamida oqishga moljallangan.
Chet davlatlarda mahsulotning yorligida shtrix kodning
bolishi majburiydir. Aks holda savdo tashkilot lari mahsulotdan
voz kechishlari mumkin. Ozbekistonda shtrix kodlar 1996-yildan
boshlab qollanib kelinmoqda.
Ozbekiston Respublikasida mahsulotlar ishlab chiqarish uchun
quyidagi shtrix kodi raqamlari qabul qilingan: 4781234567892.
Shundan, 478 Ozbekiston Respublikasi Davlat kodi, 1234
mahsulot ishlab chiqarilayotgan korxona yoki tashkilot kodi,
qolgan 5 ta raqam (56789) ishlab chiqarilgan mahsulot kodi.
Oxirgi 13-raqam 2-nazorat raqami bolib, bu shtrix kodlar-
ning togriligini taminlaydi.
50
1-rasm.
13-razryadli kodlashtirishda
raqamlar izohi (namuna).
Chetki shtrixlar
23456
Òayyor.
kodi
K
J
0
Nazorat
soni
O
5 01
Davlat
kodi
J
K
7890
Mahs.
kodi
K
J
2-rasm.
8-razryadli EAN kodi
(namuna).
Davlat
kodi
Nazorat
soni
Òayyor
mahsulot soni
Chetki shtrixlar
5
J K
01234
K
J
52
K
J
51
Shtrixli kodlash ishlab chiqarish korxonalari uchun quyi-
dagi imkoniyatlarni yaratadi:
1. Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimini tatbiq etishni oson-
lashtiradi.
2. Ishlab chiqarish, mahsulotni saqlash va sotish kabi kafo-
latlaydigan hisob-kitob ishlarining samaradorligini oshiradi.
3. Resurslarni chuqur tahlil qilish imkonini beradi.
4. Hujjatlar aylanishini qisqartiradi.
5. Boshqaruv va nazorat bolimlariga tezkor ravishda mahsu-
lot xususidagi malumotlarni tavsiya qiladi.
1. Shtrix kodlar nima?
2. Kodlashtirish tizimi togrisida malumot bering.
3. Shtrixli kodlash ishlab chiqarish korxonalari uchun qanday imko-
niyatlar yaratadi?
4. Nima uchun mahsulotlarga shtrix kodlar beriladi?
5. Shtrix kodlarni oqish mumkinmi?
6. Ozbekiston Respublikasida mahsulotlar ishlab chiqarish uchun
necha raqamli kodlar ishlatiladi?
7. Ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotishda va jahon bozoriga kirishida
kodlashtirish sistemasining ahamiyati nimada?
SANOAÒ MAHSULOÒLARI SIFAÒINI YAXSHILASHDA
MAHSULOÒLAR SIFAÒINI BOSHQARISH
TIZIMINING AHAMIYAÒI
Mahsulot sifatini tekshirish
ishlarini tashkil etish
Ishlab chiqarishda mahsulot sifatini nazorat qiluvchi tizim
mavjud. Unda ishlab chiqarish bilan bogliq bolgan xodimlar-
dan tashqari davlat va jamoatchilik tashkilotlari qatnashadilar.
Mahsulotlar sifatini baholashda ÃÎÑÒ, ÎÑÒ, ÒÓ, ÒØ texno-
logik korsatmalari kabi normativ-texnik hujjatlar, texnologik reg-
lamentlar va retsepturalar toplami qollaniladi.
?
Nazorat savollari
52
Ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotning sifatini baholash va
nazorat qilish natijalarini hisobga olish ishlab chiqarishning bar-
cha texnologik bosqichlarida uzluksiz amalga oshiriladi. Belgilan-
gan meyordan chetga chiqish aybdor shaxsning familiyasi, ismi
bilan birga korilgan choralar maxsus jurnallarda qayd etiladi.
Jurnal MJQK (mehnat jarayoniga qatnashish koeffitsiyenti)
deb nomlanadi. Rejani bajarish yoki oshirib bajarish korsat-
kichlarini aniqlashda chiqariladigan mahsulot sifatiga qarab,
maosh va mukofot tayinlanadi.
Òexnologik ishlab chiqarishda qoidani muntazam buzuv-
chilar, tayyor mahsulot sifatini buzib ishlab chiqaruvchilar la-
boratoriyalarda mahsulot tahlillari talabga javob bermasa, mahsu-
lotga tushgan noroziliklar soni 23 ta bolsa, shu ishchiga beril-
gan malaka razryadi 3 oylik muddat bilan pasaytiriladi va keltiril-
gan zarar tola undirib olinadi.
Korxonalarda qollaniladigan nazorat turlari
Ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida mahsulotlar sifa-
tini nazorat qilishni tashkil etish maqsadida xomashyoni qabul
qilish uchun ish faoliyati va masuliyati aniq belgilangan xizmat
turlari tashkil etiladi. Ularning tarkibi va azolari soni korxona-
ning turi hamda shtatlar jadvaliga bogliq boladi.
Korxonaga keltirilayotgan xomashyo sifatini nazorat qilish
uchun taminot boyicha direktor orinbosari, texnologlar, labo-
ratoriya xodimlari va tovarshunoslar tarkibidan iborat birlamchi
komissiya tashkil qilinadi. Xomashyoni birlamchi nazorat etish
xizmati tomonidan mahsulot sifatini sertifikatlar hamda norma-
tiv-texnik hujjatlar asosida laborant yoki xomashyoni topshiruv-
chining ishonchli kishisi ishtirokida tekshiruvdan otkaziladi. Bu
paytda agar laboratoriya tahlillarining natijalari boyicha juziy
kamchiliklar bolsa yoki sifatsiz xomashyo olib kelingan bolsa,
masul shaxs sinovlarni qayd etish jurnaliga imzo chekadi.
