Yalpi ishlab chiqarish va xizmatlar statistikasi yalpi ishlab chiqarish to‘g‘risida tushuncha

2. Yalpi ishlab chiqarish va xizmatlarni makroiqtisodiyot
sektorlari bo‘yicha hisoblash

Yalpi ishlab chiqarish va xizmatlar hajmi makroiqti­sodi­yot­ning moliyaviy va nomoliyaviy sektorlari bo‘yicha hisobga olib bo­riladi.

Nomoliyaviy sektor deganda turli mulk shakliga asoslangan ish­lab chiqarish va moliyaviy bo‘lmagan xizmat ko‘rsatish bilan shug‘ullanuvchi korxonalar to‘plami tushuniladi. Nomoliyaviy sek­torga quyidagi korxonalar kiradi:

• 
  Davlatga tegishli bo‘lmagan nomoliyaviy korxonalar;
  
• 
  Xususiy korxonalar;
  
• 
  Jamoa korxonalari;
  
• 
  Hissadorlik korxonalari, kooperativ korxonalar
  

Nomoliyaviy sektorda yalpi ishlab chiqarish hajmi quyida­gicha hisoblanadi:

YaICh = STX + BSTX,

Bu yerda: STX - sotilgan tovarlar va xizmatlar hajmi;
BSTX - bozorga chiqarish uchun mo‘ljallanmagan tovar va xizmatlar.
Sotilgan tovarlar va xizmatlarning (STX) bozor bahosidagi qiy­mati quyidagicha hisoblanadi:

STX = A + V,

Bunda: A – sotilgan tovar va xizmatlar;

V – tayyor mahsulotlar g‘amlamasidagi farq (bu
qoldiq ijobiy yoki salbiy bo‘lishi mumkin).
Bozorga chiqarish uchun mo‘ljallanmagan tovar va xizmatlar (BSTX)ga quyidagi ne’matlar kiradi:

• 
  Korxonada ishlab chiqarilgan, ammo mehnat haqi o‘rniga o‘z xodimlariga natura shaklida to‘langan mahsulotlar;
  
• 
  Barter usulida almashiladigan mahsulotlar;
  
• 
  Korxonaning jami kapital jamg‘armasi maqsadida qoldi­ril­gan mahsulotlar;
  

Shaxsiy iste’molga mo‘ljallangan nokooperativ korxonalar­ning mahsulotlari va xizmatlariga uy xo‘jaligida ishlab chiqa­ril­gan, tay­yor­langan, iste’mol qilinadigan qishloq xo‘jalik mahsu­lot­lari ki­ra­di.
Nomoliyaviy sektordan tashqari moliyaviy sektorda ham yal­pi ishlab chiqarish hajmi aniqlanadi. Moliyaviy sektor de­ganda tijoratga asoslangan moliyaviy muomilalar bilan shug‘ullanuvchi institutsional birliklar to‘plami tushuniladi. Bular tijorat-kredit m­u­­as­sasalaridir, tijorat bank muassasalari, sug‘urta tashkilotlari, na­­faqa fondi birgalikda moliyaviy sektor tarkibiga kiradi. Buni tijorat banklari misolida ko‘rib chiqamiz. Tijorat banklari moliya bozorida vositachilik vazifasini bajaradi. Uning yalpi ishlab chi­qargan pirovard daromadi quyidagicha hisoblanadi (TB_PD):

TBPD =DP + STF + KK + V,

Bu yerda: DP – depozitlardan tushgan foizlar;

STF – sertifikatlardan tushgan foizlar;
QQ – qimmatli qog‘ozlardan tushgan daromadlar;
V – veksellarni sotishdan tushgan daromadlar.
Mamlakat miqyosida yalpi ishlab chiqarish va xizmatlarni o‘zida yaxlit holda umumlashtirib ifodalovchi ko‘rsatkichlar YaIM, SIM, YaMD, SMD lar hisoblanadi.
Ushbu ko‘rsaxkichlar majmuasini odatda, «Milliy hisoblar ti­zimi» (MHT) deb yuritiladi. «Yalpi» tushunchasi «Sof» tushun­cha­sining o‘rniga ishlatilib, milliy hisoblar tizimida asosiy ka­pi­talning oraliqdagi iste’molini (A) bildiradi. MHT dagi ushbu to‘rt­ta umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar o‘zaro bog‘liqligini quyidagi chizmadan aniq ko‘rish mumkin:

YaIM	–	A	=	SIM
D				D
=				=
YaMD	–	A	=	SMD

Bu yerda: D= A – B.

Shunda: A – mazkur mamlakat rezidentlarining xorijiy

mamlakatlardan olgan daromadlari.
B – xorijiy investorlar va ishchilarning mazkur
mamlakatdan olgan daromadlari.