???? Mantiqan o'ylab, ortiqchasini chiqarib



Download 9,67 Mb.
Pdf ko'rish
bet12/12
Sana31.12.2021
Hajmi9,67 Mb.
#227085
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   12
Bog'liq
2 5445081773190941211

 
 
  
  
  
 
  [13.09.20 
11:53==============================
============ 
🐝🐛Asalari va tut ipak qurti jami 250 ta tuxum 
qo'ydi. Asalarilarning 20 % tuxumlaridan 
erkakk, tut ipak qurtining 50 % tuxumlaridan 
urg'ochi organizmlar rivojlandi. Natijada 155 ta 
XX karitipli organizmlar paydo bo'ldi. 
Urug'lanishda qatnashgan spermatazoidlar 
sonini aniqlang 
A) 230 ta 
B) 250 ta  
C) 95 ta 
D) 115 ta  
 
  
 
                  YECHIM 
 
x+y=250 
0,8x+0,5y=155 
X=100 
Y=150 
100 tuxum: asalari  
150 tuxum: tut ipak qurti 
100×0,8=80 ta asalari urgʼochi XX 
150+80=230 
 
Javob: A) 230 
 
 
 
  [13.09.20 
11:56==============================
============ 
�🌾   Javdar õsimligining somatik hujayrasida 
14 ta xromosoma bor. Agar javdarda 148 ta uruğ 


 
205 
 
hosil boʼlgan bõlsa, uruğlanishda qatnashgan 
mikrosporalarda jami xromosomalar sonini 
aniqlang.  
A) 1036 
B) 2072 
C) 592 
D) 296 
 
  
 
                  YECHIM 
 
1 ta urugʻga 1 ta mikrospora 
Mikrospora xromasoma n. 
 
1) 2n = 14. n =7 
 
2)   1 ---------- 1 
    148 ------ x= 148 
 
3) 148•7=1036 
 
 
Javob: A) 1036 
 
  
 
  [13.09.20 
12:00==============================
============ 
Ma'lum bir o'simlikning 80 ta birlamchi jinsiy 
hujayralaridan hosil bo'lgan, spermiylarning 75 
% i urug'lantrishda ishtrok etmagan. 
Urug'lantirishda qatnashgan spermiylarning jami 
xromasomalari soni urug'lantrishda 
qatnashmagan spermiylardagi jami 
xromasomalari sonidan 7680 taga farq qilsa, 
ushbu o'simlikning kariotipini aniqlang 
A) 2n=18 
B) 2n=20 
C) 2n=48 
D) 2n=16 
 
 
  
 
                     YECHIM 
 
1) 80 • 8 =640 
 
2) 640 • 0,75=480 ta qatnashmagan spermiylar 
soni 
 
3) 640-480=160 ta qatnashgani 
 
4) 480-160=320  
 
5) 7680:320=24  
 
Spermiyda xromasoma n. 
 
6) 24 • 2 = 48   2n=48 
 
 
Javob: C) 2n=48 
 
 
 
  [13.09.20 
12:01==============================
============ 
   Nazariy qism. 
 
•••••••••••••••••••••••••••• 
Ekologik piramida... 
•••••••••••••••••••••••••••• 
 
Ekologik piramida qoidasiga koʻra oziq 
darajalarida moddalar va energiya progressiv 
kamaya boradi. Yani bir darajadan ikkinchi 
darajaga oʻtganda energiyaning va moddaning 
miqdori taxminan 10 barobarga kamayadi. 
Bunda oziq zanjirning 10 % ini tana tuzilishiga 
90 % i organizm hayot faoliyatini taminlashga 
sarflanadi. 
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 
 
  
 
  [13.09.20 
19:57==============================
============ 
🍁 Yangi 8-sinf darsligi asosida 🍁 
 
OITV- orttirilgan immun tanqisligi virusi 
 
1983 -yilda Lui Montane tomonidan aniqlangan. 
Virus qon , limfa va orqa miya suyuqligida 
uchraydi. U ko'proq limfositlarni zararlaydi. Shu 
sababli bemor immun tizimi eng avval ishdan 


 
206 
 
chiqadi. OITV rivojlanishiga ko'ra 5 davrga 
bo'linadi: 
 
1. Inkubatsiya davri - 14 kundan 1 yilgacha 
davom etadi. 
 
2. O'tkir davr - 7-14 ba'zan 30 kun o'tgach 
namoyon bo'ladi. Istima, sovqotish, 
darmonsizlik, faringit, stomatit, toshma, ich 
ketishi kabi alomatlar kuzatiladi. 
 
3. Latentlik davri - 5-10 yil davom etadi. Limfa 
bezlari yiriklashuvi kuztiladi. 
 
4. OITSdan oldingi davr - 1 -2yil davom etadi. 
Stomatit, gerpes, kandidoz va til leykoplakiyasi 
takrorlanadi. 
 
5. Terminal davr -  sil, meningit, gripp, 
salmonellyoz, saraton, limfoma, endmsefalit, 
toksoplazmoz va shu kabi infeksiyali va 
infeksiyasiz kasalliklar avj oladi. Bu 3yil 
ko'pincha bir yil davom etadi.  
 
Kanal uchun maxsus tayyorlandi . 
 
 
  
  
  
 
  [13.09.20 
19:58==============================
============ 
📊Qisqa ma'lumotnoma 
 
🔗Psilofit- 1859-yilda Kanadadan topilgan. 
 
🔗Riniya- 1912-yilda Shotlandiyadan topilgan. 
 
🔗Kuksoniya- 1937-yilda Buyuk Britaniyadan 
topilgan. 
 
✂�Ularda Ildiz va Barg bòlmagan. 
 
🖇Shoxlagan poya va shoxlar uchida 
sporangiylari bòlgan. 
 
‼�Ularni bòyi 50-70 sm, poyasini yoģonligi esa 
5-10 sm ga yetgan. 
 
🛑Bundan 400-230 mln yil oldin dastlabki 
quruqlikka chiqqan òsimliklardan 
Qirqquloq,Qirqbòg'im va Plaunlar paydo bòlgan. 
 
 
  
  
  
 
  [13.09.20 
19:59==============================
============ 
🌴 O'simliklarni bo'yi 🌴 
 
  
 
✅Qora ituzum - 25-50 sm. 
✅Oddiy na'matak - 2-3 m. 
✅Oddiy jaģ-jaģ- 10-30 sm. 
✅Tugmachagul - 10-40 sm. 
✅Dorivor gulxayri - 70-150 sm. 
✅Òtloq sebargasi - 25 - 50 sm. 
✅Oddiy tok - 2-4(6-10) m. 
✅Partenotsissus -10-15(20) m. 
✅Qizil lola - 20-45 sm. 
✅ Boychechak - 10-15 sm. 
✅Javdar- 50- 150 sm. 
✅G'umay - 50-150 sm. 
✅Funariya - 1-3 sm. 
✅Zuhrasoch - 10-40 sm. 
 
  
 
  [14.09.20 
07:00==============================
============ 
2016-yil Respublika biologiya olimpiadasi 
savoli!    
 
Nomalum massali o’txorni yegan yirtqich 
massasi 200 kg yetdi. Uning dastlabki massasi 
o’txor yegan oziqdan 140 kg ortiq bo’lgan. 
O’txor qancha kg ga semirgan. ( Oʻtxorni 
dastlabki massasi 95 kg teng.) 
A) 10 kg 


 
207 
 
B) 20 kg 
C) 15 kg 
D) 5 kg 
 
  
 
                  YECHIM 
 
Tenglama. 
 
          95+0,1x 
 1)    -------------- + x+140 = 200 
             10 
 
         x = 50. 
 
2) 50•0,1=5 
 
Javob: D) 5 kg 
 
 
  
  
  
  
 
  [14.09.20 
07:05==============================
============ 
Suv havzalaridagi oziq zanjirni tipik misolida 
ekologik piramidagi barcha organizmni massasi 
55550 kg bo`lsa u holda uni necha % ini mayda 
baliq tashkil qiladi? 
A) 9 %    
B) 10 %      
C) 12 % 
D) 0,9 % 
 
  
 
                   YECHIM 
 
Fitoplankton→ zooplankton→mayda 
baliq→yirik baliq. 
 
Yirik baliqni = X 
 
1)  x+10x+100x+1000x=55550 
       1111x=55550 
        x=50 yirik baliq 
 
2)    500 mayda baliq 
 
     500/55550•100=0,9% 
 
 
Javob: D) 0,9% 
 
 
  
  
  
  
 
  [14.09.20 
07:07==============================
============ 
Suv havzalaridagi oziq zanjirni tipik misolida 
ekologik piramidagi yirik baliqni tana massasini 
35 % ini muskull tashkil qilib muskullarini 
ogʼirligi 105 kg tashkil qilsa u holda shu 
piramidagi zooplanktonni 60 % dagi oʼgʼirligi 
aniqlang. 
A) 30 t 
B) 18 t 
C) 105 t 
D) 19,5 t 
 
  
 
                 YECHIM 
 
Fitoplankton→ zooplankton→mayda 
baliq→yirik baliq. 
 
Yirik baliq baliq massasi 
105/0,35=300 kg. 
 
Mayda baliq 3000 kg. 
Zooplankton 30 000 kg. 
30 000 -------- 100% 
  x ---------------- 60% 
  x = 18 000 kg 
 
18000÷1000=18 tonna 
 
Javob: B) 18 t. 
 
 
  


 
208 
 
  
  
  
 
  [14.09.20 
07:09==============================
============ 
Suv havzalaridagi oziq zanjirni tipik misolida 
ekologik piramidagi konsumentlarni 36 % dagi 
og`irlik 12 t tashkil qilsa u holda shu 
piramidadagi avtotrof organizmni necha foizi 90 
tonnani tashkil qiladi? 
A) 40 % 
B) 100 % 
C) 30 % 
D) 60 % 
 
  
 
                   YECHIM 
 
Fitoplankton→zooplankton→ mayda 
baliq→yirik baliq 
 
1)   12 --------- 36% 
        x ---------- 100% 
       x= 33,3(3) tonna bu konsument (istemol 
qiluvchilarni) larni massasi. 
 
2) Bu yerda konsumentlar. 
  
Zooplankton→mayda baliq→yirik baliq. 
Yirik baliq = X. 
Mayda baliq = 10x 
Zooplankton = 100x 
 
100x+10x+x = 33,3(3)  
x= 300 yirik baliq massasi. 
 
3) Fitoplankton massasi 
300•1000 = 300 000 kg. 
300 000/1000=300 tonna 
 
4) 300 t --------- 100% 
     90   ---------- x= 30% 
 
Javob: C) 30% 
 
 
  
  
  
  
 
  [14.09.20 
07:10==============================
============ 
Ekologik piramidada 
lochin→kaltakesak→chigirtka va bugʼdoy 
boʼlib, shu piramidada lochinni massasi 8 kg 
boʼlsa u holda oziq zanjirdagi hayvonlarni 
barcha hayotiy jarayonlari uchun sarf boʼlgan 
oziqni umumiy massasini toping. 
A) 7992 kg 
B) 8888 kg 
C) 7200 kg 
D) 8,888 kg 
 
  
 
Yechimi: 
 
Lochin 8 kg. 
Kaltakesak 80 kg. 
Chigirtka 800 kg. 
Bugʻdoy 8000 kg. 
 
Savolga etibor bering. 
Hayvonlarni ozigʻi deyilgan. 
 
8000+800+80=8880 kg 
8880•0,9=7992 kg 

90% hayotiy jarayonlar uchun sarf boʻladi. 
 
Javob: A) 7992 kg 
 
  
  
  
  
 
  [14.09.20 
07:12==============================
============ 
Oziq zanjiri ketma-ketligini 
chigirtka→kaltakesak→kapcha ilon→burgut 
tashkil qiladi. Burgut ozuqasi tarkibidagi 
oqsildan chiqadigan energiya 820 kkalni tashkil 
qiladi va u ozuqaning 25% ini egallaydi.   


 
209 
 
Ikkilamchi konsument(lar)ni va ozuqasi 
miqdorini toping.   
A) chigirtka-8000 g, burgut-80000 g 
B) chigirtka-6 kg, kapcha ilon-60 kg 
C) kapcha ilon-80 kg, kaltakesak-800 kg 
D) kapcha ilon-8000 g 
 
 
  
 
 
                  YECHIM 
 
1) 1 g oqsil ---------- 4,1 kkal 
      200 = x ---------- 820 kkal 
 
2)  200 / 0,25 = 800 g 
 
Burgut - 800 g ( 0,8 kg) 
Kapcha ilon - 8000 g (8 kg) 
Kaltakesak - 80000 g (80 kg) 
Chigirtka - 800000 g (800 kg) 
 
Bu yerda ikkilamchi konsument ilon 
hisoblanadi. 
 
 
Javob: D)  
 
 
  
  
  
  
 
  [14.09.20 
07:15==============================
============ 
Ekologik piramida fitoplankton → zooplankton 
→ mayda baliqlar → yirik baliqlar → tyulen → 
ayiqdan iborat. Ayiq massasi 800 kg boʻlsa, 
zooplanktonlarning biomassasini aniqlang. 
A) 80000 tonna 
B) 8000 tonna 
C) 800000 kg 
D) 80000 kg 
 
  
 
               YECHIM 
 
1) fitoplankton → zooplankton → mayda 
baliqlar → yirik baliqlar → tyulen → ayiq  
ketma-ketligida miqdor 10 marta kamaysa 
 
Ayiq 800 kg boʻlsa qoidaga koʻra qolganlari 10 
marta koʻpayadi 
 
Zooplanktonlar massasi 800•10000=8000000 kg 
 
8000000/1000=8000 tonna  
 
 
Javob: B) 8000 t. 
 
 
  
  
  
  
 
  [14.09.20 
07:17==============================
============ 
Ekologik piramida fitoplankton → zooplankton 
→ mayda baliqlar → yirik baliqlar → tyulen → 
ayiqdan iborat. Ayiq massasi 800 kg boʻlsa, 
fitoplanktonlarning biomassasini aniqlang. 
A) 80000 tonna 
B) 8000 tonna 
C) 800000 kg 
D) 80000 kg 
 
  
 
               YECHIM 
 
fitoplankton → zooplankton → mayda baliqlar 
→ yirik baliqlar → tyulen → ayiq  ketma-
ketligida miqdor 10 marta kamaysa 
 
Ayiq 800 kg boʻlsa qoidaga koʻra qolganlari 10 
marta koʻpayadi 
 
 
Fitoplankton massasi  
800•100000=80000000 kg 
 
80000000/1000=80000 tonna 
 


 
210 
 
 
Javob: A) 80000 t. 
 
 
  
  
  
  
 
  [14.09.20 
07:18==============================
============ 
Umumiy ogʻirligi 120 kg keladigan 20 ta oq va 
30 ta kulrang quyonlar maʼlum vaqt davomida 
204 kg oʻsimlik istemol qildi. Agar oq quyonlar 
oʻz vaznidan 2 barobar kulrang quyonlar esa 1,5 
barobar koʻp oʻsimlik yesa 3 ta oq va 7 ta 
kulrang quyonni yegan boʻrini ogʻirligi necha kg 
ga ortadi. (Oq va kulrang quyonlarning dastlabki 
vazni teng boʻlgan) 
A) 39,6 
B) 27,9 
C) 3,96 
D) 2,79 
 
                     
             
            YECHIM 
 
Quyonlarning dastlabki ogʻirligi 
120 : 50 = 2,4 kg dan. 
 
Oq quyonlar 2,4 • 2 = 4,8 
Kulranglari 2,4 • 1,5 = 3,6 kg dan oʻsimlik 
istemol qilgan  
 
Vazni esa qoidaga koʻra  
 
Oq quyonlar 4,8/10=0,48 kg ga 
Kulranglari 3,6/10=0,36 kg ga ortgan. 
 
Ovqatlangandan soʻng quyonlar massasi 
 
Oq quyon 2,4+0,48=2,88 
Kulrang 2,4+0,36=2,76 
 
Boʻrini oʻgʻirligini topamiz 
 
( 2,88•3 ) + ( 2,76•7) = 27,96 kg  
 
27,96 kg quyon istemol qilgan. 
 
27,96/10=2,796 kg ga semirgan. 
 
 
Javob:  D) 2,79 
 
 
  
  
  
  
 
  [14.09.20 
07:20==============================
============ 
Oziq zanjiri ketma-ketligi bugʻdoy-chigirtka-
kaltakesak-lochindan iborat. Lochin tanasining 
30 % lipiddan iborat boʻlib undan ajralgan 
energiya 5835 kj boʻlsa, bugʻdoy tanasidagi 
oqsil va uglevoddan ajralgan energiyani (kj) 
aniqlang. 
A) 8 800 000 
B) 6 160 000 
C) 8 800 
D) 6 610 
 
  
 
                      YRCHIM 
 
Lochinni massasini topamiz 
 
Lipidni 1 g dan 38,9 kj energiya chiqadi. 
 