Bunday qaydnomaga asosan, xomashyo olib keluvchi tomon
sifatsiz mahsulot olib kelganligi uchun masul shaxsga jarima
soladi va undirib oladi. Agar bu hol kop marta takrorlansa,
53
mahsulot keltirilishi boyicha tuzilgan shartnoma (1 oy muddat
ichida) bekor qilinadi. Shu vaqt ichida taminotchi korxonaga
keltirilgan zararni qoplashi va sifatsiz mahsulot tayyorlashni
toxtatishi zarur.
Xomashyoni birlamchi nazorat qilish xizmati
qabul qilinadigan
mahsulot sifatiga tola javobgardir. Oz vaqtida qaytarilmagan si-
fatsiz mahsulot, notogri toldirilgan yoki tuzilgan dalolatnoma,
mahsulot bilan taminlovchi oz vaqtida taqdim etmagan talab-
noma (isk) sanitar qoidalari va mahsulotni sotish muddati bu-
zilganligi bularning barchasi zavod mamuriyatining birlamchi
nazorat xizmatiga salbiy tasir korsatadi.
Omborxonadagi mahsulotlar harakatlantirilganda, ombor
mudiri yoki uning orinbosari va sex boshligi tomonidan mah-
sulotlar sifati boyicha va normativ-texnik hujjatlarga asoslangan
holda qabul qilinishi kerak. Agar qabul qilinadigan mahsulot
sifatini baholashda ishlab chiqarish mudiri, sex boshligi va ombor
mudiri ortasida kelishmovchilik kelib chiqsa, qabul vaqtida kor-
xona rahbarlari (direktor yoki bosh muhandis) taklif etiladi.
Aybdor shaxsga nisbatan chora korilib, xatoni qayd etish jurnaliga
yozib qoyiladi.
Òexnologik jarayonlarning tezkor nazorati sex boshligi, ish-
lab chiqarish mudiri va uning yordamchisiga yuklatiladi. Òezkor
nazorat xatoga yol qoyilishning oz vaqtida oldini oladi.
Òezkor nazorat
texnologik jarayonning alohida bosqichlarini
organoleptik yoki boshqa yollar bilan baholashga, xomashyoning
texnologik kartalar asosida tuzilganligiga, texnologik rejimni
tekshirgan holda va mahsulot ogirligining chiqishiga qarab ish olib
boradi hamda yol qoyilgan kamchiliklar maxsus jurnalda qayd
etib boriladi.
Qabul qilish nazorati
korxona turiga qarab tashkil etiladi.
Òayyorlangan har qaysi partiyadagi mahsulotdan organoleptik
va fizik-kimyoviy xususiyatlari boyicha, normativ-texnik hujjat-
lar asosida hamda mahsulotning chiqish ogirligiga, orash va
tamgalashga qoyiladigan talablar boyicha nazorat olib boriladi.
Mahsulotning fizik-kimyoviy korsatkichlari texnologik labo-
ratoriyalarda tahlil qilinadi.
54
Bir smenada ishlab chiqarilgan mahsulotlarga ularning si-
fatini belgilovchi hujjat guvohnoma beriladi. Guvohnoma
raqamlangan alohida blankda rasmiylashtiriladi. Bu blank
buxgalteriya tomonidan beriladi va masuliyat ishlab chiqarish
tarmogi rahbariga yuklatiladi. Òayyor mahsulotni sotishga fa-
qat sex boshligi yoki ishlab chiqarish mudiri tomonidan tol-
dirilgan sifat korsatkichli guvohnoma bolgandagina ruxsat eti-
ladi. Ekspeditor esa ozi qabul qilib olgan mahsulotlarining tovar
korinishiga, saqlanish rejimiga va muddatiga toliq javobgar
shaxs hisoblanadi.
Òayyor mahsulotning sifatini baholash masuliyati brokeraj
komissiyasi azolariga yuklatiladi. Brokeraj komissiyasi azolari
tarkibiga ishlab chiqarish mudiri yoki uning orinbosari, mu-
handis-texnolog, mahsulot ishlab chiqarish sexi boshligi kiriti-
ladi. Korxona boyicha bir oyda bir marta mahsulotlarning sifatini
baholash boyicha tezkor majlis otkaziladi. Sexlarda esa har haf-
tada har bir ishchining ishi nazorat qilinadi. Sifatsiz mahsulot
chiqishi yoki xatarga yol qoyilsa, ularning ishi qoniqarsiz deb
baholanib, maxsus jurnalga yozib boriladi.
Ikki yillik muddatga uch kishidan iborat komissiya tuziladi.
Bu komissiya azolari brokeraj otkazish huquqiga ega boladilar.
Òekshirishlarda xatoga yol qoyilganligi aniqlansa, u holda ikki
nusxada tekshirish akti tuziladi. Brokeraj komissiyasining ishi
davlat inspeksiyasi xodimlari tomonidan nazorat qilinadi.
Inspeksiya xodimlari mahsulotlar sotuvini va omborxonalarni
nazorat qilish hamda oz vaqtida sotuvga chiqariladigan tayyor
mahsulotlar sifatini tekshirish huquqiga egadirlar.
1. Mahsulot sifatini nazorat qilishda qanday tizim ishlatiladi?
2. MJQK jurnaliga nimalar qayd etiladi?
3. Korxonalardagi nazorat turlari.
4. Òezkor nazorat nimani belgilaydi?
5. Ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotlarga qanday hujjat tayyorlanadi?
6. Brokeraj komissiyasining vazifasi nimalardan iborat?
?