38,9 ------------- 1 
5835 ----------- x = 150 g lipid  
 
150 : 0,3 = 500 g lochin massasi 
 
Bugʻdoy massasi 
 
500 • 1000 = 500 000 kg (500 t)7 
 
Oqsil va uglevod energiyasi teng boʻladi yani 
17,6 kj  
 
500 000 • 0,7 = 350 000 
 
350 000 • 17,6 = 6160000 


 
211 
 
 
Javob: D) 6 160 000 kj 
 
 
  
  
  
  
 
  [14.09.20 
07:23==============================
============ 
Bugʻdoy tarkibida oqsil va uglevod boʻlib 
ulardan hosil boʻlgan energiya 2640 kj ga teng. 
II darajali konsument tarkibidagi lipid 
parchalanishidan 93 kkal energiya hosil boʻlgan. 
Lochin tana tuzilishi uchun sarflanadigan 
energiya miqdorini (kj) aniqlang. 
A) 635,4  
B) 63,54 
C) 26,64 
D) 266,4 
 
                    
 
YECHIM 
 
Oziq zanjir ketma-ketligi 
Bugʻdoy-chigirtka-kaltakesak-lochin 
 
I darajali konsument chigirtka 
II darajali kaltakesak 
III darajali lochin 
 
Oqsil va uglevoddan ajralgan energiya 
bugʻdoyda 24640 kj boʻlsa 
Lochinda 24640÷1000=24,64 kj 
 
24,64 kj energiya oqsil va uglevoddan hosil 
boʻlib lochin tana tuzilishi uchun sarflangan. 
 
II darajali yani kaltakesakda lipiddan ajralga 
energiya 
93 kkal boʻlsa 100 g lipid. 
 
1 --------- 38,9 
100 ---- x= 389 kj 
 
Lochinda 389/10=38,9 kj bu lipiddan ajralgan 
energiya  
 
24,64 + 38,9 = 63, 54 kj 
 
 
Javob: B) 63,54 kj 
 
 
  
  
  
  
 
  [14.09.20 
19:38==============================
============ 
🍑Shaftolining somatik hujayrasida 🍒olchaning 
gaploid holdagi xromasomasiga nisbatan 2 
barobar koʻp xromasoma mavjud. Meyozning 
anafaza I bosqichida har bir qutbga nechta 
xromasoma tarqaladi  
A) 64 
B) 32 
C) 16 
D) 8 
 
  
 
                     YECHIM 
 
🍒Olchada xromasoma 2n=32 ta 
Gaploid n=16 
 
Endi 🍑shaftolini xromasomasini topamiz. 
16•2=32   2n=32 
 
Meyoz anafaza I 2n 4c 
 
Demak har bir qutbga 16 tadan tarqaladi. 
 
 
Javob: C) 16 
 
 
  
  
  
  
 


 
212 
 
  [14.09.20 
19:42==============================
============ 
Daun sindromi bilan tugʻilgan �♂  oʻgʻil 
bolaning somatik hujayrasida mitozning profaza 
bosqichida autosoma (a) va jami xromatidalari 
(b) sonini aniqlang 
A) a- 43  b- 47 
B) a- 90  b- 94 
C) a- 94  b- 94 
D) a- 45  b- 94 
 
  
 
                 YECHIM 
 
Daun sindromida 21- juft xromasoma 1 taga 
ortadi shu sababli autosoma xromasomasi 45 ta, 
Jami xromasoma 47 ta boʻladi. 
 
Mitoz profazasida 2n 4c 
 
Demak 45 ; 94 
 
Javob: D) 45 ; 94 
 
 
  
  
  
  
 
  [14.09.20 
19:44==============================
============ 
🐒Shimpanzening epiteliy hujayrasida 
kechadigan mitoz jarayonining metafaza davrida 
jami xromasomalar soni (a), xromatidalar soni 
(b), hujayra markazi soni (c), sentriolalar soni 
(d) ni aniqlang. 
A) a- 96 b- 96 c- 2 d- 4 
B) a- 48 b- 96 c- 2 d- 4 
C) a- 48 b- 48 c- 2 d- 4 
D) a- 48 b- 96 c- 1 d- 4 
 
  
 
                     YECHIM 
 
🐵Shimpanzeda xromasoma 48 ta 
 
Metafazada 2n 4c  
 
Demak 48 ; 96 ta  
 
Hujayra markazi va sentriola esa interfazaning 
sintez davrida koʻpayadi shuni hisobiga 2 ta 
hujayra markazi va 4 ta sentriolaga ega boʻladi. 
 
 
Javob: B) 48 ; 96 ; 2 ; 4 
 
 
  
  
  
  
 
  [14.09.20 
19:46==============================
============ 
🌾 Bugʼdoy donining rangi polimer tipda 
irsiylanadi. Pushti rang tetraploid navli bugʼdoy 
oʼzaro chatishtirilishidan olingan donning 
endosperimidagi polimerlar sonini toping. 
A) 12 
B) 24 
C) 32 
D) 8 
 
 
  
 
                 YECHIM 
 
 
Pushti = A¹a¹A²a² bundan gameta olinsa... 
holati  n = A¹A² , A¹a² , a¹A² , a¹a² 
             
1)  Diploid navidagi (2n) polimer genlar soni... 
n = holatida 2 ta polimer gen tutsa...  
 
Mikrosporasida(n) = 2 ta 
Somatik hujayrasida(2n) = 4 ta 
Endospermasida(3n) = 6 ta  
 
2)   Tetraploid navidagi (4n) polimer genlar 
soni... 
 
Mikrosporasida(n) = 4 ta 


 
213 
 
Somatik hujayrasida(2n) = 8 ta 
Endospermasida(3n) = 12 ta 
 
 
Javob: A) 12 ta 
 
 
  
  
  
  
 
  [14.09.20 
19:47==============================
============ 
🐒Shimpanzening embrionidagi blastomerlar 
soni ularning tarkibidagi xromosomalar sonidan 
6016 taga kam bo'lsa, zigota necha marta 
meridian va va ekvatorial bo'linganini aniqlang? 
A) 3 ; 2 
B) 4 ; 3 
C) 4 ; 2 
D) 5 ; 2 
 
                    YECHIM 
 
🐵Shimpanzeda xromasoma 2n=48 
 
1)  48-1=47 farq  
 
2)  47 ----------- 1 ta blastomer  
     6016 ----- x =128 ta blastomer 
 
Meridian = M  
Ekvatorial = E 
 
 M - M - E - M - E - M - E 
2 - 4 - 8 - 16 - 32 - 64 - 128 
 
Javob: B) 4 : 3 
 
  
  
  
  
 
  [14.09.20 
19:53==============================
============ 
🐀Qora kalamushning zigotasi 4 marta 
meridianal bo'lingandan so'ng uning 
blastulasidagi blastomerlarida jami 
xromosomalar soni 2688 taga yetgan bo'lsa 
uning tuxum hujayrasidagi xromosomalar sonini 
aniqlang. 
A) 19 
B) 20 
C) 18 
D) 21 
 
                   YECHIM 
  
 
Meridian = M  
Ekvatorial = E 
 
 M - M - E - M - E - M  
2---4--8--16-32-64 
 
1)  2688/64=42 
 
2) 42/2=21 
 
 
Javob : D) 21 
 
 
 
  
  
  
  
 
  [14.09.20 
19:56==============================
============ 
Ma'lum bir organizmning embrional davrining 
maydalanish bosqichida 4 ekvatorial bo'linish 
sodir bo'lgandan so'ng jami hujayralardagi 
autosomalar bilan jinsiy xromosomalar sonidagi 
farqi 16384 tani tashkil qilsa u holda beshinchi 
meridianal bo'linish sodir bo'lgandan keyin jami 
blastomerlardagi xromosomalar sonini aniqlang. 
A) 9728 
B) 9216 
C) 18432 
D) 4864 
 
                 YECHIM 


 
214 
 
  
 
 
Meridian = M  
Ekvatorial = E 
 
 M - M - E - M - E - M - E - M - E  
 2--4--8--16-32-64-128-256-512 
 
1 ta hujayrada ------ 2 ta jinsiy xromasoma 
boʻladi. 
   
1)    1 ------------- 2 
        512 ------ x = 1024 ta jinsiy xromasoma 
 
2)   16384 + 1024 = 17408 autosoma 
 
3)   17407 + 1024 = 18432 umumiy xromasoma 
 
4)  18432/512=36 
 
5)  36•256=9216 
 
 
Javob : B)  9216 
 
 
  
  
  
  
 
  [14.09.20 
19:57==============================
============ 
🙉Gorilla zigotasining ikkinchi marta ekvatorial 
bo'linishidan hosil bo'lgan blastomerlarda necha 
juft autosomalar bo'ladi? 
A) 736 
B) 288 
C) 768 
D) 1472 
 
                  YECHIM 
  
 
Meridian = M  
Ekvatorial = E 
 
 M - M - E - M - E  
2 - 4 - 8 - 16 - 32  
 
Xromasomasi 48 ta  
48 - 2 = 46 ta autosoma  
 
1)  32 • 46 = 1472 
 
2)  1472/2 =736 
 
 
Javob : A) 736 
 
 
  
  
  
  
 
  [14.09.20 
20:04==============================
============ 
Nomaʼlum hayvon 3 marta meridian boʼlinish 
bilan 4 marta ekvatorial boʼlinishi natijasida 
blastomerlardagi xromasomalar farqi 15872 ni 
tashkil qilsa tuxum hujayrasida nechata 
xromasoma boʼladi? 
A) 64 
B) 32 
C) 30 
D) 16 
 
  
 
                YECHIM 
 
Meridian = M  
Ekvatorial = E 
 
 M - M - E - M - E - M - E - M - E 
2--4--8--16-32-64--128-256-512 
 
512x - 16x = 496x 
15872/496x 
 x= 32 ta xromasoma 
 
32/2= 16 ta tuxum hujayradagi 
 
 
Javob : D) 16 
 


 
215 
 
 
  
  
  
  
 
  [14.09.20 
20:06==============================
============ 
�Gidra zigotasi 3 marta meridianal bo'lingandan 
so'ng uning blastomerlarida jami xromosomalar 
soni 512 taga yetgan bo'lsa uning dastlabki 4 ta 
blastomerida jami nechta xromosoma boʻladi. 
A) 128 
B) 56 
C) 32 
D) 64 
 
  
 
                   YECHIM 
 
Meridian = M  
Ekvatorial = E 
 
 M - M - E - M  
2 - 4 - 8 - 16  
 
1)  512/16=32 
 
2) 32•4=128 
 
 
Javob : A) 128 
 
 
  
  
  
  
 
  [14.09.20 
20:10==============================
============ 
🐙Gidra zigotasi 3 marta meridianal 
bo'lingandan so'ng uning blastomerlarida jami 
xromosomalar soni 512 taga yetgan bo'lsa uning 
oraliq hujayrasidagi xromosomalari sonini 
aniqlang 
A) 32 
B) 64 
C) 38 
D) 56 
 
  
 
                   YECHIM 
 
Meridian = M  
Ekvatorial = E 
 
 M - M - E - M  
2 - 4 - 8 - 16  
 
512/16=32 
 
Oraliq hujayrasida 32 ta 
 
 
Javob : A) 32 
 
 
  
  
  
  
 
  [14.09.20 
20:20==============================
============ 
EcoRI restriktazasi GAATTC nukleotidlar 
ketma-ketligini tanib, GA nukleotidlari orasidagi 
bogʻlarni kesadi. Maxsus sharoitda 110,5 nm 
uzunlikdagi DNK molekulasi EcoRI 
restriktazasi orqali A,B,C boʼlaklarga boʼlindi. 
Hosil boʼlgan barcha DNK boʻlaklaridagi jami 
vodorod bogʼlar soni dastlabki DNK 
molekalusidagi vodorod bogʻlar sonidan 2% ga 
kam. Agar nukleotidlar orasidagi masofa 0,34 
nm ekanligi maʼlum boʼlsa, DNK boʼlaklari 
(A,B,C) tarkibidagi vodorod bogʼlarning 
nechtasi G va C nukleotidlari orasida 
joylashgan?  
A) 350 
B) 450 
C) 426 
D) 334 
 
  
 


 
216 
 
               YECHIM 
 
1)  G - A - A - T - T - C 
      |||   ||   ||    ||   ||    ||| 
      C - T - T - A - A - G 
 
2)   1ta restriktaza 8 ta 
[H================================
========== bogʻ uzsa, 
    
     A | B | C boʻlakka ajratish uchun 2 ta joyidan 
uzishi kerak. 
 
3)   2 • 8 = 16 ta 
[H================================
========== bogʻ uziladi. 
 
4)  16 : 0,02 = 800 ta 
[H================================
========== bog' 
 
5)  110,5 : 0,34 = 325 
 
DNK 325 • 2 = 650 
 
6)   / 2 x + 2 y = 650 
       \ 2 x + 3 y = 800 
 
          x = 175 
          y = 150 • 3 = 450  
      
2 - usul dioganal: 
 
1) 16 : 0,02 = 800 
[H================================
========== bog' 
 
2) 110,5 : 0,34 = 325 
 
3) 325 • 2 = 650 
     325 • 3 = 975 
 
650                   175     A va T 
      \               / 
            800 
        /             \ 
975                   150    G va S 
 
150 • 3 = 450 ta 
[H================================
========== bogʻ G-S 
 
 
Javob: B) 450 
 
 
 
  
  
  
  
 
 
  [15.09.20 
19:31==============================
============ 
🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰 
 
�Individlarni hamjamoa yashash turlari:� 
 
 
Koloniya bo'lib yashovchi individlar: 
1.Volvoks 
2.Yumronqoziq 
3.Pingivin  
4.Koral polipi 
 
 
Juft-Juft bo'lip yashovchi individlar: 
1.Tez kaltakesak 
2.Musicha 
3.Yo'rg'a tuvalog'i 
4.Bo'ri 
5.Jayron (Ohu yoki g'izol) 
6.Yirtqich qushlar 
 
 
Gala bo'lip yashovchi individlar: 
1.Primatlar(Maymunlar) 
2.Tuyaqushlar(kichik gala) 
3.Go'ngqarg'a va zog'cha 
4.Chigirtkalar 
5.Ko'chib yuruvchi qushlar 
6.Uchib ketuvchi qushlar 
 
 
Jamoa bo'lib yashovchi individlar: 
1.Termitlar 


 
217 
 
 
 
 
Oila bo'lib yashovchi individlar: 
1.Asalarilar 
2.Chumolilar 
3.Tulkilar 
 
 
Poda bo'lib yashovchi individlar: 
1.Jayron (Ohu yoki G'izol) 
2.Dengiz mushugi 
 
 
To'da bo'lip yashovchi individlar: 
1.To'ng'iz (yovvoyi cho'chqa) 
2.Arslonlar 
3.Baliqlar 
 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
 
    
 
  
  
  
 
  [15.09.20 
19:34==============================
============ 
8- sinf Xotira mavzusiga doir 
 
1. Bosh miya yarim sharlari chakka va ensa 
qismlaridagi eshitish va ko'rish markazlarida 
qoladigan izlar bilan bog'liq bo'lgan xotira turini 
toping. 
A. Obrazli xotira 
B. Emotsional xotira 
C. Og'zaki xotira 
D. Harakat xotiasi 
2. Harakat xotirasi bilan bog'liq xususiyatlarni 
toping. 
1. odamlar qiyofasi. 2. raqsga tushish, 3. yozish, 
4. taomlar hidi, 5. tabiat ko'rinishlari, 6. 
transport boshqarish 
A. 1,4,6 
B. 2,3,6 
C. 2, 4, 6 
D. 1,4 5 
3. Bu xotira turi barcha odamlarda mavjud, u 
xissiy qo'zg'alishda ajralib chiqadigan gormonlar 
bilan bog'liq. Qaysi xotira turi haqida gap 
ketmoqda? 
A. Harakat 
B. Emotsional 
C. Og'zaki 
D. Obrazli 
4. Xotirada saqlab qolish nimaga bog'liq? 
A. Sezgi organlaridagi qo'zg'alish bilan 
B. Sezgi organlaridagi tormozlanish bilan 
C. Ta'sir izini saqlanishiga 
D. Kuchli taasurot qoldiradigan hodisalarga 
5. Xotira turlarini ularga mos ta'riflar bilan 
juftlang. 
A. Emotsional , B. Harakat, C. Obrazli. 
1. bosh miya yarim sharlarining tepa qismi bilan 
bog'liq, 2. xissiy qo'zg'alishda ajralib chiqadigan 
gormonlar bilan bog'liq, 3. bosh miya yarim 
sharlari chakka va ensa qismidagi eshitish va 
ko'rish markazlari bilan bog'liq 
A. A-2, B-1, C-3 
B. A- 1, B-2, C-3 
C. A- 3, B-1, C- 2 
D. A- 2, B- 3, C-1 
6. Xotira eng yaxshi rivojlangan payti(a), yaxshi 
saqlanadigan payti(b) qaysi yoshga to'g'ri 
keladi? 
1-20, 2- 25, 3- 40, 4- 50 
A. a-2, b-4 
B. a- 1, b-3 
C.a- 1, b- 2 
D. a- 2, b-3 
7. Uzoq vaqt saqlanib qoladigan xotira turi 
qaysi? 
A. Obrazli 
B. Harakat 
C. Kasbiy 
D. Og'zaki 
8. Xotira gigiyenasiga mos keladigan ta'riflar. 
1-qayta takrorlash, 2-sxemalardan foydalanish, 
3- kuchli taassurotlarni  boshdan kechirish, 4- 
muayyan narsa va hodisalarni saqlab qolishga 
urinish,  5- maxsus metodlardan foydalanish, 6- 
amaliy mashg'ulotlarni mustaqil bajarish. 
A. 1,2,4 
B. 2,4,6 
C. 1,2,6 
D. 3,4 5 
 


 
218 
 
Javoblarni     
  ga yuboring 
 
  [15.09.20 
19:35==============================
============ 
🔰Yirtqich individlar: 
    
   ✅Ninachi va uning lichinkasi 
   ✅Meduza 
   ✅Oq planariya 
   ✅Zuluklar 
   ✅Falangalar 
   ✅Suvsarsimonlar 
   ✅Yirtqich qushlar 
   ✅Akulalar 
   ✅Xonqizi 
   ✅Timsohlar 
   ✅Tillako'z 
   ✅Trixogramma 
   ✅Gabrabrakon 
   ✅Inkarziya 
 
    
  
  
  
 
  [15.09.20 
19:38==============================
============ 
🔰Individlarning nechiga yaqin turi tarqalagani: 
 
  ✅Yomg'ir chuvalchangi-180 ta 
  ✅Ko'p tuklilar-5000 ta 
  ✅Sporalilar-4000ta 
  ✅Qorinoyoqlilar-100000 ta 
  ✅Ikki pallalilar-30000 ta 
  ✅Boshoyoqli molluska-650 ta 
  ✅Qisqichbaqa-30000 ta 
  ✅Hasharot-11000 ta 
  ✅Tangachaqanotlilar-150000 ta 
  ✅Xordalilar-43000 ta 
  ✅Akula-250 ta 
  ✅Skat-350 ta 
  ✅Xaltalilar-270 ta 
  ✅Primatlar-200 ta 
 
    
 
  
  
  
 
  [15.09.20 
19:39==============================
============ 
🔰Har bir individni kelip chiqish bo'g'ini: 
 
    ✅Ot-Tarpan 
    ✅Qo'y-Muflon 
    ✅Tovuq-Bankiv 
    ✅Qoramol-Yevropa turi 
    ✅Cho'chqa-Yovvoyi to'ng'iz 
    ✅G'oz-Kulrang g'oz 
    ✅Kurka-Yovvoyi kurka 
    ✅O'rdak-Yovvoyi o'rdak 
    ✅Kaptar-Ko'k kaptar 
 
 
 
 
  [15.09.20 
19:42==============================
============ 
🌚Kechasi ov qiladigan individlar: 
     ✅Daryo qisqichbaqasi 
     ✅Chayon 
     ✅Qurbaqa 
     ✅Yapaloqqushlar 
     ✅Falanga 
     ✅Gekkon 
     ✅Bo'ri 
     ✅Bo'rsiq (qashqaldoq) 
 
🌝Kunduzi ov qiladigan individlar: 
     ✅Baqa 
     ✅Kunduzgi yirtqich qushlar 
 
    
 
  


 
219 
 
  
  
 
  [15.09.20 
19:48==============================
============ 
😱Parazit chuvalchanglarni yuqish yo'llari: 
     
 
  🍗🍖Go'sht mahsulotidan-Qoramol tasmasimon 
chuvalchangi 
  🐶Daydi itlardan-Exinokokk 
  🌿☘�💦Ko'kat va suvdan-Jigar qurti 
  🍏🍌🌽🥕Meva va sabzavotlardan-Odam 
askaridasi 
  🚽🚰🛁Yuvilmagan qo'l orqali-Bolalar gijjasi 
 
   ♻�Parazit chuvalchanglarni-
🐛🐛Gelmintologiya o'rganadi 
 
    
 
  
  
  
 
  [15.09.20 
19:55==============================
============ 
🔈🔈🔈🔈🔈🔈🔈🔈🔈🔈🔈🔈 
 
 
 
 
  [15.09.20 
23:57==============================
============ 
🍒BITTA URUG' UCHUN:🍒(1) 
 
🍁BITTA DIPLOID TO'PLAMLI 
MIKROSPOROTSITDAN AVVAL MEYOZ 
SO'NGRA MITOZ BO'LINISHI NATIJASIDA 
8TA MIKROSPORA HOSIL BO'LADI- 
 
🍁1mikrosporotsit(diploid)🔜 8ta 
mikrospora🔜n-gaploid 
 
🍁1 TA MIKROSPORADAN HAR DOIM 
MITOZ BO'LINISHI NATIJASIDA YIRIK -
VEGETATIV  
MAYDA-GENERATIV HUJAYRA HOSIL 
BO'LADI. VEGETATIV HUJAYRADAN 
CHANG NAYCHASI HOSIL BO'LADI. 
GENERATIV HUJAYRA BO'LINIB IKKITA 
SPERMIY HOSIL QILADI. 
 
🍁1mikrospora(gaploid)-2 ta spermiy(gaploid) 
 
🍒BITTA URUG' HOSIL BO'LISHI 
UCHUN:🍒 
 
🍀1 urug'kurtak 
🍀1ta tuxum hujayra-- n gaploid 
🍀1 markaziy hujayra- 2n diploid 
🍀🍀2 ta spermiy har biri-- n gaploid 
🍀1 mikrospora--n gaploid 
🍀1 ta changdon-- 2n diploid  
🍀1 ta generativ hujayra--n gaploid 
🍀1ta vegetativ hujayra--n gaploid 
🍀Arxeospora--2n diploid 
1 ta tuguncha 
 
🍒BITTA URUG' UCHUN: murtak xaltaning 
hosil bo'lishi. 🍒(3) 
 
🌿1TA DIPLOID TO'PLAMLI 
MEGASPOROTSIT AVVAL MEYOZ 
SO'NGRA 3MARTA MITOZ BO'LINIB 
SAKKIZ YADROLI (8N) MURTAK 
XALTANI HOSIL QILADI. 1TA 
MEGASPOROTSITDAN(DIPLOID) MEYOZ 
NATIJASIDA  1TA YIRIK  
MEGASPORA(GAPLOID-N) HOSIL 
BO'LADI.  BITTA MEGASPORA 3MARTA 
MITOZ BO'LINIB 8N MURTAK XALTA 
HOSIL QILADI. 
 
🌿1megasporotsit(diploid)🔜1megaspora 
(gaploid) 
 
🌿MURTAK XALTADA: 
🌿BIR QUTBIDA 3TA; 
🌿BIR QUTBIDA 3TA; 


 
220 
 
🌿MARKAZIDA-2YADROLI (DIPLOID) 
MARKAZIY HUJAYRA; 
🌿MIKROPILE TOMONIDAGI 3TA 
HUJAYRANING O'RTASIDA TUXUM 
HUJAYRA(N) HOSIL BO'LADI. 
 
🌿1megaspora🔜1murtak xalta  
🌿1murtak xalta🔜1 tuxum hujayra(gaploid) 
🌿1murtak xalta 🔜1markaziy hujayra(diploid 
2n) 
 
  
 
  
  
  
 
  [16.09.20 
14:50==============================
============ 
🗞Sitoplazmatik irsiylanish – mitoxondriya, 
xloroplastlar va  
plazmida genlariga bog‘liq. Misollar: odamlarda 
ko‘rish nervi  
atrofiyasi, mitoxondrial sitopatiya va boshqalar. 
Faqat onadan  
farzandlarga o‘tadi (o‘g‘illariga ham, qizlariga 
ham) 
 
  
  
  
 
  [16.09.20 
14:50==============================
============ 
🔗Transformatsiya – hujayra irsiyatning unga 
yot DNK kirishi  
natijasida o‘zgarishi. (Griffit – 1928, Everi – 
1944).  
 
🔗Transduksiya – irsiy axborotni bir hujayradan 
ikkinchisiga  
viruslar (bakteriofaglar) orqali ko‘chirilishi. 
 
  
  
  
 
  [16.09.20 
14:52==============================
============ 
💥🔥💥🔥💥🔥💥🔥💥🔥💥🔥 
 
♻� Ma'daniy o'simliklarning kelib chiqish 
markazlarini o'rganamiz ♻� 
 
🔵 Janubiy Osiyo tropik markazi -- ma'daniy 
o'simliklarning 50%i jumladan  sholi,  
shakarqamish va sabzavotlar.  
🔵 Sharqiy Osiyo markazi --- ma'daniy 
o'simlikkarning 20%i jumladan soya va tariq  
🔵  Janubiy-g'arbiy Osiyo markazi --- ma'daniy 
o'simliklarning 14%i jumladan bug'doy, suli, 
dukkaklilar, zig'ir, sabzi  
🔵 O'rta yer dengizi markazi --- ma'daniy 
o'simliklarning 11%i jumladan qand lavlagi, 
beda, zaytun va karam  
🔵  Abissiya(Efiopiya) markazi --- oq jo'xori, 
arpa, banan,yovvoyi no'xot, kofe daraxti  
🔵 Markaziy Amerika  --- oshqovoq, loviya, 
makkajo'xori, qalampir, g'o'za, kakao daraxti 
🔵 Janubiy Amerika (And) -- kartoshka, tamaki, 
ananas vatani.  
 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
 
    
 
  
  
  
 
  [16.09.20 
14:55==============================
============ 
📈💢💢💢💢💢💢💢💢💢💢📉 
 
📓Neytralizm --- bir jamoada yashaydigan 
organizmlarda bir biriga foydali va zararli ta'sir 
mavjud emas. 
 
📔Mutualizm ---- har ikkala populyatsiya uchun 
manfaatli va majburiy munosabat turi. 
 
📒Kommensalizm  ---- birga yashaydigan 
organizmning biri ushbu munosabatdan foyda 


 
221 
 
ko'radi, ikkinchisi foyda ham zarar ham 
ko'rmaydi 
 
📕O'zaro raqobat  ---- o'xshash extiyojga ega 
bo'lgan organizmlar(ozuqa, yashash joyi uchun) 
 
📗Amensalizm --- bir tur boshqa turga zararli 
ta'sir etib, o'zi esa bu munosabatdan foyda ham 
ziyon ham ko'rmaydi 
 
📘Parazitizm ---- bir tur parazit boshqa turdan 
ozuqa va yashash joyi sifatida foydalanadi. 
 
    
 
  
  
  
 
  [16.09.20 
14:56==============================
============ 
◼�BIOGEOGRAFIK   VILOYATLAR◼� 
 
 
 
🌎AVSTRALIYA BIOGEOGRAFIK 
VILOYATI 
 
♻�tuban sutemizuvchilar va xaltalilarning 
barcha vakillari tarqalgan. 
 
🌍NEOTROPIK  
 
♻� gajak dumli maymun, gajak dumli ayiq, 
dengiz cho'chqasi, opossum, zirxlilar, 
chumolixo'r, yalqov, kolibri, yirtqich qushlar, 
alligator, iguanlar va ilonlar. 
 
🌏HINDOMALAY 
 
 ♻�gibbon, orangutan, tupay, fil, yo'lbars, 
antilopa, tapir, nosorog, bankiv tovug'i, 
qirg'ovul, tovus, ilon , timsoh, bambuk , banan, 
qora daraxt. 
 
🌍HABASHISTON  
 
♻�lemur, arslon, fil, begemot, jirafa, zebra, 
giena iti, odamsimon maymunlar va sudralib 
yuruvchilar keng tarqalgan. Qizil daraxt, 
boabab, palma, akatsiya va epifit o'simlaiklar 
tarqalgan. 
 
🌍PALEOARKTIK 
 
 ♻�tuyoqli va yirtqich sutemizuvchilar, 
hashorotxo'rlar, qo'lqanotlilar vakillari tarqalgan. 
Asosan ochiq urug'li o'sumliklar va eman , tol, 
terak , gledichiya uchraydi. 
 
🌎NEOARKTIK  
 
♻�sixshox kiyik , tog' echkisi, ilvirs, muskusli 
qo'y, badbo'y kaltadum , yenot, qunduz, bug'u va 
los. Kemiruvchi sutemizuvchi hayvonlar 
uchraydi. 
 
 
    
 
  
  
  
 
  [26.09.20 
19:31==============================
============ 
📌Oqsil, Uglevod, Nuklein kislota 
biopolimerlar. YOG’LAR esa biomolekula 
hisoblanadi. Oqsil monomerlari – 
aminokislotalar. Nuklein kislotalar monomeri – 
nukleotidlar hisoblanadi. ✅✅ 
 
📌Hujayrda tuzilishi, vazifasi va yana bir qancha 
xususiyatlari bilan farq qiluvchi 2 xil nuklein 
kislota dezoksiriboza (DNK) va ribonuklein 
kislota (RNK) uchraydi. ✅✅ 
 
📌DNK va RNK nukleotidlardan tuzilgan. Har 
bir nukleotid azot asosi (Purin asosi - ADENIN, 
GUANIN: Pirimidin asosi - TIMIN, SITOZIN, 
URATSIL), monosaxarid (dezoksiriboza, 
riboza) va fosfat kislota qoldig’idan tashkil 
topgan.✅✅  
 


 
222 
 
📌Dezoksiriboza va Riboza pentozalar guruhiga 
kiradi. Ularning tarkibida 5 tadan C (uglerod) 
atomi bo’ladi. Dezoksiriboza tarkibida 1 atom O 
(kislorod) yetishmasligi bilan ribozadan farq 
qiladi. ✅✅ 
 
📌DNK nechta nukleotiddan iborat bo’lsa, 
shuncha dezoksiriboza (pentoza) bo’ladi. ✅✅ 
 
📌Nukleotidlarning molekulyar massasi shartli 
ravishda 330 D (Dalton). Orasidagi masofa 0,34 
nm yoki 3,4 A (Angstrem) ga teng. ✅✅ 
 
📌DNK – 2 ta zanjirli bo’lgani uchun orasida 
vodorod bog’lari mavjud bo’lib, ular doimo 
komplementar sherik nukleotidlar A - T orasida 
2 ta hamda G - S orasida 3 ta bo’ladi.✅✅  
 
📌DNK ning RNK dan farqli tomoni – 
molekulyar massasi katta, 2 ta zanjirdan iborat, 
purin asoslaridan A, G; pirimidin asoslaridan S, 
T uchraydi. RNK da esa T uchramaydi. ✅✅ 
 
📌DNK da Purin va Pirimidin asoslari vodorod 
bog’lar orqali, Purin asoslari o’zaro yoki 
Pirimidin asoslari o’zaro – fosfodiefir bog’lar 
yordamida birikkan. ✅✅ 
 
📌DNK da nechta nukleotid bo’lsa fosfodiefir 
bog’ 2 ta kam bo’ladi. RNK da esa 1 taga kam 
bo’ladi. ✅✅ 
 
📌Vodorod va fosfodiefir bog’lar DNK dagi 
kimyoviy bog’lar hisoblanadi. ✅✅ 
 
📌RNK dan DNK sintezlanishi teskari 
transkripsiya; DNK ning 1 znjiridan RNK (i-
RNK, t-RNK, r-RNK) lar sintezlanish jarayoni 
transkripsiya – ko’chirib yozish deb ataladi. Bu 
jarayon ham qat’iy komplementarlik asosida 
kechadi. ✅✅ 
 
📌Hujayradagi eng asosiy assimilatsion 
jarayonlardan biri oqsil biosintezi hisoblanadi, 
bu jarayon asosan sitoplazmada, ribosomalarda 
kechadi. ✅✅ 
 
📌Sintezlangan oqsil haqidagi irsiy axborot 
asosan yadroda, DNK da nukleotidlar ketma-
ketligda yozilgan bo’lib, ular asosan dastlab 
RNK (i-RNK, t-RNK, r-RNK) sintezlab olinadi. 
i-RNK da 4 xil nukleotid yordamida kodlangan 
irsiy axborot har nukleotidlar uchligida (triplet) 
aminokislotalar sinteziga sabab bo’ladi. Har bir 
aminokislotaning 4 xil nukleotid yordamida 3 ta 
nukleotid ketma-ketligida ifodalanib kelishiga 
genetik kod deyiladi. ✅✅ 
 
📌Jami kodlar soni 64 ta bo’lib, 20 xil 
aminokislotalardan ikkitasini kodi 1 tadan. 
Qolgan 18 tasini kodi 2, 3, 4, 6 tadan bo’lishi 
mumkin. 5 ta kodonga ega bo’lgan aminokislota 
uchramaydi. 
1. Metionin va triptofan - 1 ta;  
2. Fenilalanin, tirozin, gistidin, glitsin, lizin, 
sistein, serin - 2 ta;  
3. Izoleysin - 3 ta;  
4. Valin, serin, prolin, treonin, alanin, asparagin 
- 4 ta; 
5. Leysin, glutamin, arginin - 6 ta; 6. Qolgani 
terminatorlar - 3 ta; ular polipeptid zanjir sintezi 
tugallanganini bildiradi.  
 