Nazorat savollari
55
Mahsulot (tovar) sifatini aniqlash usullari
Mahsulot sifati, odatda, undan ortacha namuna tanlab olish
yoli bilan aniqlanadi. Ortacha namunani tanlab olish juda mu-
him, chunki mana shu namunaga qarab, butun bir partiyadagi
mahsulotning sifatiga baho beriladi. Qancha miqdorda namuna
tanlab olinishi kerakligi va tanlab olish usuli har qaysi mahsulot
uchun alohida standartlarda keltirilgan boladi.
Organoleptik usul
da tekshirish kishining sezgi organlari vosi-
tasida olib boriladi. Bu usul bilan mahsulotlarning hidi, rangi,
shakli, olchami, tashqi korinishi va konsistensiyasi aniqlanadi.
Hid
mahsulotlarda boladigan va asta-sekin atrof-muhitga
tarqaluvchi hidli moddalardan kelib chiqadi. Mahsulot uzoq vaqt
turib qolsa yoki yomon sharoitda saqlansa, uning oziga xos hidi
asta-sekin kamayib boradi yoki yoqolib ketadi.
Kishi hidni havoda juda kam miqdorda tarqalgan holda ham
sezadi. Masalan, havoda grammning milliondan bir ulushi
miqdorida efir yoki milliarddan bir ulushi miqdorida oltingugurt
bolsa ham uni sezish mumkin.
Mahsulotlar rangi
ulardagi bo-
yoq moddaga bogliq. Mahsulot rangining ozgarishiga bevosita
quyosh nuri tushishi yoki uning yuqori haroratda saqlanishi tasir
etadi.
Mahsulotning shakli
tipik va notipik boladi. Odatda, togri,
simmetrik shakl tipik hisoblanadi. Yumaloq, ovalsimon, chozin-
choq, silindrsimon, konussimon, bochkasimon, qongiroqsimon
va yapaloq shakllar keng tarqalgan.
Òashqi korinish
mahsulot sifatini belgilashda katta rol oy-
naydi va mahsulotning sifatlilik darajasini tavsiflaydi. Rangning
xiralashishi, yaltiroqligini yoqotishi mahsulot sifatining pasay-
ganligidan dalolat beradi.
Mahsulotning tashqi holati muhim
bolib, u silliq, tekis-notekis
dongsimon, qiyshiq, gadir-budur boladi. Òabiiy tashqi holatini
yoqotgan mahsulotning sifati past boladi.
Mahsulot konsistensiyasi
jihatdan qattiq, yarim qattiq, yarim
suyuq, suyuq, surkaluvchi, jelesimon, qayishqoq, qovushqoq
bolishi mumkin. Mahsulotning konsistensiyasi bilan birga, ular-
56
ning ichki strukturasiga ham etibor beriladi. Mahsulotlar shi-
shasimon, unsimon, donador, sochiluvchan, mayda tortilgan un-
simon strukturali boladi.
Havo, yoruglik, harorat, quyosh nuri va boshqa omillar
tasirida mahsulotning konsistensiyasi va ichki strukturasida ko-
pincha katta ozgarishlar yuz beradi. Shu ozgarishlar tufayli mah-
sulot sifati pasayadi.
Har qanday mahsulotning, shu jumladan, ortacha namuna
uchun olinganlarining ham sifatini baholashda uning tashqi
korinishiga etibor beriladi. Agar mahsulot idishda bolsa, idish-
ning standart talablariga muvofiq kelish-kelmasligi aniqlanadi:
idish tayyorlangan material, idishning tashqi va ichki tomonlari
qanday ishlanganligi, sanitariya holati, shakli, tamgalanishi va
boshqa korsatkichlari sinchiklab organib chiqiladi. Idish sifatli
materialdan tayyorlanishi, shaklan togri va toza bolishi lozim;
toliq va aniq tamgalangan bolishi, tamga idishning belgilangan
joyiga ochmaydigan boyoq bilan yoki standartda korsatilgan
usul bilan tushirilgan bolishi shart.
Idish tekshirilgach, uni ochib, mahsulotning tashqi kori-
nishi, shakli, sirtqi korinishi, rangi, konsistensiyasi va hidi tek-
shiriladi. Shu bilan birga, boshqa nuqsonlar ham tekshirilib, ular
mazkur mahsulot yoki xomashyo sifatini qanchalik pasaytir-
ganligi aniqlanadi. Songra mahsulotning sifat korsatkichlari stan-
dartda belgilangan meyorlar bilan solishtirilib, bu tovarning navi
belgilanadi. Bazi tovarlarning navi balli baholash usuli bilan
belgilanadi. Balli bahoning mohiyati shundaki, mahsulotning har
qaysi sifat korsatkichiga, uning muhimligiga qarab, malum bir
miqdor ball belgilanadi. Ballar jamlamasi 100 ball bahoda 100
ballni va 100 balli bahoda har biri 10 ballni tashkil etishi kerak.
Ballarning eng kop miqdori eng muhim sifat korsatkichlariga
tam, hid va konsistensiyaga ajratiladi. Nuqson topilsa, ball pasay-
tiriladi, agar mahsulotni baholash davomida bir organoleptik
korsatkichda bir necha nuqson topilsa, ball pasaytiriladi.
Olingan ballar jamlamasiga qarab, mahsulotning sorti (navi)
belgilanadi. Kopincha, tovarlarning sifatini aniqlashda damlangan
choyning rangi, tami va xushboyligi asosiy korsatkich hisob-
57
lanadi, vinoning sifatini aniqlashda eng muhim belgilardan biri
uning xushboyligidir.
Meva va sabzavotlar sifatini baholashning standart usullari
ularning yirik-maydaligi, shakli, rangi, zararlanish xarakteri va
darajasi kabilardan iborat.