📌Jami 64 ga teng.  
 
📌Har qanday oqsil molekulasi – metionin 
aminokislotasidan boshlanadi.✅✅  
 
📌1 ta aminokislotani 1 ta kodon (3 ta nukleotid) 
kodlaydi. 1 ta aminokislotani massasi 120 D 
(Dalton). Har bir aminokislota o’zaro peptid 
bog’lar yordamida bog’lanib turadi. Peptid bog’ 
aminokislota sonidan 1 taga kam bo’ladi ✅✅ 
 
           
 
        👈 
        👈 
        👈 
 
  [26.09.20 
19:57==============================
============ 
💢💢💢💢💢💢💢💢💢💢💢💢💢💢💢 
 


 
223 
 
Genlarning Brikkan xolda irsiylanishi 
 
Asoschisi —----  Tomas Morgan  
O'rganilgan —---- Drozofila Melanogaster 
Drozofila Melanogaster Xromosomalari soni 
diploid 4 ta  
Genlarning brikkan xolda irsiylanishini o'rganish 

 
1. Drozofilada —— genlar brikishi  
A |      | a 
B |      | b    xolatda boladi. 
 
Ya'ni A va B  va  a va b  bitta xromosomada 
joylashadi. 
Meyoz bolinish vaqtida ushbu genlar Brikkan 
xolda gametalarga o'tadi. 
 
Ma'lumki Meyoz bo'linish Profaza |  bosqichida  
Xromosomalarda konyugatsiya va Krosingover  
Jarayonlari ro'y beradi va Xromosoma o'xshash 
qismlari almashinadi. 
 O'xshash genlar almashinishi  
Erkaklarda —---- ❌ 
Urg'ochilarda — ✅ 
 
Drozofilada : 
Kulrang tana —---— A 
Qora tana  —--------- a 
Normal qanot —--- B 
Kalta qanot —------ b  ko'rinishida bo'ladi. 
 
Krosingover jarayoni Xrmosomalarning kichik 
qismida amalga oshadi  
                       
 XX  ushbu  gomologiik xromosomalar Profaza  
| da chetlari brikkan xolda bo'ladi va aynan shu 
brikkan joydagi genlar Bir biri bilan alishadi. 
 
Shunga ko'ra : 
                          A |  | A 
Erkak D        :   B |  | B 
 
Urg'ochi D    :       A | | A 
                              B | | B 
F 1 avlod Xammasi        A | | B 
                                               a | | b 
 Xosil bo'lgan avlodlar qayta chatishtirilganda : 
Erkak   D                     Urg'ochi D 
 
A | | B                             A | | B 
a | | b              x              a | | b 
 
Gametalar : 
Erkak —---    A |                 a |  
                     B |         '       b |  
Krosingover ❌ 
 
Urg'ochi D  —-------    A |     a |   A |   a | 
                                  B | ,   b | ,  b | , B | 
Krosingover ✅ 
  
Ya'ni  A |      a | 
           b |      B |   genlar krosingoverga uchragan 
✅ 
 
Shuni takidlash joizki  Drozofila 
Xromosomalarning  
17 %  i  krosingoverga uchraydi ✅ 
83 %  i  krosingoverga uchramaydi ❌  
F 2 da xosil bo'lgan avlod  
 
            E  —---    A |           a | 
                          B |           b |         

 
A |                   A |  | B         A | | a 
B |                   A |  | B         B | | b  
 
a |                   A | | a           a | | a 
b |                   B | | b           b | | b 
 
               Krosingoversiz avlod ❌ 
  
A |                   A | | A          A | | b 
b |                   B | | b           b | | b 
 
a |                   A | | a           a | | a 
B |                   B | | B          B | | b 
   
                Krosingoverli avlod ✅ 
 
Erkak Drozofilalarda krosingover bo'lmasligini 
xisobga olsak 4 ta avlodda krosingover ro'y 
bermaydi  
Qolgan urg'ochi 4 avlodni 2 tasida Krosingover 
ro'y beradi.  
 
A | | a 


 
224 
 
B | | b          41,5 %  
⤵� 
                                        83 % ✅ 
a | | a          41,5 %  
⤴� 
b | | b            
 
A | | a   
b | | b            8,5 % 
⤵� 
                                        17 % ✅ 
a | | a            8,5 % 
⤴� 
B | | b. 
 
 
   Tuzuvchi  🖊 :    
 
        👈 
        👈 
        👈 
 
  [27.09.20 
08:14==============================
============ 
Bugun taslim boʻlish hayolingga kelganida 
ortingga bir qarab qoʻy. Shuncha yoʻlni qanday 
bosib oʻtding?  Shu darajaga erishguncha qancha 
mehnat qilding ? Nahotki ularni shunchaki 
tashlab qoʻymoqchisan. Shuncha yoʻlni taslim 
boʻlish uchun bosib oʻtdingmi. Eslab koʻr 
qanday goʻzal orzularing bor edi. Esla 
harakating boshida nimalarni maqsad 
qilganding. Hammani oldida ota-onang oldida 
yuzing yorugʻ boʻlishini ular sen bilan faxrlanib 
yurishini niyat qilmaganmiding. Nahotki shu 
oddiy kelgan sinov seni bu yoʻldan qaytara olsa 
Nahotki oʻzingni shunchalik ojiz inson deb 
bilsang ?  Ishonaver seni oldinda hali buyuk 
ishlar kutmoqda. Sen hali minglab odamlarga 
yordam berishing, millonlab insonlarga tanilib 
dunyoga mashhur kuchli shaxs boʻlishing 
mumkin. Hali shunday kunlar keladi. Barcha 
seni ismingni oʻz farzandlariga qoʻyishadi. 
Hammani havasi keladi keladigan hamma 
hurmat qiladigan kuchli insonga aylanishing 
mumkin. Agar taslim boʻlsangchi oʻylab 
koʻrdingmi ? Nahotki bu dunyoda hech narsaga 
erishmay, oʻzingdan hech qanday nom 
qoldirmay yashab oʻtib ketmoqchisan ? Men 
ishonaman. Sen albatta olgʻa borasan. 
Maqsading sari yana harakatni hoziroq 
boshlaysan. Omad yor boʻlsin doʻstim hali 
choʻqqilarda koʻrishamiz xudo hohlasa 
 
Azizlar bu soʻzlar sizlarga yana bir bor orzu 
niyatlaringizni eslashingizda va ular sari olgʻa 
borishingizga ozgina turtki boʻlgan boʻlsa biz 
bundan xursandmiz ⚡� 
 
        👈 
        👈 
        👈 
 
  [27.09.20 
08:16==============================
============ 
Хар доим ҳаракатда бўлинг. Зеро 
ҳаракатларингиз натижаси бир кун амалга 
ошади. Ҳаракат қилмасдан туриб ҳеч нарсага 
эришиб бўлмайди. 
 
Агар темир ишлатилмаса, занглайди. Агар 
сув ҳаракатланиб турмаса, айнийди. Агар 
киши фикрламаса, ақлда хам худди шундай 
ҳолат юз беради. 
 
© Леонардо Да Винчи 
 
        👈 
        👈 
        👈 
 
  [27.09.20 
09:30==============================
============ 
  
Nukleotidlar tarkibi:  
1.fosfor kislota,  
2.monosaxarid,  
3.azot asosi 
--------------------------------------------------- 
DNK nukleotidlari:  
adenin – A; timin – T;  
guanin – G; sitozin – S.  
 
RNK nukleotidlari:  
adenin – A; uratsil – U;  
guanin – G; sitozin – S. 
____________________________ 


 
225 
 
DNK zanjirida Adenin (A) nukleotidi Timin (T) 
ga, Guanin (G) esa Sitozin (S) ga 
komplementardir. A va T orasida 2 ta vodorod 
bog’i,  
G va S orasida 3 ta vodorod bog’i bo’ladi. 
 
1-zanjirning nukleotidlar qatori A-G-S-T bo’lsa, 
shu zanjirga parallel turgan                  2-
zanjirning nuleotidlar  qatori  T-S-G-A tarzida 
bo’ladi. 
 
Purin asosi:   Adenin va Guanin;   Pirimidin 
asosi: Timin va Sitozin 
        👈 
        👈 
        👈 
 
  [27.09.20 
09:31==============================
============ 
  
Azot asoslarning  komplementarlik    
qonuniyatlari E. Chargaff qoidasida aks etgan 
•  Purin asoslarining soni pirimidin asoslari 
soniga teng . 
•  Adeninlar soni timinlar soniga , guaninlar soni 
sitozinlar soniga teng A=T , G=C. 
•  Adenin va guaninlar sonining  yig’indisi  
sitozinlar  va timinlar sonining yig’indisiga teng. 
A+G=T+C 
        👈 
        👈 
        👈 
 
  [27.09.20 
09:31==============================
============ 
  
Oqsil biosintezi ikkita bosqichda boradi: 
Transkripsiya,  
Translatsiya 
 
1) Transkripsiya(yadroda)- i-RNK DNK 
molekulasidagi oqsil to’g‘risidagi axborotni 
o‘ziga ko‘chirib oladi.  
 
     Bir molekula — i-RNK DNK molekulasining 
bitta genga to‘g‘ri keladigan bo‘lagidan 
axborotni ko‘chirib oladi va bu axborot asosida 
bir molekula oqsildagi aminokislota- larning 
ketma ket joylashishini belgilaydi. i-RNK 
yadrodan sitoplazmaga chiqib ribo-soma bilan 
birlashgach, sintez qilinishi kerak bo‘lgan 
oqsilga nisbatan nusxa beruvchi (matritsa) bo‘lib 
xizmat qiladi. RNK ning DNK asosida sintez 
qilinish jarayoniga transkripsiya (nusxa 
ko‘chirish) deyiladi. DNK asosida RNK ni 
sintez qiladigan RNK polimeraza fermenti 
ishtirok etadi. RNK polimeraza uch xil, ya’ni  
 
i-RNK, t-RNK, r-RNK larni ham sintez qila 
olishi mumkin. 
 
2)Translatsiya(ribosomada)—t-RNK oqsil 
sintezi uchun kerakli aminokislotalarni oqsil 
sintez qilinayotgan joyga olib keladi. t-RNK 
ning i-RNK kodoniga to‘g‘ri keladigan joyi 
antikodon deyiladi. 
 
    @ _biolog 
 
  [28.08.20 
15:26==============================
============ 
📈💢💢💢💢💢💢💢💢💢💢📉 
 
📓Neytralizm --- bir jamoada yashaydigan 
organizmlarda bir biriga foydali va zararli ta'sir 
mavjud emas. 
 
📔Mutualizm ---- har ikkala populyatsiya uchun 
manfaatli va majburiy munosabat turi. 
 
📒Kommensalizm  ---- birga yashaydigan 
organizmning biri ushbu munosabatdan foyda 
ko'radi, ikkinchisi foyda ham zarar ham 
ko'rmaydi 
 
📕O'zaro raqobat  ---- o'xshash extiyojga ega 
bo'lgan organizmlar(ozuqa, yashash joyi uchun) 
 
📗Amensalizm --- bir tur boshqa turga zararli 
ta'sir etib, o'zi esa bu munosabatdan foyda ham 
ziyon ham ko'rmaydi 
 
📘Parazitizm ---- bir tur parazit boshqa turdan 
ozuqa va yashash joyi sifatida foydalanadi. 
 


 
226 
 
    
 
  [28.08.20 
15:26==============================
============ 
📊 
☑�☑�☑�☑�☑�☑�☑�☑�☑�☑�☑�☑
� 
 
 
Olimlar va ularning ishlari 
darslik ketma-ketligida 
 
BOTANIKA-5 
 
1) Robert guk----1665- yilda osimlik hujayrasini 
kashf etgan 
 
2) Robert Braun---1831-yil magiz hujayraning 
asosiy qismi ekanligini aniqladi 
 
3) N. Gryu ---1682-yilda toqima tushunchasini 
fanga olib kirdi 
 
4) A. Timirzayev ---u ozining <va xlorofil>> nomli kitobida fotosintezni asoslab 
berdi 
 
             BOTANIKA-6 
 
1) Arnold va Tomos Stafford Raflez--- 1818- 
yili dunyodagi eng yirik gul rafleziyani topgan 
 
2) Karl Liney--- osimliklarni qoshaloq (ikki 
nom) bilan atash yani binar nomenklaturani 
fanga kiritdi 
 
3) Anton Levenguk--- bundan 300 yil oldin 
mikroblarni mikroskopda aniqlagan 
 
4) A.A.Ibn Sino--- yuqumli kasalliklarning suv 
va havodan tarqalishini bundan 1000 yil ilgari 
aytib otgan 
 
5) A.M. Muzaffarov--- Ozbekistondagi suv 
havzalari suv otlarini organgan 
 
6) Al Beruniy va Ibn Sino--- 1000 yil oldin oz 
asarida yopiq urugli osimliklar sinfiga oid 
dorivor osimliklar haqida yozgan 
 
7) Rizamat ota Musamuhamedov--- 
Ozbekistonda uzumchilikni rivojlantirgan 
 
8) A.L. Taxtadjyan---  osimliklarni gul 
tuzilishiga qarab mognoliyasimonlarni eng soda 
osimlik deb takidlagan 
 
9) B.F. Fedchenko va O.A. Fedchenko--- 1906-
1916-yillarda 6 qisimli <royxati>> Unda 4111 tur  bor 
 
10) A.I. Vedenskiy --- uning raxbarligida 6 jildli 
<> chop etildi  138 oila 
4230 tur bor 
 
11) AKADEMIKLAR --(Ozb.da botanika faniga 
xissa qoshgan) Q.Z. Zokirov, Y.P. Korovin, 
J.K.Saidov, A.M.Muzaffarov, Rusanov 
 
12) PROFESSORLARI---M.Popov, I.Granitov, 
M.Orifxonova, Usmonov, S.Sahobiddinov, 
P.Q.Zokirov, V.P.Bochansev 
 
13) Abu Rayhon Beruniy--- <fit tibb >> asarida dorivor xona osimliklari 
haqida malumot bergan 
 
14) Zokirov--- 10 jiltli <aniqlagichi>> 125 oila  1151 turkum 8094 tur 
(5jiltli  <>) 
 
15) S.G.Navashin―Gulli osimliklarda qosh 
uruglanish hodisasini kashf etgan 
 
16) A.Muzaffarov―Suv otlarni organgan, 
Xlorella suv otidan chorva mollarining 
mahsuldorligini oshirishda va suvni suv 
otlaridan tozalash 
 
17) Mahmud Mirzayev―Meva va rezavor 
mevalarning 200 ga yaqin navlari yaratildi 
 
               ZOLOGIYA-7 
 
1) Arastu--zologiyaga oid dastlabki asarlarni 
eramizdan IV asr oldin yozgan. U oz asarida 500 
ga yaqin hayvon haqida yozgan 
 


 
227 
 
2) Anton Levenguk--- XVI-XVII asr 
mikroskopda korinadigan hayvonlarni kashf 
qilgan 
 
3) Karl Liney--- XVIII asrda hayvonlar 
klassifikatsiyasini yaratgan 
 
4) Charls Darvin--- XIX asrda hayvonlarni 
organib Evolutsion talimotni yaratdi 
 
5) D.N.Kashkarov--- hayvonlar ekologiyasini 
organgan 
 
6) L.M.Isayev, P.F.Baroskiy--- Orta Osiyoda 
rishta bezgak kasalliklarini tugatilishiga sabab 
boldi 
 
7) T.Z.Zoxidov, O.P.Bagdanov--- umurtqali 
xayvonlarni organgan 
 
8) A.M.Muhammadiyev, Alimuhamedov, 
Yahontov, Tolaganov, Azimov, Sultonov---
umurtqasiz hayvonlarni organgan 
 
9) K.I.Skryabin--- uning boshchiligidagilar 
gelmentlarni organish va unga qarshi kurash 
usullari ishlab chiqilgan 
 
10) A.A.Ibn Sino--- << Tib Qonunlari>> asarida 
dorivor giyohlar bilan odamdan parazit 
gelmentlarini haydash haqida topgan 
 
11) A.T.Tolaganov--- osimliklar gelmentlarini 
organgan 
 
12) M.A.Sultonov, J.A.Azimov, E.X.Ergashev--
- yovvoyi va uy hayvonlari hamda 
o’simlikgelmentlarini organgan  
 
13) A.O.Kovalevskiy--- lansetnikni kashf etgan 
 
✅    
 
  [28.08.20 
15:26==============================
============ 
🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻 
GIDROBIONTLAR  -11- SINF                    
🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺 
🔰Suv muhitida yashovchi organizmlar 
gidrobiontlar (yunoncha «hydor» – suv, «bios» – 
hayot) deyiladi. 
🔰O‘SIMLIKLARNING SUV MUHITIGA 
MOSLANISHLARI 
🔰A. Suvotlardagi moslanishlar 
- o‘simliklar yorug‘lik tanqisligiga qo‘shimcha 
pigmentlar hosil qilish bilan moslashadi. 
🔰  Ular turli chuqurlikda yashashga 
moslashgan: 
🔰a. suv havzalarining sayoz qismlarida yashil 
suvo‘tlar 
🔰b. chuqurroq qatlamlarida qo‘ng‘ir suvo‘tlar 
🔰c. eng chuqur qismida qizil suvo‘tlar 
🔰B. Yuksak osimliklarda 
Suv muhitida o‘sadigan yuksak o‘simliklar 
gidrofitlar (yunoncha «hydor»  
🔰– suv, «phyton» – o‘simlik) 
deyiladi 
🔰- mexanik to‘qima, o‘tkazuvchi to‘qima va 
ildiz tizimi kuchsiz rivojlangan 
- ildizlarida tukchalar bo‘lmaydi 
- ba’zi o‘simliklarda ildiz bo‘lmaydi                     
🔰(ELODEYA) 
🔰- ildiz faqat substratga birikish vazifasinigina 
bajaradi (QO‘G‘A, O‘QBARG) 
🔰- Suvda kislorod miqdorining tanqisligiga 
moslashish mexanizmi sifatida o‘simlik 
organlarida havo bilan 
to‘lgan to‘qima – AERENXIMA rivojlangan. 
🔰- Barg yaproqlari yupqa, ba’zi o‘simliklar 
(SUV NILUFARI, SUV YONG‘OG‘I) 
barglarining shakli havo va 
suv muhitida joylashganiga qarab farq qiladi. 
🔰- Suv o‘simliklarining chang donachalari, 
mevasi va urug‘lari suv o‘tkazmaydigan qobiq 
bilan qoplangan 
va suv yordamida tarqaladi.                                         
♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�                     
⤵�⤵�⤵�⤵�⤵�⤵� 
 
  
 
  [28.08.20 
15:26==============================
============ 


 
228 
 
♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨
�                           Odam skeleti 206 ta suyakdan 
tashkil topgan.Ulardan 85 tasi juft,36 tasi toq. 
📕 Tuzilishiga ko’ra suyaklar: 
📕 Uzun naysimon-12 ta( bular o’z                                   
navbatida:Yelka-2 ta,bilak-2ta  
📕1. Naysimon son-2 ta, boldir-4 ta ) 
📕Kalta naysimon-76 ta( bular o’z                               
navbatida: kaft 10 ta (oyoq bilan  20                  
ta),barmoq suyaklari-56 ta) 
📕2.Yassi-20 ta (tepa-2 ta,kurak-                                   
2ta,ensa-2ta, yuz-15 ta) 
📕Uzun g’ovak- 27 ta(qovurg’a-24 ta,to’sh-1       
ta,o’mrov-2ta) 
📕        3.G’ovak 
📕Kalta  g’ovak- 50 ta(umurtqa-33-34                        
ta,kaftusti-32 ta (oyoq bilan) 
📕4.G’alvirsimon-yuqori jag’-2 ta,peshona-1   
ta,ponasimon-1 ta,g’alvirsimon-1 ta 
 
📕Dumg’aza-5 ta 
📕Bel umurtqalari-5 ta 
📕Ko’krak umurtqalari-12 ta 
📕Yelka kamar-4ta  
📕Bosh qutisi : 23ta (miya qutisi-8ta,yuz-15ta) 
📕Umurtqa pogonasi-33-34 
📕Umurtqa pogonasi 5 ta qismdan iborat:     
📕boyin-7 ta,ko’krak-12 ta,bel-5 ta,dumgaza- 
5ta va dum 4-5 ta 
📕Qovurg’a -24 ta(haqiqiy-chin qovurgalar-14 
ta,soxta qovurga-6 ta,yetim qovurg’a-4 ta 
🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺 
⤵�⤵�⤵�⤵�⤵�⤵�⤵�⤵�⤵�⤵�⤵�⤵
�⤵� 
 
  
 
  
 
  [28.08.20 
15:26==============================
============ 
 1. Biologiya atamasi 1802- yilda fransuz olimi 
J.B.Lamark va nemis olimi G. R. Treviranus 
tomonidan fanga kiritilgan.                                                                                                                           
2. Tarixiy usulning biologiyada qo‘llanishi 
Ch.Darvinning nomi bilan bog‘liq.                                                                                                                                                                                                       
3. Abu Ali ibn Sino eksperimental yoki tajriba 
usuli biologiyada 0‘rta asrlarda boshlab bergan.                                                                                                                                                                      
4. D.I.Ivanovskiy 1892- yilda rus olimi tamaki 
o‘simligida uchraydigan tamaki mozaikasi deb 
ataluvchi kasallik qo‘zg‘atuvchisining o‘ziga 
xos xususiyatlarini aniqladi.                                                                                                                                                     
5. F.Leffler va P.Froshlar uy hayvonlarida 
uchraydigan oqsil kasalligini qo‘zg‘atuvchilar 
ham bakteriyali filtrdan o‘tib ketar ekan, degan 
xulosaga keldilar.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                 
6. 1917- yil kanadalik bakterio- log F.de Erell 
bakteriyalarni zararlovchi bakteriofag-virusni 
kashf etdi.                                                                                                                                                          
7. 1665- yilda ing- liz olimi Robert Guk daraxt 
po'stlog'idagi po'kak to'qimadan yupqa kesmalar 
tayyorlab mikroskop yordamida kuzatganda 
ajoyib yangilikni kashf etdi.                                                                                                                                                                                        
8.Ddaraxtning po'stlog'i bir xil massadan iborat 
bo'lmay, balki juda mayda bo'shliqlardan, ya’ni 
katakchalardan iborat ekanligini aniqladi. Bu 
mayda bo'shliqlarni R.Guk “sellula” (katakcha, 
uyacha, hujra) deb atadi.                                                                                           
9. M.Malpigi va N.Gryu 1671- yilda o'simlik 
hujayralarining tuzilishini aniqladi.                                                                                                             
10. A.Levenguk 1680- yilda qondagi qizil qon 
tanachalari — eritrositlarni, bir hujayrali 
hayvonlar va bak- teriyalarni birinchi marta 
o'rganadi.                                                                                                                                                                                                                                         
11. 1831- yilda ingliz botanigi R.Braun 
hujayralarda yadro mavjudligini aniqlaydi.                                                                         
bb                       12. Chex olimi Ya.Purkine 
1839- yilda hujayra tarkibidagi suyuqlikni 
protoplazma deb atashni taklif etadi.                                                                                                                                                   
13. 1838—1839- yillarda nemis olimlari: 
botanik M. Shleyden va zoolog T.Shvann o‘sha 
vaqtgacha fanda to‘plangan hujayra haqidagi 
ma’lumotlarga tayanib hujayra nazariyasini 
yaratdilar. 
 
  
 
  [28.08.20 
15:26==============================
============ 
�������������� 
 
Eritrositlar  --- 
⬇�⬇�⬇� 
 
💉 Hosil bo'ladi--- Qizil ilikda 


 
229 
 
💉 Saqlanadi ---- O't, jigar, teri va taloqda (70% 
dan ortiq) 
💉 Yemiriladi --- Jigar va taloqda 
💉 Funksiyasi --- Transport 
💉 1mm 3 qonda --- 4-6mln ta 
💉 Yashaydi ----  120 kun 
💉 Kamayishi ---- Anemiya 
💉 Tarkibida saqlaydi --  Gemoglobin 
💉 Gemoglobin tarkibi ---  gem (oqsil qism) va 
globin (Fe tutadi) 
💉 Kislorodni biriktirib ---- Oksigemoglobin ga 
aylanadi 
 
LEYKOTSITLAR 
⬇�⬇�⬇� 
 
💭 Hosil bo'ladi --- Qizil ilik, ayrisimon bez, 
taloq, limfa tuguni 
💭  Yashaydi ---- 2-5 kun 
💭  1mm3 qonda ---- 6-8 mingta 
💭  Funksiyasi ----  Himoya 
💭  Ishlab chiqaradi --- Antitelo va antitoksin 
💭  Antigenni eritadi ---- Antitelo 
💭  Zaharli moddalarni neytrallaydi --- 
Antitoksin 
 
TROMBOTSITLAR 
⬇�⬇�⬇� 
 
🕸 Hosil bo'ladi --- Suyak ko'migi va taloqda 
🕸 Yashaydi --- 2-5 kun 
🕸 1mm3 qonda ---- 300-400 000 ta 
🕸  Vazifasi ---  Qon ivishida 
🕸  Tarkibida --- Tromboplastin 
🕸  Qon ivishi ---- Trombotsitlar yoriladi ---->  
Tromboplastin qon plazmasiga chiqadi -----> 
Protrombinni trombinga aylantiradi ----> 
Plazmada fibrinogen fibringa aylanadi ----->  
Fibrin jarohatlangan joyda to'r hosil qiladi. 
 
  
 
  [28.08.20 
15:27==============================
============ 
🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰  
.                    ☑�☑�☑�☑� 
                    ☑�MITOZ!☑� 
                     ☑�☑�☑�☑� 
🔰Interfaza               🔰Mitoz bosqichlari 
      
⬇�.                               ⬇� 
➡�G1-2n2c.✅     ➡�Profaza-2n4c✅ 
➡�S-2n4c.✅     ➡�Metofaza-2n4c✅ 
➡�G2-2n4c.✅    ➡� Anafaza-4n4c✅ 
                              ➡�Telofaza-2n2c✅ 
                           
                        ✅✅✅✅ 
                      ✅MEYOZ✅ 
                        ✅✅✅✅ 
                    🔰Interfaza    
                            
⬇� 
                  1⃣ G1-2n2c✅ 
                  2⃣ S - 2n4c✅ 
                  3⃣ G2-2n4c✅ 
                            � 
           🔰MEYOZ BOSQICHLARI 
              
↙�.            ⬇�.           ↘� 
   Meyoz-I        Interkinez.   Meyoz-II 
(Reduksion).         
⬇�        (Ekvatsion) 
       
⬇�.                 (n 2c)                      ⬇� 
➡�Pro-I (2n4c).✅   ➡�Pro-II (n 2c)✅ 
➡�Meta-I (2n4c)✅➡�Meta-II(n2c)✅ 
➡�Ana-I (2n4c).✅➡�Ana-II (2n2c)✅ 
➡�Telo-I (n 2c).✅   ➡�Telo-II (n c)✅ 
 
➡�Izoh: n-xromasomalar soni☑� 
              c-xromatida(DNK) soni☑� 
 
🔘Xromasoma va xromatida(DNK) larning 
o'qilishi!    
 
🔴1n1c- 1 ta xromatida(DNK)li  
xromasomalarning gaploid to'plami.✅ 
 
🔵1n2c- 2 ta xromatida(DNK) li 
xromasomalarning gaploid to'plami.✅ 
 
⚫�2n2c- 1 ta xromatida (DNK) li 
xromasomalarning diploid to'plami.✅ 
 
�2n4c- 2 ta xromatida(DNK) li 
xromasomalarning diploid to'plami.✅ 
 


 
230 
 
�4n4c-1 ta xromatida(DNK) li 
xromasomalarning tetraploid to'plami!✅ 
 
    
 
  [28.08.20 
15:27==============================
============ 
🌨🌨🌨🌨🌨🌨🌨🌨🌨🌨🌨🌨🌨OITV- 
orttirilgan immun tanqisligi virusi 
♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨� 
 
📕📌1983 -yilda Lui Montane tomonidan 
aniqlangan. Virus qon , limfa va orqa miya 
suyuqligida uchraydi. U ko'proq limfositlarni 
zararlaydi. Shu sababli bemor immun tizimi eng 
avval ishdan chiqadi. OITV rivojlanishiga ko'ra 
5 davrga bo'linadi:✅✅ 
 
📕🔰1. Inkubatsiya davri - 14 kundan 1 yilgacha 
davom etadi.✅✅ 
 
📕🔰2. O'tkir davr - 7-14 ba'zan 30 kun o'tgach 
namoyon bo'ladi. Istima, sovqotish, 
darmonsizlik, faringit, stomatit, toshma, ich 
ketishi kabi alomatlar kuzatiladi.✅✅ 
 
📕🔰3. Latentlik davri - 5-10 yil davom etadi. 
Limfa bezlari yiriklashuvi kuztiladi.✅✅ 
 
📕🔰4. OITSdan oldingi davr - 1 -2yil davom 
etadi. Stomatit, gerpes, kandidoz va til 
leykoplakiyasi takrorlanadi.✅✅ 
 
📕🔰5. Terminal davr -  sil, meningit, gripp, 
salmonellyoz, saraton, limfoma, endmsefalit, 
toksoplazmoz va shu kabi infeksiyali va 
infeksiyasiz kasalliklar avj oladi. Bu 3 yil 
ko'pincha bir yil davom etadi. ✅✅ 
 
  
 
  [28.08.20 
15:27==============================
============ 
QON TOMIRLARI , QON AYLANISHI. 
♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨� 
Qon va qon aylanish doirasining asosiy vazifasi 
kislorod va oziq moddalarni hujayralarga 
yetkazib berish hisoblanadi. 
🅾�🅾�🅾�🅾�🅾�🅾�🅾�🅾� 
🔸Asosiy qon aylanish organlari. 
📕1. Yurak ✅ 
📕2. Arteriyalar ✅ 
📕3. Venalar  ✅ 
📕4. Kapilyarlar. ✅ 
🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺 
Arteriyalar ---- > Yurakdan chiquvchi qon 
tomirlar.  
Devori 3 qavatdan iborat. 
📕1. Qalin elastik brikiruvchi to'qima ✅ 
📕2. Silliq muskulli qavat ✅ 
📕3. Bir qavat epiteliy. ✅ 
📕Venalar ---- > Yurakka keluvchi qon tomirlar. 
Devori 3 qavat arteriya devoriga o'xshash lekin 
birmuncha yupqa. ✅ 
Kapilyarlar ---- > Hujayra va to'qimalarda gazlar 
almashinuvida ishitok etuvchi qon tomir 
hisoblanadi. 
Devori bir qavat hujayralardan iborat epiteliy 
bilan qoplangan. Kapilyarlar qalinligi odam 
sochidan 50 marta ingichka. ✅ 
🔴🔴🔴🔴🔴🔴🔴🔴🔴 
📌 Qon aylanish doirasi. 
Odam organizmida asosiy ikkita qon aylanish 
doirasi mavjud.  
🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰 
1. Katta qon aylanish doirasi. 
Chap qorincha -- > Aorta -- > Arteriya -- > 
Buyrak arteriyasi ( Qon zararli moddalardan 
tozalanadi. ) -- > Arteriola -- > Kapilyar( 
To'qimaga kislorod va oziq moddalar berilib , 
Karbonag anhidrid va zararli qoldiq qonga 
chiqariladi. )  -- > Venula -- > Venalar -- > Jigar 
Venasi ( Shuningdek oshqozondagi oziq 
moddalar ham Vena qon tomiri orqali jigarga 
keladi. ) -- > Yuqori va pastki kovak vena -- > 
O'ng bo'lmacha. ✅ 
🌨🌨🌨🌨🌨🌨🌨🌨🌨 
2. Kichik qon aylanish doirasi. 
O'ng qorincha -- > O'pka arteriyalari -- > Venula 
-- > O'pka kapilyarlari ( Karbonat angidrid 
tashqi muhitga  beriladi , kislorod Qonga o'tadi. 