Organoleptik usulning ustunligi uning tez va qulayligi hamda
bir qancha belgilarni asbobsiz ham aniqlash imkonini berishi-
dadir. Biroq, bu usul hamma vaqt ham haqiqiy ahvolni aniqlab
berolmaydi. Chunki mahsulotlar sifatini tekshirayotgan kishining
tam, hid, rang va boshqa juda nozik xususiyatlarni seza bilishi
uning tajribasiga bogliq. Shu sababli mahsulot yoki xomashyoning
sifatini aniq belgilash laboratoriyada tekshirish yoli bilan amalga
oshiriladi.
Laboratoriya usuli.
Bu usul otkaziladigan tahlillar turiga qarab
kimyoviy, fizikaviy, optik, mikrobiologik va biologik turlarga bolinadi.
Kimyoviy usul
bilan mahsulotlarning, xomashyolarning sifati
va miqdori tahlil qilinadi, ularda qand, kraxmal, toqima, oqsil,
yog, organik kislotalar, mineral moddalar, suv, tuzlar, ogir
metallar va boshqa moddalarning bor yoki yoqligi aniqlanadi.
Òegishli standartlarning talablari, shuningdek, tekshirilayotgan
mahsulotni ishlab chiqarish retsepturasi malum bolsa, kimyo-
viy tahlillar yordamida mahsulotni ishlab chiqarish, tashish va
saqlash paytida sifatining buzilishi darajasini aniqlash mumkin.
Sifatni aniqlashning kimyoviy usullari tekshirilayotgan mahsulot
standartida yoki maxsus standartlarda bayon qilingan.
Fizikaviy usul
mahsulotning erishi, qaynash va sovish haro-
ratlari, zichligi, gigroskopligi, konsistensiyasi, yopishqoqligi,
chidamliligi, tabiiy holati va boshqa korsatkichlarni aniqlashga
xizmat qiladi. Bu korsatkichlar xilma-xil asboblar yordamida aniq-
lanadi.
Optik usul
mahsulotlarning kimyoviy tarkibi, tuzilishi va turli
xossalarini mikroskop, refraktometr, polyarimetr, kolorimetr kabi
asboblar bilan tekshirishda qollaniladi.
Harorat konstantasi oddiy yoki maxsus termometrlar yorda-
mida aniqlanadi. Mahsulotlarning mustahkamligi va chidamli-
ligini aniqlash uchun har xil usullar qollaniladi.
58
1. Mahsulot sifatini aniqlashda qanday usullardan foydalaniladi?
2. Organoleptik usulning mohiyati nimadan iborat?
3. Laboratoriya usulining afzalligi nimada?
4. Fizikaviy usulning optik usuldan farqi nimada?
5. Nima uchun olib kelingan mahsulotlar tahlil qilinadi?
Mahsulot sifatini nazorat qilish
Mahsulot sifatini nazorat qilish uning sifat korsatkichlari
belgilangan talablarga muvofiqligini tekshirish hisoblanadi va shu
asosda malum qaror qabul qilinadi. Òexnik nazoratning ikki
asosiy
passiv
va
aktiv
shakllari mavjud.
Passiv nazoratda mahsulot sifat korsatkichlarining u yoki
bu normativ hujjatlar talablariga muvofiqligi (yoki muvofiq
kelmasligi) aniqlanadi, mahsulot esa ana shu asosda
yaroqli
yoki
yaroqsiz
deb topiladi.
Aktiv nazorat usulidan olchashlar natijasida normativ huj-
jatlar talablaridan chetlashishga olib keluvchi sabablarni tugatish
uchun foydalaniladi. Bunda sifatsiz mahsulotning paydo bolishi
qayd qilinibgina qolmay, balki uning takrorlanishining oldi oli-
nadi. Sifatni nazorat qilish, kozda tutilgan maqsadga kora,
kelayotgan xomashyo, materiallar, yarimtayyor mahsulotlarni
tekshirishdan iborat bolgan kirish nazoratiga, texnologik jarayon-
lar korsatkichlarini nazorat qiluvchi texnologik yoki joriy nazo-
ratga va tayyor mahsulotni tekshirishga qaratilgan qabul qilish
nazoratiga bolinadi.
Joriy nazoratda texnologik jarayonning borishi kuzatiladi,
baholanadi va tartibga solinadi. Korxonalarda mahsulot sifatini
nazorat qilish va tartibga solish ishlari bilan texnologik nazorat
bolimi (ÒNB), standartlashtirish bolimlari va bazan esa maxsus
sifat xizmatiga birlashgan bolimlar shugullanadi.
Sex boshligi ijrochi bilan bir qatorda nazoratchi ham bolib,
ozi qabul qilib olgan mahsulot sifati uchun javobgardir. U tex-
nologik jarayonlarga rioya qilinishini hamda olchov vositalari-
ning ishga yaroqliligini kuzatib turishi lozim.
?
Nazorat savollari
59
Òexnologik nazorat bolimi boshligi korxona direktoriga
boysunadi, biroq yuqori rahbarlik organi tomonidan ishga ta-
yinlanadi va ishdan ozod qilinadi. ÒNB tarkibida tashqi qabul qi-
lish byurosi, sex nazorati byurosi, nazorat-tekshiruv punkti bol-
gan markaziy olchov laboratoriyasi, texnika byurosi va inspek-
torlar guruhi tashkil qilinadi.