 
231 
 
) -- > Arteriola -- > 4 ta o'pka venalari -- > Chap 
bo'lmacha. ✅ 
 
Ko'rinishida organizmda qon aylanadi.  
 
📕📌 Limfa sistemasi. 
Organizmda qon aylanish bilan birga limfa 
aylanish sistemasi ham bo'lib organizmnda 
immunitetda ishtirok etadi. 
Qon aylanishdan limfa aylanishning asosiy farqi 
Tomirlar to'qimalarga bormaydi balki , 
to'qimalardan boshlanadi. 
Organizmda limfa tugunlari soni 460 tani tashkil 
etadi.   
📕Limfa tugunida limfotsitlar harakatlanib               
📕vena qon tomirlariga quyiladi. 
📕Limfa tomirlarida o'rtacha 1 - 1,5 l limfa                  
.    
📕suyuqligi harakatlanadi..          
📕 Bir kecha kunduzda 1200 - 1500 ml qon                      
📕Vena qon tomirlariga 
 
  
 
  [28.08.20 
15:27==============================
============ 
♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨
�♨�♨�SAVOL KO`P TUSHADIGAN 
JOYLARDAN MALUMOTLAR                                   
🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰                         📕 a - 
tashqi ko'rinishi,                                                  
📕 b - ichkituzilishi:                                                 
📕1 - aorta yoyi, 
📕2- yuqori kovak vena,                                          
📕 3 - o‘pka arteriyasi,                                                    
📕4 - o‘pka venasi,                                                       
📕5 - pastki kovak vena, 
📕6- o‘ng bo‘lmasi,                                                   
📕7 - chap bo'lmasi,                                              
📕8 - tavaqali klapanlar,                                          
📕9 - chap qorincha 
 
  [28.08.20 
15:27==============================
============ 
♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨�♨� 
 
Oqsillar molekulasining tuzilish 
darajalari.                                      
📕📕📕📕📕📕📕📕📕📕📕📕 
✅📌Oqsil makromolekulasining strukturasida 
tuzilishining bir necha xillari farqlanadi. 
Bulardan birinchisi oddiy peptid bog‘lar 
yordamida o‘zaro bog‘langan aminokislotalar 
zanjiridir. Bu struktura oqsilning birlamchi 
strukturasi deyiladi. Oqsilning birlamchi 
strukturalari odatda o‘zgarmas, irsiy belgilangan 
bo‘ladi. Hujayrada oqsillar birlamchi chiziq 
shaklda bo‘lmay balki, o‘ralgan, spiralsimon, 
globulyar, ipsimon fibrillyar shakllarda bo‘ladi. 
Oqsillarning to‘rtta strukturasi mavjud. Ular 
birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi va to‘rtlamchi 
strukturalardir  
📕📕📕📕📕📕📕📕📕📕 
✅📌Birlamchi struktura --->polipeptid zanjirda 
o‘zaro peptid bog‘i yordamida bog‘langan, 
chiziqli aminokislotalar ketma-ketligidan iborat. 
(DNK kodlagan, spetsifik, oqsilning funksiyasi 
va tarkibi birlamchi strukturaga bog‘liq.) Insulin 
gormoni birlamchi strukturada bo‘ladi. 
🅾�🅾�🅾�🅾�🅾�🅾�🅾�🅾�🅾�🅾� 
✅📌Ikkilamchi struktura ---->polipeptid zanjir 
spiralsimon bo‘lib, zanjirdagi bir 
aminokislotaning CO – karboksil gruppasi bilan 
ikkinchi aminokislotaning NH – amino gruppasi 
o‘rtasida vodorod bog‘i hosil bo‘ladi. Vodorod 
bog‘i peptid zanjirda bir qancha bo‘ladi va ular 
qo‘shni bo‘lmagan, lekin bir-biriga yaqin 
bo‘lgan aminokislotalar o‘rtasida sodir bo‘ladi. 
Globin, sochdagi keratin, kollagen oqsillari 
ikkilamchi strukturada ega. 
🅾�🅾�🅾�🅾�🅾�🅾�🅾�🅾�🅾� 
✅📌Uchlamchi struktura ---> 
aminokislotalardan iborat polipeptid  zanjir  
globulyar  shaklda  bo‘ladi.  Ko‘pgina  oqsillar  
uchlamchi strukturada bo‘ladi. Aminokislotalari 
o‘rtasida ion bog‘lar, vodorod bog‘lar, disulfid 
bog‘ (S–S), gidrofob aloqalar mavjud bo‘ladi. 
Hamma globulyar oqsillar – fermentlar, 
antitelolar, mioglobin, gormonlar uchlamchi 
strukturada bo‘ladi. 
🅾�🅾�🅾�🅾�🅾�🅾�🅾�🅾� 
✅📌To‘rtlamchi struktura ---> bir qancha 
polipeptid zanjirlar disulfid ko‘priklar orqali, 
vodorod bog‘lari va gidrofob aloqalar 


 
232 
 
yordamida birlashib oqsilning to‘rtlamchi 
strukturasini hosil qiladi. Masalan, gemoglobin 
molekulasi to‘rtlamchi strukturaga ega. 
 
 
♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻
� 
♻�  Oqsil tarkibidagi 20 ta             ♻� 
♻�aminokislotalarning nomi va.   ♻� 
♻�qisqartmalari.                               ♻� 
♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻
�♻� 
🌨🌨🌨🌨🌨🌨🌨🌨🌨🌨🌨🌨🌨 
🔰I. Ochiq zanjirli (atsiklik)  halqasiz  
aminokislotalar 
🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻 
✅📌1.  Monoaminomonokarbon kislotalar: 
Glitsin Gli  
Alanin Ala 
Serin Ser 
Sistein  Sis  
Sistin   Sis 
🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻 
✅📌2. Dikarbon aminokislotalar: 
 Aspartat Asp 
 Asparagin Asn 
 Glutamat kislota Glu 
 Glutamin Gln 
🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺 
✅📌3.  Diaminokislotalar: 
Treonin Tre  
Lizin Liz 
Valin Val  
Arginin Arg 
Metionin Met 
Leysin Ley 
Izoleysin Ile 
🌿🌿🌿🌿🌿🌿🌿🌿🌿🌿 
✅🔰II. Siklik (halqali) aminokislotalar 
🌿🌿🌿🌿🌿🌿🌿🌿🌿🌿 
📌1. Aromatik aminokislotalar  
Fenilalanin Fen  
Tirozin Tir 
 
📌2. Geterotsiklik aminokislotalar 
Gistidin Gis 
Triptofan Trp 
 
🔰III. Iminokislotalar 
Prolin Pro 
Oksiprolin Pro 
 
📌Qoʻshimcha Malumotlar 
Aminokislota tarkibidagi korboksil va 
aminoguruhlarning bo‘lishi ularga amfoterlik 
xususiyatni beradi.  
Ular kuchli kislotali sharoitda ishqor, ishqoriy 
sharoitda esa kislota sifatida reaksiyaga 
kirishadi.✅✅ 
 
📌Ko‘p aminokislotalar biologik aktiv moddalar 
– gormonlar, vitaminlar, antibiotiklar sintezi 
uchun zarur mahsulot hisoblanadi. ✅✅  
 
📌O‘simliklar va ko‘pchilik mikroorganizmlar 
o‘ziga kerakli aminokislotalarni 
boshqa moddalardan o‘zlari sintezlay oladi. 
✅✅ 
 
📌Odam va hayvonlar bir qancha 
aminokislotalarni sintezlay olmaydi. Bu 
aminokislotalar  
o‘rni almashmaydigan aminokislotalar deyiladi. 
Ularga---> valin, leysin, izoleysin, trionin, 
fenilalanin, triptofan, metionin, arginin, gistidin 
kiradi.  
Ular faqat ovqat tarkibi bilan  kiradi.✅✅ 
 
⤵�⤵�⤵�⤵�⤵�⤵�⤵�⤵�⤵�⤵�⤵�                     
🔰  
 
  [28.08.20 
15:27==============================
============ 
♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻
�♻�♻�♻� 
 
BIOGEOGRAFIK VILOYATLAR. 
 
Yer yuzida tarqalishiga ko'ra o'simliklar va 
hayvonlar bir xilda tarqalmagan. Hayvonlar va 
o'simliklarni quruqlikda tarqalishiga qarab 
olimlar sayyoramizni 6 ta guruxga ajratadilar.  
Bunda ular sutemizuvchilar , qushlar , ochiq va 
yopiq urug'li o'simliklar sudralib yuruvchilar , 


 
233 
 
suvda va quruqlikda yashovchilar , qurulikdagi 
sporali o'simliklarni tarqalishini asos qilib 
oldilar. 
 
Asosiy Biogeografik viloyatlar   
1. Avstraliya 
2. Neotropik 
3. Hindomalay  
4. Habashiston 
5. Polearktik 
6. Neoarktik 
 
Quyida ushbu biogeografik viloyatlarga batafsil 
to'xtalib o'tamiz. 
 
🔰AVSTRALIYA BIOGEOGRAFIK 
VILOYATI.🔰 
🛑 Hududlari --- > Yangi zelandiya , Yangi 
gvineya , Polineziya , Tasmaniya orollari. ☑� 
🛑 Tuban Sutemizuvchilari --- > O'rdakburun , 
yexidna. ☑� 
🛑 Xaltali Sutemizuvchilar --- > Kenguru , 
xaltali krot , xaltali tiyin , xaltali bo'ri , xaltali 
ayiq ☑� 
🛑 Yo'ldoshli Sutemizuvchilar --- > 
Sichqonsimon kemiruvchilar , ko'rshapalaklar , 
dingo iti ☑� 
🛑 Qushlar --- > Jannat qushlari , xashaki 
tovuqlar , kapachi qushlar , lira qushi , qanotsiz 
kivi  , emu tuyaqushi. ☑� 
🛑 Sudralib yuruvchilar --- > Taxminlariga ko'ra 
paleozoy erasi sudralib yuruvchilariga o'xshash 
☑� 
🛑 O'simliklar --- > Evkalipitlar , janubiy 
qoraqayin , daraxtsimon paparotniklar ☑� 
 
🔰NEOTROPIK BIOGEOGRAFIK 
VILOYATI.🔰 
 
🔴 Hududlari --- > Janubiy va Markaziy Amerika 
, Meksikaning tropik qismi , Karib arxipelagi. 
☑� 
🔴 Sutemizuvchilar --- > Gajak dumli maymun , 
gajak dumli ayiq , pampas mushugi , dengiz 
cho'chqasi , janubiy amerika tulkisi. ☑� 
🔴 Tuban Sutemizuvchilar --- > Oppossum , 
Zirhlilar , chumolixor , yalqov. ☑� 
🔴 Qushlar --- > Kolibri , yapaloq qush , Nandu 
☑� 
🔴 Sudralib yuruvchilar --- > Alligatorlar , 
iguana , ilonlar uchraydi. ☑� 
 
🔰HINDOMALAY BIOGEOGRAFIK 
VILOYATI🔰 
 
⭕� Hududlari --- > Hindiston , Hindixitoy , 
Seylon , Yava , Sumatra , Tayvan , Filippin 
orollaridan tashkil topgan. ☑� 
⭕� Sutemizuvchilar --- > Orangutan , Tupaylar 
( chala maymunlar ) , hind fili , yo'lbars , 
bambuk ayig'i , antilopalar , tapir , nasoroglar. 
☑� 
⭕� Qushlar --- > Yovvoyi bankiv tovuqlari , 
qirg'ovullar , tovuslar. ☑� 
⭕� Sudralib yuruvchilar --- > Zaharli ilonlar , 
har xil kaltakesaklar , timsohlar. ☑� 
⭕� O'simliklar --- > Bambuk , Banan , qora 
daraxt. ☑� 
 
HABASHISTON BIOGEOGRAFIK 
VILOYATI. 🔰 
 
🛑 Hududlari ---- > Afrikaning markaziy , 
janubiy qismi , Madagaskarni egallagan.  
🛑 Sutemizuvchilar --- > Martishka , lemur , 
arslon , fil , begemot , oq va qora ikki shoxli 
nosoroglar , jirafa zebra , giyena itlari , gorilla , 
shimpanze ☑� 
🛑 Sudralib yuruvchilar --- > Agamalar , 
xameleonlar. ☑� 
🛑 O'simliklar --- > Baobob , qizil daraxt , palma 
, akatsiya , daraxtda o'simliklar - epifitlar. ☑� 
 
🔰POLEARKTIK BIOGEOGRAFIK 
VILOYATI.🔰 
 
🔘 Hududlari --- > Yevropa , Osiyoning 
shimoliy va markaziy qismi , Afrikaning 
shimoliy qismini egallagan. ☑� 


 
234 
 
🔘 Sutemizuvchilar --- > Ot , sayg'oq , yelik , 
kabarga , tog' echkisi , los , yovvoyi qo'y , 
qo'ng'ir ayiq , bo'ri , tulki , qunduz , vixuxol , 
ko'rshapalaklar. ☑� 
🔘 Qushlar --- > Kar , tustovuq , chittak. ☑� 
🔘 O'simliklar --- > Archalar , pixta , qora 
qarag'ay , qarag'ay , eman , terak , tol , akatsiya , 
gledechiya. ☑� 
 
🔰NEOARKTIK BIOGEOGRAFIK 
VILOYATI. 🔰 
 
🔵 Hududlari --- > Shimoliy amerika , 
Grenlandiya , Bermud va Aleut orollari. ☑� 
🔵 Sutemizuvchilar --- > Sixshox kiyik , tog' 
echkisi , ilvirs , muskusli qo'y , badboy kaltadum 
, yenot , daraxt jayralari. ☑� 
🔵 Ikkid hududa ham uchraydigon hayvonlar ( 
Polearktik - Neoarktik ) --- > qunduz , bug'u , 
los , tulki , suvsar , oq ayiq , oq sichqon , oq 
tovushqon , yumronqoziq , silovsin ☑� 
 
  
 
  [28.08.20 
15:27==============================
============ 
Hayvonlarda qon aylanish 
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬ 
 
1⃣ Hashorotlar    
━━━━━━━━━━ 
📌 Qoni O² tashishda ishtirok etmaydi. 
 
 
2⃣ Qorinoyoqli moluskalar  
━━━━━━━━━━━━━ 
🔰 Yuragida arterial qoni bor hayvonlar 
hisoblanadi. O² ga toʻyingan qon yurak 
boʻlmasida boʻladi. 
 
🎯 Qon va gazlar harakati   
   
Yurak qorinchasi → O² → arteriyalar → O² → 
toʻqimalar → CO² → venalar → CO² → oʻpka 
→ O² → yurak oldi  boʻlmachasi 
 
 
3⃣ Qisqichbaqasimonlar    
━━━━━━━━━━━━━━ 
🔰 Yuragida O² ga toʻyingan qon boʻladi. Qon 
aylanish sistemasi ochiq. 
 
 
4⃣ 2 pallali moluskalar    
━━━━━━━━━━━━━ 
🔰 Qon aylanish sistemasi ochiq. Yurak 
boʻlmasida O² li qon boʻladi. 
 
 🎯 Qon va gazlar harakati   
      
Yurak qorinchasi → O² → arteriyalar → O² → 
toʻqimalar → CO² → venalar → CO² → jabralar 
→ O² → yurak oldi  boʻlmachasi 
 
Davomi bor... 
 
Tuzuvchi:  
👨💻   
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬ 
 
  [28.08.20 
15:27==============================
============ 
5⃣ Bosh skeletsizlar   
━━━━━━━━━━━ 
📌 CO² li qon - qorin aortasida 
📌 O² li qon - orqa aortasida 
 
🎯 Qon harakati   
 
Qorin aorta → jabra kapilyarlari → orqa aorta 
→ toʻqima va organlar kapilyarlari → qorin 
aorta 
 
 
6⃣ Baliqlar    
━━━━━━━━ 
📚  Yuragida venoz qoni bor hayvonlar 
hisoblanadi. 
 
📌 Qon yuragiga 1 ta tomir (vena tomiri) orqali 
kiradi  
 
📌 1 ta tomir orqali chiqadi. 


 
235 
 
 
📌 CO² li qon - yurak boʻlmasida, yurak 
qorinchasida, qorin aortasida, yurak venasida 
boʻladi. 
 
📌 O² li qon - orqa aortasida  
 
🎯 Qon harakati   
 
Yurak qorinchasi → qorin aorta  → jabra 
arteriyasi → kapilyarlar → orqa aorta → 
arteriyalar → kapilyarlar → venalar → yurak 
boʻlmasi 
 
Davomi bor... 
 
Tuzuvchi:  
👨💻   
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬ 
 
  [28.08.20 
15:27==============================
============ 
8⃣ Reptiliyalar     
━━━━━━━━━━ 
📌 Sudralib yuruvchilar haqiqiy quruqlik 
hayvonlari bo‘lib, qon suyak ko‘migi va taloqda 
ishlab chiqiladi. 
 