Sex nazorati byurosi boshligi, katta nazoratchi va nazorat
boshligi sexda chiqariladigan mahsulotlar sifatini nazorat qi-
lishni taminlaydilar, sex boshligidan mahsulotlar sifatini yax-
shilash boyicha tadbirlarning oz vaqtida bajarilishini talab qi-
ladilar va ularning amalga oshirilishida qatnashadilar. Rahbar
barcha narsani nazorat qilolmaydi. Shuning uchun rahbar nazo-
ratning uncha katta bolmagan miqdordagi eng muhim nuqtalari
(ish joyida boladigan jarayonlarni, mahsulotlar turlari)ni tanlab
olishi kerak.
Korxonalarda tashkil etilgan va bosh muhandis tomonidan
boshqariladigan sifat boyicha doimiy komissiyalar mahsulotni
nuqsonsiz tayyorlash boyicha qollanilayotgan tadbirlar haqi-
dagi sex boshliqlarining hisobotini tinglaydi. Hozirgi kunda na-
zoratning samarali va ratsional tashkil etilgan rejalarisiz yuqori
sifatli mahsulot ishlab chiqarish uchun kurashish mumkin emas.
Sex boshligi komissiyaga raislik qiladi, sifatni oshirish boyicha
tadbirlar ishlab chiqarishni taminlaydi hamda ularning bajarili-
shini nazorat qiladi. Sex boshligi mahsulotlar ÒNB tekshiruvidan
otgandan keyingina, ularning sexdan chiqarilishiga ruxsat beradi.
Ozini ozi nazorat qilishning sifati texnologik nazorat bolimi
xodimlari tomonidan tekshiriladi. Ular birinchi nuqson aniqlanishi
bilanoq, mahsulotni (partiyani) qayta tekshirmay yoki brakka
ajratmay qaytarib yuborishlari mumkin. Òexnologik nazorat bo-
limi birinchi topshirishda qabul qilinmagan mahsulotlarni ik-
kinchi va uchinchi marotaba faqat sex boshligi yoki korxona
direktorining yozma ruxsati bilan qabul qiladi. Òuzatib bolmay-
digan nuqsonga ega bolgan mahsulotlar uchun ÒNB tomonidan
brak togrisida akt tuziladi.
Ish haqi fondi, moddiy ragbatlantirish fondi (shuningdek,
mahsulotlarni eksport uchun yetkazib berganligi, sifatli va sifati
60
yaxshi mahsulotlar ishlab chiqarganligi va sanoat chiqindilaridan
ikkilamchi xomashyo mahsulotlari ishlab chiqarilgani uchun) va
mukofotlashning maxsus fondlari mahsulotlar sifatini oshirgani
uchun xodimlarni moddiy va manaviy ragbatlantirish manbalari
bolib xizmat qiladi. Mahsulotlar sifati oshirilgani uchun ularning
bahosiga qoyilgan ustama narxlar hisobiga olingan foydadan aj-
ratmalar xodimlarni mahsulotlar sifatini yaxshilagani uchun rag-
batlantirishning qoshimcha manbayi bolib xizmat qiladi.
1. Mahsulot sifatini nazorat qilishning ahamiyati.
2. Òexnik nazorat togrisida malumot bering.
3. Aktiv nazoratning passiv nazoratdan farqi nimada?
4. Òexnologik nazorat bolimi qanday vazifani bajaradi?
5. Ozini ozi nazorat qilish deganda nimani tushunasiz?
Mahsulot sifatini normallashtirish
Mahsulot sifatini normallashtirishda, rejalashtirishda davlat
standartlashtirish tizimi muhim rol oynaydi.
Standartlar
ishlab
chiqarishda olinadigan korsatkichlarni ozida belgilangan talab-
lar bilan taqqoslash uchun etalon xizmatini otaydigan norma-
tivlardir. Standartlar mahsulotlar sifatini boshqarish davlat tizi-
mining eng muhim elementi bolib, mahsulotning sifat korsat-
kichlari, olchash, tamgalash, qadoqlash, orash, tashish, saq-
lashning usullari va vositalari yigindisidir.
Davlat standarti
OzRSÒ ommaviy va yirik seriyali mah-
sulotlarga, davlat va eksport attestatsiyasidan otgan mahsulot-
larga beriladi. Hozirda mamlakatda 16000 dan ortiq standartlarga
amal qilinmoqda. Sanoatning qator tarmoqlarida 8090 %
mahsulotlar davlat standartlari boyicha chiqarilmoqda. Har yili
tasdiqlangan davlat standartlarini joriy etishda 2,5 milliard som-
dan ortiq iqtisodiy samara olinadi.
Òarmoq standartlari
mahsulotlarning davlat standartlashti-
rish obyektlari jumlasiga kirmaydigan (masalan, seriyali va kichik
?
Nazorat savollari
61
seriyali ishlab chiqarish mahsulotlariga, cheklangan ravishda
ishlatiladigan mahsulotlarga) tipiga, turiga va markalariga nisba-
tan ham qollaniladi. Bunda tarmoq standartlari faqat mazkur
tarmoqning barcha korxona va tashkilotlari uchungina emas, balki
bu tarmoq mahsulotini qollaydigan yoki istemol qiladigan
boshqa tarmoq (shartnoma tuzuvchilar, istemolchilar) korxona
va tashkilotlari uchun ham majburiydir.
Respublika standartlari
respublika vazirliklari, korxonalari
ishlab chiqaradigan va respublika miqyosida istemol qilinadigan
mahsulotlarning oziga xos turlariga taalluqlidir.
Korxonalar standartlari
faqat shu korxonalarda foydalanila-
digan va ishlab chiqariladigan xomashyoning assortimentiga qarab
belgilanadi. Yangi standartlarni tasdiqlashda tayyorlovchining
bugungi imkoniyatlari bilan istemolchilarning talablari ortasidagi
ziddiyatni yoqotishga ahamiyat beriladi.