📌 Ularning yuragi ikkita boʼlmacha va bitta 
qorinchadan iborat. Qorincha chala to‘siq bilan 
ajralgan boʼladi. 
 
📌 Timsohlarda to‘siq toʼliq boʻlib, yuragi to‘rt 
kamerali. 
 
📌 Lekin sudralib yuruvchilarning barchasida 
tanasida aralash qon oqadi.  
 
📌 Suvda hamda quruqlikda yashovchilardan 
farqli ravishda sudralib yuruvchilarda 
qorinchadan mustaqil ravishda 3 ta  qon tomiri 
chiqadi.  
 
📌 Qorinchaning chap tomonidan arterial (O²) 
qonga ega o‘ng aorta yoyi chiqib, undan bosh 
miyaga ketuvchi uyqu arteriyasi 
 
📌 O‘rta qismidan tanaga ketuvchi chap aorta 
yoyi 
 
📌 Oʼng tomonidan o‘pkaga ketuvchi venoz 
(CO²) qonga ega o‘pka arteriyasi boshlanadi. 
 
📌 O‘ng va chap aorta yoylari birlashib orqa 
aortani hosil qiladi. 
 
📌 Shuning uchun miyaga arterial qon (O²) 
 
📌 Tanaga aralash qon (CO²+O²) 
 
📌 Oʻpkaga esa venoz (CO²) qon boradi 
 
📌 O'pka venalari chap boʼlmachaga quyiladi. 
 
📌 Bosh miya va tanadan keluvchi venoz qon 
oʼng boʼlmachaga quyiladi. 
 
📌 Kichik qon aylanish doirasi yurak 
qorinchasidan chiqib, o'pkada kislorodga 
to‘yinib, chap boʼlmaga quyiladi. 
 
📌 Chap va oʼng bo‘lmalardagi qon yurak 
qorinchasiga oʼtadi. 
 
📌 Yurak qorinchasida venoz va arterial qon 
qisman aralashadi.  
 
📌 Yurak qorinchasidan qon aylanishining katta 
doirasi boshlanadi. U organ, to‘qima va 
hujayralardagi gaz almashinuvida ishtirok etib, 
yurakning o‘ng bo‘lmachasiga kelib quyiladi.   
 
📌 Sudralib yuruvchilarning arteriya qon 
tomirlarida aralash (venoz va arterial) qon 
boʼlganligi sababli, moddalar almashinuvida 
kam energiya hosil boʼladi. 
 
Davomi bor... 
 
Tuzuvchi:  
👨💻   
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬ 
 


 
236 
 
  [28.08.20 
15:27==============================
============ 
7⃣ Amfibiyalar    
━━━━━━━━━━ 
📌  Katta qon aylanish doirasi - qorinchasidan 
boshlanib o‘ng yurak boʻlmachasida tugaydi. 
📌  Kichik qon aylanish doirasi - qorinchasidan 
boshlanib chap yurak boʻlmachasida tugaydi. 
 
🔵 CO² li yoki venoz qon - yurak oʻng 
boʻlmasida, oʻng boʻlmaga qon olib keluvchi 
vena tomirida, oʻpka va teriga qon olib boruvchi 
oʻpka va teri arteriyalarida, miyadan qaytuvchi 
va tanada yigʻilgan qon quyiladigan kovak 
venada 
 
🔴 O² li yoki arterial qon - yurak chap 
boʻlmasida, chap boʻlmaga qon olib keluvchi 
oʻpka venasida, teri venasi orqali kovak venada, 
miyasiga qon olib boruvchi 1 juft uyqu 
arteriyalarida 
 
📌 Oʻpka va teri kapilyarlarida esa O² li qon 
hosil boʻladi. 
 
📌 Qorinchasidagi aralash qon 1 juft (oʻng va 
chap) aorta yoyi orqali tanaga boradi. 
 
🔎 Bularda yurak urishi (puls) past 40-50 tani, 
ba’zilarida 20-30 tani tashkil qiladi 
 
Davomi bor... 
 
Tuzuvchi:  
👨💻   
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬ 
 
  [28.08.20 
15:27==============================
============ 
9⃣ Qushlar    
━━━━━━━━ 
📌 Oʻng aorta ravogʻiga ega hayvonlar 
hisoblanadi. 
 
🔵 CO² li qon - yurak oʻng boʻlmasi va 
qorinchasida, yurak oʻng boʻlmasiga qon olib 
keluvchi vena tomirida, oʻpka arteriyasida 
 
🔴 O² li qon - yurak chap boʻlmasi va 
qorinchasida, oʻpka venasida, hamda oʻng 
tomonga yoʻnaluvchi aortada boʻladi. 
 
🛡 Yuragidan chiquvchi qon tomirlari - chap 
qorinchadan chiquvchi oʻngga yoʻnalgan aorta 
(O² li qon), oʻng qorinchadan chiquvchi oʻpka 
arteriyasi (CO² li qon) 
 
🛡 Yuragiga kiruvchi qon tomirlar - oʻng 
boʻlmachaga kiruvchi vena tomiri (CO² li qon), 
chap boʻlmaga kiruvchi oʻpka venasi (O² li qon) 
 
Davomi bor... 
 
Tuzuvchi:  
👨💻   
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬ 
 
  [28.08.20 
15:27==============================
============ 
1⃣0⃣ Sutemizuvchilar   
━━━━━━━━━━━━ 
📌 Chap aorta ravogʻiga ega hayvonlar 
hisoblanadi. 
 
🔴 CO² li qon - yurak oʻng boʻlmasi va 
qorinchasida, oʻpka arteriyasida, oʻng boʻlmaga 
qon olib keluvchi vena tomirida 
 
🔴 O² li qon - yurak chap boʻlmasi va 
qorinchasida, oʻpka venasida, chapga yoʻnalgan 
aortada boʻladi. 
 
 
🔰 Yuragiga kiruvchi qon tomirlar - oʻng 
boʻlmaga kiruvchi vena tomiri (CO² li qon), 
chap boʻlmaga kiruvchi oʻpka venasi (O² li qon) 
 
🔰 Yuragidan chiquvchi qon tomirlari - chap 
qorinchadan chiquvchi chapga yoʻnalgan aorta 
tomiri (O² li qon), oʻng qorinchadan chiquvchi 
oʻpka arteriyasi (CO² li qon) 


 
237 
 
 
 
Davomi yo'q😎 
 
Tuzuvchi:   
👨💻   
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬ 
 
  [28.08.20 
15:27==============================
============ 
🔰Har bir individni kelip chiqish bo'g'ini: 
 
    ✅Ot-Tarpan 
    ✅Qo'y-Muflon 
    ✅Tovuq-Bankiv 
    ✅Qoramol-Yevropa turi 
    ✅Cho'chqa-Yovvoyi to'ng'iz 
    ✅G'oz-Kulrang g'oz 
    ✅Kurka-Yovvoyi kurka 
    ✅O'rdak-Yovvoyi o'rdak 
    ✅Kaptar-Ko'k kaptar 
 
�💻Tuzgan:   
 
  [28.08.20 
15:28==============================
============ 
[ GIF 
==================================
======== 
 TAKRORLASH UCHUN                           
Ko‘zning funksiyasi.                                                          
Ko'zni optik kameraga o‘xshatish mumkin.        
Uning to‘r pardasi yorug‘likka sezgir ekran, 
ko‘z gavhari va shox parda yoruglikni sindi- 
ruvchi muhit hisoblanadi. Kamalak parda 
orqasida joylashgan kipriksimon mus- kullar 
ko‘z gavhari qavariqligini o‘zgartirib, yorug‘lik 
nuriarini ko‘proq yoki kamroq sinishini 
ta’minlaydi. Ko‘z gavhari o‘z egikligini 
o‘zgarlirib, predmetdan tushadigan nurlarning 
to‘r pardada fokuslash jarayoni akkomodatsiya 
deyiladi. Akkomodatsiya tufayli buyumlar uzoq 
yoki yaqin turishiga qaramasdan, aniq ko‘rinadi. 
Biz narsalarga har ikkala ko‘zimiz bilan 
qaraymiz. Lekin narsa bitta bo‘lib ko‘rinadi. 
Narsaning tasviri ikkala ko‘zning bir xil joyiga, 
ya’ni sariq dog‘ga tushganida bitta bo‘lib 
ko‘rinishi slereoskopik ko'rish deyiladi. 
Ko'zning ikki nuqtani ular orasidagi eng kam 
masofada ajrata olish xususiyati ko'rish 
o'tkirligi, ya’ni ko'rish kuchi 
deyiladi.👆👆👆👆👆👆👆👆👆 
 
  [28.08.20 
15:34==============================
============ 
🔰Individlarning nechiga yaqin turi tarqalagani: 
 
  ✅Yomg'ir chuvalchangi-180 ta 
  ✅Ko'p tuklilar-5000 ta 
  ✅Sporalilar-4000ta 
  ✅Qorinoyoqlilar-100000 ta 
  ✅Ikki pallalilar-30000 ta 
  ✅Boshoyoqli molluska-650 ta 
  ✅Qisqichbaqa-30000 ta 
  ✅Hasharot-11000 ta 
  ✅Tangachaqanotlilar-150000 ta 
  ✅Xordalilar-43000 ta 
  ✅Akula-250 ta 
  ✅Skat-350 ta 
  ✅Xaltalilar-270 ta 
  ✅Primatlar-200 ta 
 
 Tuzuvchi:   
 
  [28.08.20 
15:34==============================
============ 
❕❗� Allel genlar ❗�❕ 
 
✅ Allellar (yun. allelon – bir-birini o‘zaro), 
allelomorflar,  
 
✅ Allel genlar – bir genning gomologik xromo-
somalarning o‘zaro bir xil joy (lokus)laridagi 
bo‘lishi mumkin bo‘lgan har xil holatlari.  
 
✅ A. ma’lum bir belgining rivojlanishini 
nazorat qilib, uning alternativ (bir-birini inkor 
etuvchi) ifodalanishiga sabab bo‘ladi.  
 


 
238 
 
✅ "A." atamasini daniyalik olim V. Iogansen 
taklif etgan (1909). Aksariyat genlar faqat ikki: 
dominant va resessiv A. ga ega.  
 
✅ Diploid organizmlarning somatik 
hujayralarida har ikkala, gametalarda esa faqat 
bitta allel bo‘ladi.  
 
✅ Barcha holatlarda ham ma’lum genning 
dominant alleli ta’siri shu genning resessiv 
allelinikidan ustun keladi. 
 
✅ A. ning dominantlik xususiyati ularning 
o‘zaro allellik ta’siriga, genoti-pik muhit va 
tashqi sharoitlarga bogliq.  
 
✅ Dominant va resessiv A. gomozigotalik (SS 
yoki ss) yoki geterozigotalik (Ss) holatlarida 
ishtirok etishlari mumkin.  
 
✅ Bundan tashqari genning ko‘p allellilik 
seriyalari ham uchraydi. Bunday holda ham 
dominant allel bosh harf bilan, allellarning 
barcha resessiv seriyalari esa turli nishonlar 
qo‘yilgan kichik harflar bilan belgilanadi 
 
  
 
  [28.08.20 
15:34==============================
============ 
🔰DTM🔰 
Ma'murjonning bir kunlik ovqati tarkibidan 
ajralgan energiya 4280kj ni tashkil etib oqsildan 
ajralgan energiya foizi yog va uglevod foizidan 
28%ga kamligi uglevoddan 2%ga kopligi aniq 
bolsa, bir kunlik istemol qilgan yog` 
miqdorini(gr) toping. 
A)33         B)133       C)73       D)313 
Ishlanishi:        
 
Oqsil(x)  Yog(y) va Uglevod(y)= 100% 
   x.           
x+y = 100%     x+28 = y 
100-28 = 72 
72/2 = 36 
36(oqsil) 
36+28 = 64(uglevod,yog' 
36-2 = 34(uglevod) 
64-34 = 30(yog') 
4280--------100 
1284=x-------30 
 
1284/38,9 = 33gr(yog') 
J: A) 
 
II Usuli 
 
 Oqsil(x)    yog' van uglev(y) 
x+y = 100 
y-x = 28 
  x = 36 
 
36-2 = 34(uglev) 
36+34 = 70 
100%-70% = 30(yog') 
 
4280-------100% 
1284=x-----30% 
 
1284/38,9 = 33gr 
J: A) 
 
  
 
  [28.08.20 
15:34==============================
============ 
� Genlarning polimer ta'siriga doir qiziqarli 
faktlar: 
 
✅ polimeriya ikki xil bo'ladi 
 
1⃣ Kommulyatev 
2⃣ Nokomullyatev 
 
✅ kumilyativ polimeriyada digeterozigotali 
organizmlar o'zaro chatishtrilganda, fenotip 
jixatdan, 1:4:6:4:1 nisbatda ajralish kuzatiladi 
 
✅ Trigeterozigotali organizmlar 
chatishtrilganda fenotip jixatdan nisbat 
1:6:15:20:15:6:1 
 
✅ Tetrageterozigotali organizmlar o'zaro 
chatishtrilganda esa, fenotip jixatdan, ajralish 
1:8:28:56:70:56:28:8:1 nisbatda bo'ladi 
 


 
239 
 
✅ Nokumilyativ polimeriyada esa, 
digeterozigotali organizmlar chatishtrilganda, 
fenotipik nisbat 15:1 
 
✅ Trigeterozigotali organizmlar 
chatishtrilganda esa, fenotipik nisbat 63:1 
 
✅ Tetrageterozigotali organizmlar 
chatishtrilganda, fenotipik nisbat 255:1 nisbatda 
ajralish kuzatiladi 
 
  
 
  [28.08.20 
15:34==============================
============ 
💢💢💢💢 Navlar 💢💢💢💢 
 
✔�1. Atirgul – qirqog’ayni. 
 
✔�2. Tok – kishmish, katta qo’rg’on, 
qorago’zal, daroyi, buvaki, hiloliy, qirmizi, 
husayni, sohibi, rizomat, toyipi, charos, soyaki, 
chillaki, gultish. 
 
✔�3. Bug’doy – Ulug’bek 600, Sanzor. 
 
✔�4. Olma – oq olma, qizil olma, Namangan 
olmasi, targ’il olma, qozi dastor olmasi. 
 
✔�5. Shaftoli – Vatan, Lola, Anjir shaftoli, 
Zarafshon, Farhod, Zarg’aldoq. 
 
✔�6. Kartoshka – Nimrang – 
cho’zinchoq,pushti,o’rta pishar 
Obidov – kechpishar 
Samarqand – 1yilda 2marta hosil beradi. 
 
✔�7. G’o’za  
♻�Yangi  istiqbolli–Buxoro – 9, Buxoro–102, 
Namangan–34(39), Omad. 
 ♻�(Sodiq mirahmedov) Viltga chidamli-
Toshkent–1, Toshkent–2, Toshkent–3. 
♻�(Nabijon Nazirov, Oston Jalilov) Serhosil – 
AN – 402, Samarqand – 3, Yulduz.  
♻�Raxmonqulov  yaratgan navlar-Umid, 
Oqqo’rg’on -2, Mang’it-1,  Mang’it-2, 
Istiqlol-2, Sulton, 
♻�Abduraxmonov Genetik injineriya 
vabiotexnalogiya usullarini qo’llash orqali 
g’o’za genlaridan foydalanishning yangi 
imkoniyat topib –PORLOQ navini yaratdi. 
♻�2013- yildan boshlab ekib kelinmoqda 
Porloq-1, Porloq-2, Porloq-3, Porloq-4. 
 
✔�8. Qovun – bosvoldi, zarmiton, cho’gari, 
bo’rikalla, umrboqi, bargi, aravakash 
 
  
 
  [28.08.20 
15:34==============================
============ 
XEMOSINTEZ. 
   
📌Temir bakteriyalari ikki valentli temirni uch 
valentli birikmalargacha oksidlab, hosil bo’lgan 
energiya hisobiga uglerodning 
anorganikbirikmalaridan organik moddalarni 
sintezlaydi. ✅✅ 
4FeCO3+O2+6H2O=4Fe(OH)3+4CO2+energiy

  
📌Nitrifikator bakteriyalar organik 
moddalarning chirishidan hosil bo’lgan 
ammiakni  nitritlarga (HNO2), nitritlarni 
nitratlargacha (HNO3) oksidlab, shu jarayonda 
hosil  bo’ladigan energiyadan foydalanadi: ✅✅ 
2NH3+3O2=2HNO2+2H2O+energiya             
2NHO2+O2=2HNO3+energiya  
   
📌Oltingugurt bakteriyalari vodorod sulfidni 
molekular oltingugurtga yoki sulfat kislotagacha 
oksidlab o’z tanasida oltingugurt to’playdi. 
Vodorod sulfid yetishmaganida bakteriyalar o’z 
tanasida to’planib qolgan oltingugurtni sulfat 
kislotagacha oksidlashdan ajraladigan 
energiyadan foydalanadi. ✅✅ 
2H2S+O2→2H2O+2S+energiya                             
2S + 3O2+ 2H2O = 2H2SO4+energiya  
  
📌Vodorod bakteriyalari. Vodorod bakteriyalari 
vodorodni oksidlaydi.   
2H2+O2=2H2O+energiya✅✅ 
 
   


 
240 
 
 
  [28.08.20 
15:34==============================
============ 
ALBERT EYNSHTEYNDAN 🔟 TA 
HAYOTIY MASLAHAT! 
     