Hozirgi vaqtda standartlarni joriy etish, ularga rioya qilish
va mahsulotlar sifatining davlat tomonidan nazorat qilinishini
boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimini (BAÒ) yaratish
boyicha ish olib borilmoqda. Bu davlat nazorati laboratoriya-
larining dispetcherlik markazlarini, «Ozdavstandart» vakillari-
ning respublika boshqaruv hisoblash markazlarini va qomita-
ning bosh axborot hisoblash markazlarini oz ichiga oluvchi uch
bosqichli tizimdir.
Mahsulotning sifat darajasini oshirishni rejalashtirish mah-
sulotni uch sifat kategoriyasidan (oliy, birinchi va ikkinchi) biriga
kiritish orqali unga baho berish (attestatsiya qilish) yoli bilan
amalga oshiriladi. Sanoat mahsuloti sifatini baholashning yagona
tizimi (SMSBYÒ) davlat, tarmoq va korxona attestatsiyasini
birlashtiradi.
1. Davlat standartlashtirish tizimida mahsulot sifatini normallash-
tirishning ahamiyati.
2. Davlat standartlari qaysi mahsulotlarga beriladi?
3. Korxonalar standartini belgilashdagi asosiy omil.
?
Nazorat savollari
62
Mahsulot sifati va ishlab chiqarish
madaniyati
Ishlab chiqarish madaniyati qanchalik yuqori bolsa, mahsulot
sifati ham shuncha yuqori boladi. Ishlab chiqarish madaniyati
tushunchasi texnologik jarayonlarning mukammallik darajasini,
ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish da-
rajasini, korxona ishining bir maromda borishi hamda nazorat-
ning samarali tizimini tashkil etishni oz ichiga oladi. Korxonada
sanoat etikasi talablariga, tozalik va tartibga rioya qilish ham shu-
lar jumlasiga kiradi.
Bevosita ishlab chiqarishda sexlar va uchastkalarda ishlab
chiqarish nuqsonlarini yoqotish, ularning oldini olishga qara-
tilgan tadbirlar tizimi orqali mahsulotning yuqori sifatli bolishi
taminlanadi. Bu ishga sex boshliqlari va ustalar boshchilik qili-
shadi. Ishlab chiqarishni ratsional tashkil etish, jumladan,
mahsulot tayyorlashda nuqsonlarga yol qoymaydigan texnologik
jarayonlarni ishlab chiqish, ularga qatiy rioya qilish mahsulot
sifatini yaxshilash jarayonida katta rol oynaydi. Usta texnologik
jarayonga rioya qilishni kuzatib boradi. Ishchilar va texnologlar
jarayonlarni takomillashtirish boyicha muntazam ravishda ish
olib boradi.
Muntazam ravishda yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishni
taminlashda texnologik jarayonlarni takomillashtirish, avtomat-
lashtirish, eski jihozlarni yangilari bilan almashtirish, jihozlarni
malakali sozlash katta rol oynaydi. Ustalar va sex boshliqlari,
ishchilar va xojalik xodimlarining mehnati natijalari har kuni
nazorat qilib boriladi.
Mahsulotlar sifati ishchilar va xizmatchilarning malakasiga
ham bogliq. Òexnika taraqqiyoti malakaviy tanlovning va kadr-
larni oqitishning darajasini tubdan yuksaltirishni talab qiladi.
Koplab korxonalarda sifat maktablari tashkil etilgan. Bunday
maktablarda ishchilar tajribali muhandislar rahbarligida oz na-
zariy bilimlarini oshiradilar va jarayonlarni nuqsonsiz bajarish-
ning eng ratsional usullarini organadilar.
63
Mahsulot sifati va uni aniqlovchi omillar
Mahsulot sifatini oshirish masalasi ozining tarkibiga kora
murakkab bolib, texnik, iqtisodiy va ijtimoiy aspektlarni oz
ichiga oladi. Sifat masalasi tarmoqning industrial sohaga otishida
muhim ahamiyat kasb etadi. Mahsulotlar sifati yangi mahsulot
yaratishda shakllantiriladi va meyoriy-texnik hujjatlarda aks et-
tiriladi. Bu hujjatlar ishlab chiqarishda, mahsulotni saqlashda,
tashishda va savdoga chiqarishda oz kuchini saqlaydi.
Mahsulot sifatini taminlash jarayonining yagona obyektiv
boshqaruvi ozaro boglangan va boysundirilgan bosqichlarda,
xomashyoni qabul qilishdan boshlab, to tayyor mahsulotni so-
tishgacha bolgan jarayonlarda olib boriladi. Shuning uchun
meyoriy-texnik hujjatlarda korsatilgan texnologik rejimga amal
qilish, ishlab chiqarilgan mahsulotlar sifatini barcha jarayonlarda
qattiq nazorat qilishni talab qiladi.
Yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishni taminlashda
texnik holatni yaxshilashga ham etiborni qaratish kerak. Òexno-
logik jarayonni avtomatlashtirilgan liniyalarda amalga oshirish
sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishni kafolatlaydi.
Mahsulot sifatini aniqlashning asosiy tushunchalari va
atamalari «Mahsulot sifati boshqaruvi» tushunchasi va atamalari
ÃÎÑÒ 154-92 ga asosan tavsiflanadi. Mahsulot sifatining tex-
nik-iqtisodiy tushunchasi faqat mahsulot tarkibini oz ichiga
olmasdan, balki aholi talab-istaklarini ham etiborga olgan holda
mahsulot ishlab chiqarilishini taminlaydi.
Mahsulot sifati uning tarkibidagi xomashyo sifatiga bogliq
bolib, uning sifatini (ozaro biriktirilgan texnik, texnologik va
fizik-kimyoviy xususiyatlarini) belgilash istemol qiluvchiga bogliq
boladi.
Mahsulot sifatini baholash uchun sifat va sonli sifat korsat-
kichlaridan foydalaniladi. Sifat belgilariga mahsulot rangi, shakli,
konsistensiyasi kiritiladi, sonli belgi esa uning geometrik va
strukturaviy shaklini taminlaydi. Mahsulotlar sifatini boshqa-
rishda quyidagi sistema korsatkichlaridan va uning tarkibini xa-
rakterlovchi asosiy korsatkichlardan, masalan, rangi, tami, hidi,
namligi, konsistensiyasidan foydalaniladi.
64
Kompleks korsatkich mahsulotning bir necha oddiy yoki
bir murakkab holatini xarakterlaydi (masalan, fizik-kimyoviy,
strukturaviy, mexanikaviy va organoleptik holatlari) va uning
foydalanishga yaroqliligini taminlaydi.
Aniqlovchi korsatkich mahsulot sifatini baholaydi. Organo-
leptik baho aniqlovchi hisoblanadi. Har qaysi korsatkich 5 balli
tizim bilan baholanadi: alo 5, yaxshi 4, qoniqarli 3,
yomon 2, juda yomon 1. Tahlilga asosan berilgan korsatkich
mahsulot sifatiga, uni istemol qilish va sotish samarasiga katta
tasir korsatadi.
4-jadval
Mahsulotning sifat korsatkichlari
i
b
i
k
r
a
t
t
o
l
u
s
h
a
M
h
s
a
h
c
l
O
it
n
e
y
i
s
ti
ff
e
o
k
a
h
c
a
t
r
o
g
n
i
n
h
s
a
l
o
h
a
B
i
s
a
ji
t
a
n
i
d
i
H
4
5
,
4
i
g
a
d
i
m
i
s
e
k
(
i
s
a
r
u
t
k
u
r
t
S
)
i
h
s
i
n
i
r
o
k
3
0
,
3
i
g
n
a
R
2
0
,
4
il
k
a
h
S
1
0
,
2
i
h
s
i
n
i
r
o
k
i
q
h
s
a
T
2
7
,
3
Aniqlovchi korsatkich quyidagicha topiladi: 4-4, 5-3, 0-2,
4-1-2, 0-2-3, 7-4, 5.
Integral korsatkich mahsulotning kimyoviy tarkibini aniq-
laydi, estetik korsatkichlar esa uning ustki qismi korinishining
originalligini baholaydi. Iqtisodiy korsatkichlarda mahsulotlarni
ishlab chiqarish, saqlash va sotuvga chiqarish uchun sarflangan
mablaglar hisoblanadi. Bu korsatkich yordamida mahsulotning
texnologiyaviyligi va mahsulot sifatini boshqarishni belgilovchi
omillar aniqlanadi. Patent huquqi korsatkichi mahsulotlarni na-
faqat respublikamizda sotishga, balki uni boshqa mamlakatlarga
eksport qilishga ham yol ochib beradi.
65
Sifat korsatkichlari nomenklaturasi
Mahsulotlar sifati va tarkibini tavsiflashda ishonchlilik, texno-
logiyaviylik, xavfsizlik, standartlash, ekologiya, ergonomika, pa-
tent huquqi hamda xomashyo, materiallar, energiya tashuvchilar,
elektr energiyasi va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
kabi korsatkichlar majmuyidan foydalaniladi.
Sifat korsatkichi mahsulotning energetik qiymatini, tarki-
bini va strukturasini har xil qoshimchalar qoshish (oqsilli, vi-
taminli, mineral, aromatik moddalar va boshq.) yoli bilan
taminlanadi. Mahsulot tarkibi (oqsil, yog, uglevod va boshq.)
biologik va energetik qimmati bilan tavsiflanadi.
Ishonchlilik korsatkichi muhim korsatkichlar sirasiga kiradi.
Korsatkichlarning saqlanishiga amal qilish ishlab chiqaruvchi
tomonidan kafolatlangan malum vaqtda va sharoitda NÒX huj-
jatlariga boysungan holda (standartsiz mahsulotlar esa sanitariya
meyorlari va qoidalariga asosan) Sogliqni saqlash vazirligi tomo-
nidan nazorat qilinadi.
Ergonomik korsatkich «Inson va mahsulot» deb atalib, ular
ortasidagi ozaro bogliqlikni yoritadi va gigiyenik, fiziologik, psi-
xologik talablarni oz ichiga oladi.
Mahsulotning sifat korsatkichlari
Mahsulotning sifat darajasini qator korsatkichlar (bazan
umumlashtiruvchi birgina korsatkich) yoki mahsulotni malum
sifat kategoriyasiga kiritish orqali xarakterlash mumkin. Mahsulot
sifatining darajasini baholash zarurati rejalashtirish va yangi
mahsulot yaratish variantini tanlash, meyoriy hujjatlarni ishlab
chiqish, mahsulot sifatini nazorat qilish, mahsulot sifatini oshir-
ganligi uchun xodimlarni ragbatlantirish, sifatni baholash va ax-
borotlar yigishni tashkil etishda vujudga keladi.
Mahsulotning sifat darajasini baholash natijalari unga tegishli
turdagi «Sifat belgisi» yoki kategoriya berishga hamda bir variant-
dagi mahsulotning sifati boshqa variantdagi mahsulot sifatidan
yuqori yoki past ekanligi haqida qaror qabul qilishga xizmat qiladi.
66
Sifat darajasining miqdoriy bahosi mahsulot yaratish va undan
foydalanish jarayonlariga tasir korsatishning eng yaxshi omilla-
rini belgilaydi. Sifat darajasi korsatkichlarining majmuyi, ularni
belgilash va aniqlash uslublariga, mahsulot turiga va baholash
maqsadiga bogliq.
Mahsulot sifati darajasini oshirishni rejalashtirish uni uch
sifat kategoriyasidan (oliy, birinchi va ikkinchi) biriga kiritish
orqali unga baho berish (attestatsiya qilish) yoli bilan amalga
oshiriladi. Oliy va birinchi kategoriyalarning amal qilish muddati
bir yildan 3 yilgacha bolib, kategoriyalarning amal qilish muddati
tugagach, mahsulot qaytadan attestatsiya qilinadi. Oliy katego-
riyadagi mahsulotning sifat korsatkichlari respublikamiz va chet
ellarda fan-texnikada erishilgan yuksak yutuqlarga mos kelishi
yoki ulardan yuqori turishi lozim. Birinchi kategoriyaga sifati amal-
dagi meyoriy hujjatlarning (standartlar va texnik shartlarning)
hozirgi zamon talablariga javob beruvchi mahsulotlar kiritiladi.
Ikkinchi kategoriyaga sifati hozirgi zamon talablariga mos kel-
maydigan va ishlab chiqarishdan olinishi yoki yaxshilanishi lozim
bolgan mahsulotlar kiritiladi. Bunday mahsulotlarning texnik
shartlari qayta korib chiqishga muhtoj. Ikkinchi sifat kategoriya-
siga kiritilgan mahsulotlarni almashtirish yoki ishlab chiqarishdan
olib tashlash belgilangan muddatlarda otkaziladigan sifat attesta-
tsiyasi natijalari asosida amalga oshiriladi. Ikkinchi sifat katego-
riyasiga kiruvchi mahsulotlarni ishlab chiqarishni oz vaqtida tu-
zatish masalasi bu mahsulotga bolgan mavjud ehtiyojni ancha
mukammal mahsulotlar ishlab chiqarish yoli bilan hal etiladi.
Mahsulot sifatini oshirishning muhim sharti brakni qisqartirish
yoki uni butunlay tugatishdir. Brak mahsulot bu faqat buzilgan
xomashyo emas, balki loyihachilar, muhandis-texnik xodimlar
va ishchilar sarflagan jonli mehnatning yoqolishi hamdir. Shuning
uchun brak faqat mahsulotning past sifatliligini emas, balki kor-
xonalar va bevosita tayyorlovchilar ishining sifatini korsatadi. Brak
mahsulot miqdorining oz-kopligi mehnat va ishlab chiqarishni
tashkil etish darajasi, xodimlar malakasi va texnologik intizomni
aks ettiradi, qoidaga kora, nobudgarchilikning har qanday korsat-
kichlari singari, brak hajmi ham rejalashtirilmaydi.
67
1. Mahsulot sifatini yaxshilashda ishlab chiqarish madaniyati.
2. Ishlab chiqarish nuqsonlarini yoqotish uchun ishlab chiqarish
sexlarida qanday chora koriladi?
3. Mahsulot sifati va uni aniqlovchi omillarga nimalar kiradi?
4. Mahsulotning sifat korsatkichlariga nimalar kiradi?
5. Sifat korsatkichlari nomenklaturasi nimani belgilaydi?
6. Mahsulotlarning sifat darajasini baholashda nimalarga etibor
beriladi?
7. «Sifat belgisi» qaysi mahsulotlarga beriladi?
8. Mahsulot sifatini oshirishning muhim shartlarini bayon qiling.
XOMASHYO VA ÒAYYOR MAHSULOÒLARNI
SINAB ÒEKSHIRISH USULLARI
Ortacha namunalar olish
Xomashyo (ortacha tayyor mahsulotlar yoki yarimfabri-
katlar) sifatini aniqlash uchun bir xil xomashyo yoki tayyor
mahsulotlarning har bir partiyasidan ortacha namuna olinadi va
uni korib chiqish hamda laboratoriya tekshirishlari asosida xom-
ashyoning mahsulotlar ishlab chiqarish uchun, tayyor mahsu-
lotlarni esa sotish uchun yaroqli yoki yaroqli emasligi aniqlanadi.
Ortacha namuna deb, dastlab olingan namunaning laboratoriya
tekshirishlari uchun jonatiladigan qismiga aytiladi. Laboratoriya
namunasi deb, ortacha namunaning tekshirish uchun olingan
qismiga aytiladi. Unning ortacha namunasi turli joylardan 0,5 kg.
dan olinadi; bu undan sinash uchun mahsulot pishirib koriladi-
gan bolsa, namunaning ogirligi 22,5 kg bolishi kerak.
Òayyor mahsulotlarni tekshirish uchun ortacha namuna
bevosita ishlab chiqarilayotgan joyning ozida yoki ekspeditsiyada
mahsulotlarning turiga qarab, har xil miqdorda olinadi. Pishiriqlar
har qaysi navidan 2 donadan lotokning ozidan olinadi. Ogirligi
400 g.dan kam mahsulotlar butunligicha olinadi. Mahsulotlar-
ning ogirligi 400 g.dan ortiq bolsa, ular bolaklarga bolinib,
shu bolaklardan ortacha namuna tuziladi. Dumaloq shakldagi
?
Nazorat savollari
68
2-ilova
A K T
Mahsulotlar yaroqliligi va standartini aniqlash uchun namunalar olish
(yarimfabrikatlar, mahsulotlar)
20___-y. «____»__________________ ______________soat
Mahsulot turi___________________________________________
Namuna ogirligi_________________________________________
Namuna olish joyi_________________________________________
Xomashyo, yarimfabrikatlarning kelib tushish joyi________________
Nakladnoy raqami________________________________________
Do'stlaringiz bilan baham: |