Albert Eynshteyn nafaqat buyuk fizik sifatida 
mashhur bo’lgan, balki o’z davrining eng dono 
odamlardan biri!  bo’lgan. Uning maslahatlari 
butun dunyoga tarqatildi va shu kungacha 
dolzarbligini yo’qotmadi. 
 
1⃣. QIZIQUVCHAN BO'LING: 
 
«Mening hech qanday maxsus iste’dodim yo'q. 
Men shunchaki, juda qiziquvchanman.» 
 
2⃣. BEBAHO QAT'IYAT: 
 
«Men har bir masalaga, boshqalarga nisbatan, 
juda e'tibor va ehtiyotkorlik bilan qarayman.» 
 
3⃣. VAQTDAN YUTISHGA XARAKAT 
QILMANG: 
 
«Bir vaqtda bir necha ish qila olasan, lekin 
hammasini mukammal qila olmaysan” 
 
4⃣. ENG KATTA KUCH BU — TASAVVUR: 
 
«Tasavvur – bu hamma narsa. Bu hayotdagi 
bo’lajak voqealarni ko’rib chiqishdir. Tasavvur 
bilimdan ham muhimdir.» 
 
5⃣. XATO QILISH: 
 
«Hech qachon xato qilmagan inson, yangi 
narsani umuman tatib ko’rmaydi.» 
 
6⃣. HOZIRGI VAQT BILAN YASHANG: 
 
«Men hech qachon kelajak haqida o’ylamayman 
– u juda tez yaqinlashib keladi.» 
 
7⃣. QADRIYATLARNI YARATING: 
 
«Muvaffaqiyatga erishish uchun intilmang, balki 
hayotingiz mazmunli bo’lishiga intiling.» 
 
8⃣. TAKRORLAMANG: 
 
«Bir ishni qayta-qayta qilib, lekin-har xil 
natijani kutish axmoqlik.» 
 
9⃣. BILIM TAJRIBADAN KELIB CHIQADI: 
 
«Axborot – bilim emas. Ilmning yagona 
manbasi – tajriba.» 
 
🔟. O'YINDA YAXSHIROQ O'YNASH 
UCHUN, QOIDALARNI BILISH KERAK: 
 
«Siz o’yin qoidalarini o’rganishingiz kerak. 
Shundan so’ng, hammadan ko’ra yaxshiroq 
o’ynashingiz mumkin» 
 
  
 
   
  [28.08.20 
15:34==============================
============ 
🔉🔉🔉=========Mitoz sikli======== 
Interfaza 3 bosqich : 
●G1-sintezdan oldingi davr 
2n 2c =》 46:46 
●S-sintez davri (reduplikatsiya) 
2n 4c =》 46:92 
●G2-sintezdan keyingi davri 
2n 4c =》 46:92 
Mitoz 4 bosqichdan iborat: 
○1. Prodaza 2n 4c =》46:92 
○2. Metofaza 2n 4c =》46:92 
○3. Anafaza 4n 4c =》92:92 
○4. Telofaza 2n 2c =》46:46 
 ======Meyoz boʻlinish ====== 
______I Meyoz___________ 
Profaza I     2n 4c =》46:92 
Metofaza I  2n 4c =》46:92 
Anafaza  I  2n 4c =》46:92 
Telofaza I 1n 2c =》 23:46 
---------------------------- 
Interkinez  1n 2c =》23:46《= 
---------------------------- 
______II Meyoz__________ 
Profaza II 1n 2c =》23:46 
Metofaza II 1n 2c =》23:46 


 
241 
 
Anafaza II 2n 2c. =》 46:46 
Telofaza II 1n 1c =》23:23 
  🔉🔉🔉🔉HAMMA ETIBOR BERIB 
YODALB OLSIN SAVOL BOR BU 
BO`YICHA 
 
  
 
  [28.08.20 
15:34==============================
============ 
📕  Qo‘shimcha ma'lumot  
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬ 
 
🐛 Bronza qoʻngʻiz qorin boʻlimi koʻkrak 
boʻlimi bilan harakatsiz birikkan 
 
🕷 Butli oʻrgimchak ustki jagʻlarining 1-
boʻgʻimi harakatchan tirnoqsimon oʻsimtadan 
iborat. 
 
� Qushlarda yuqori jagʻ va koʻkrak umurtqalari 
bir-biri bilan oʻzaro harakatsiz birikkan. 
Qovurgʻalar va pastki jagʻlari harakatchan 
birikkan. 
 
🐟 Baliqlarda umurtqa pogʻonasi kalla suyagi 
bilan harakatsiz birikkan. 
 
🐸 Baqada umurtqa pogʻonasi boʻyin umurtqasi 
orqali kalla suyagi bilan harakatchan birikkan. 
 
� Kaltakesakda umurtqa pogʻonasi bilan kalla 
suyagi oʻzaro harakatchan birikkan. 
 
🐢 Toshbaqada koʻkrak umurtqasi orqa kosasi 
bilan harakatsiz, umurtqa pogʻonasida boʻyin va 
dum umurtqalari harakatchan birikkan. 
 
🐍 Ilonlarning yuqori va pastki jagʻ suyaklari 
choʻziluvchan paylar yordamida harakatchan 
birikkan. 
 
🐕 Sutemizuvchilarda bel umurtqalari oʻzaro 
harakatchan birikkan. 
 
 
Tuzuvchi:   
👨💻   
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬ 
 
  [28.08.20 
15:34==============================
============ 
Ignabargli o‘rmon (tayga).  
-U Yevrosiyoning shimoliy qismlari va 
Shimoliy Amerikani o‘z ichiga oladi.  
-Qishi uzoq va sovuq, yog‘ingarchilik miqdori 
ko‘p va asosan qor ko‘rinishida bo‘ladi.  
-Doimiy yashil ignabargli daraxtlar hukmronlik 
qiladi  
-pixta, ✅ 
-kedr, ✅ 
-qarag‘ay. ✅ 
Hayvonot olami yirik tuyoqli sutemizuvchi 
hayvonlar  
-los, ✅ 
-kabarga✅ 
mayda o‘simlikxo‘r sutemizuvchilar  
-qunduz, ✅ 
-olmaxon, ✅ 
-yirtqich sutemizuvchilar  
-ayiq, ✅ 
-silovsin, ✅ 
-tulki, ✅ 
-bo‘ri, ✅ 
-norka)dan iborat.  
Bu biomlarda botqoqliklar va ko‘llar uchraydi. 
 
  
 
  [28.08.20 
15:34==============================
============ 
Energiya almashinuvi 3-bosqichli j-n 
1�⃣1-bosqich  
| Kam miqdorda energiya ajraladi 
|                      ↑100% tarqaladi 
| Energiyani《 
|                      ↓0 % to‘planadi 

2�⃣2-bosqich (hujayra_sitoplazma) |nomlari: 
glikoliz, to‘liqsiz, oraliq,  |kislorodsiz, anaerop, 
chala |parchalanish, achish. 1 |molekula(180gr) 
glukozani  |parchalanishi misolida 
| 200 kJ energiya ajraladi 


 
242 
 
|                ↑120 kj tarqaladi (60%) 
| 200kJ 《 
|                ↓80 kJ 2ta ATF da (40%) 
|                      to‘planadi 

3�⃣3-bosqich (mitoxondriyada ) 
|nomlari: aerop, to‘liq parchalanish, O² | li nafas 
olish, oksidlanish d-di. 
| 2600 kJ energiya ajraladi 
|                  ↑1160 kJ tarqaladi(44,6%) 
| 2600 kJ《 
|                  ↓1440 kJ 36 ta ATF(55,4%) 
|                      to‘planadi 
|  1 ta 180 gr Glukoza (C6H12O6) 
|                 Sitoplazmada 200 kJ 
| 2800 kj《 
|                 Mitoxondriyalarda 2600 

|                   ↑120 issiqlik sifatida ta 
|          200《 
|         /        ↓80 2 ta ATF da  
| 2800              ↓1440 36 ta ATF da  
|          \ 2600《 
|                        ↑1160 issiqlik sifatida 

| Jami = sitoplazmada + mitoxondriy 
| 2800 = 200 kJ + 2600 kJ 
|                         | chala |to‘la | jami 
| Jami tarqalgan 120 + 1160 = 1280 
| Jami to‘plangan 80 + 1440 = 1520 
| Jami energiya ↑1280 +↓1440 = 2800 

| 2800________100% 
| 1520________X¹=54,28 % 
| 1280________X²=45,71 % 
 🔉🔉🔉 HAMMA YANA BIR BOR   QARAB 
CHIQSIN 
 
  
 
  [28.08.20 
15:34==============================
============ 
YECHIM 
1) EcoRI restriktazasi bir marta kesganda DNK 
molekulasidan 8 ta vodorod boğlar kamayadi. 
Bu vodorod boğlar A va T juftligiga tegishli. 
Izoh:  
   ↓ 
G↓ A A T T C 
   → →→↓ 
C T T A A↓G 
 
2) BamHI restriktazasi bir marta kesganda DNK 
molekulasidan 10 ta vodorod boğlar kamayadi. 
Bu vodorod boğlarning 4 tasi 
A va T juftligiga, 6 tasi C va G jutligiga tegishli. 
izoh: 
   ↓ 
G↓G T A C C 
  → → → ↓ 
C C A T G↓G 
 
3) EcoRI - birinchi bõlagini - x 
     BamHI - ikkinchi bõlagi - y 
 
4) DNK molekulasining bitta restriktaza bir 
marta kesganda 2 ta bõlak hosil bõladi.  
Shuning uchun: 15 - 2 = 13  
                           (marta kesilgan) 
 
5) x + y = +13 
    8x + 10y = 116  
              y = 6  
              x = 7  
    y - BamHI 
    x - EcoRI 
 
6) 1 marta kesganda ------ 8 ta 
     7 marta kesganda --- x=56 ta 
                                            (EcoRI)              
    1 marta kesganda ----- 4 ta  
     6 marta kesganda ---x= 24 ta 
                                          (BamHI)  
 
7) 56 + 24 = 80 ta vodorod boğ kesilgan (A va T 
juftligi orasida). 
J: D 
 
   
 
  [28.08.20 
15:34==============================
============ 
🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰 
 
🛑Ekosistema strukturasi---- moddalarning 
davriy aylanishida funksiyasiga qarab turlar 


 
243 
 
produsentlar  konsumentlar va 
redusentlar(destruktorlar )✅ 
 
🛑PRODUSENTLAR---- o'simliklar  
fotosintezlovchi va xemosintezkovchi 
bakteriyalar 
 
🔴KONSUMENTLAR ---- barcha hayvonlar va 
parazit o'simliklar  
 🔵REDUSENTLAR yoki destruktorlar----- 
tuproq bakteriyalari va zamburug'lar  
�DETRIT --- chiriyotgan organizm qoldiqlari 
�DETRITOFAGLAR---  tuproq bakteriyalari, 
chuvalchanglar, zamburug'lar.  
 
🛑OZIQ ZANJIRIning birinchi bo'g'ini yashil 
o'simliklar ikkinchi bo'g'inida o'simlikxo'r 
organizmlar uchinchi bo'g'inda esa yirtqichlar va 
parazitlar tashkil qiladi.  
 
⭕�Trofik darajalar organizmlarning oziq 
zanjiridagi o'rni.  
Ularning soni oziq zanjiridagi bo'g'inlar soniga 
teng. Avtotrof organizmlar birinchi  trofik 
daraja, fitofaglar ikkinchi trofik daraja, 
yirtqichlar uchinchi trofik darajaga 
mansubdirlar. 
Tabiiy jamoalar turlar tarkibi jihatdan tubdan 
farq qilsada, trofik strukturasi bo'yicha o'xshash 
bo'ladi. Ular asosiy ekologik komponent avtotrof 
organizmlar, turli tartib konsumentlari(1, 2, 
3lamchi) va redusentlardan tashkil topadi. 
 
 
ZOOLOGIYADAN BIR SHINGIL 
 
🔴 Morfologiya-- hayvonlarni tashqi tuzilishi  
🔵  Anatomiya-- hayvonlarni ichki tuzilishini 
� Embriologiya-- hayvonlarni embrional 
rivojlanishini 
🛑  Filogenetika-- hayvonlarni tarixiy 
rivojlanishini 
🔘  Etologiya-- hayvonlarni hulq ahvolini 
 🛑Paleozoologiya -- qadimda yashab hozirda 
qirilib ketgan hayvonlarni 
⭕�  Fiziologiya-- hayvonlarni organizmi  
📛  Protozoologiya--bir hujayrali hayvonlarni 
❇�  Gelmintologiya--parazit chuvalchanglarni 
✳� Entomologiya -- hashorotlarni 
�  Akorologiya-- kanalarni 
➡�  Ixtiologiya-- baliqlarni 
🔜  Ornitologiya--qushlarni 
🔘  Teriologiya--  sut emizuvchi hayvonlarni 
o'rganadi. 
 
 
   
 
  [28.08.20 
15:34==============================
============ 
  📒📒MALUMOTLAR  📒📒  
Nukleotidlar tarkibi: fosfor kislota, 
monosaxarid, azot asosi DNK nukleotidlari: 
adenin – A; timin – T; guanin – G; sitozin – S. 
RNK nukleotidlari: adenin – A; uratsil – U; 
guanin – G; sitozin – S.                                                                                  
Riboza – C5H10O5 Dezoksiriboza – C5H10O4 
DNK zanjirida Adenin (A) nukleotidi Timin (T) 
ga, Guanin (G) esa Sitozin (S) ga 
komplementardir.  A va T orasida 2 ta vodorod 
bog‘i, G va S orasida 3 ta vodorod bog‘i bo‘ladi. 
1-zanjirning nukleotidlar qatori A-G-S-T bo‘lsa, 
shu zanjirga parallel turgan 2-zanjirning 
nuleotidlar qatori T-S-G-A tarzida bo‘ladi. 
  ya‘ni: 1-zanjir: A - G - A - A - T - S – G 
  2-zanjir: T - S - T - T - A - G – S 
 Purin asosi: Adenin va Guanin;   🌿🌿Pirimidin 
asosi: Timin va Sitozin   Nukleotidlar orasi 0,34 
nm ga teng.                           Transkripsiya – 
DNKdagi oqsil to‗g‗risidagi axborotni i-RNKga 
ko‗chirib o‗tilgandek yozilishi. Transkripsiya 
yadroda kechadi. 
 🔉Translyatsiya – i-RNKdagi nukleotidlar 
ketma-ketligini aminokislotalar ko‗rinishida 
namoyon bo‗lishi.                                                                      
Qo‘sh zanjirli DNKning bitta geni joylashgan 
masofasi polimeraza fermenti yordamida orasi 
ochilib, RNK sintezlanadi.                                                                         
Bu hodisa, ya‘ni iRNKni ko‘chirib olish 
jarayoni transkripsiya deb yuritiladi. iRNK 
sintezlanishi jarayonida DNKning nusxa 
ko‘chirilayotgan fragmentidan komplementar 
tarzda nukleotidlar qatori ajraladi. Lekin, iRNK 
zanjirida                          DNKdagi T o‘rniga 
Uratsil (U) nukleotidi hosil bo‘ladi. DNK 


 
244 
 
zanjiridan iRNKning sintezlanishi ya‘ni 
transkripsiya quyidagicha boradi: 
Oqsil biosintezi bosqichlarining farqi 
📒Transkripsiya 
 
- DNK dagi oqsil to‘g‘risidagi axborotni –RNK 
ga ko‘chirib o‘tilgandek yozilishi; 
- Yadroda kechadi:                            
📒Transiyatsiya- i-RNK dagi nukleotidlar 
ketma-ketligini amino kislotalar ko‘rinishida 
namoyon bo‘lishi;. 
-Ribosomada kechadi:           
 
  
 
  [28.08.20 
15:34==============================
============ 
GULLI O'SIMLIKLARDA JINSIY 
YETILISH,URUG'LANISH 
 
Gulli o‘simliklarda sporogenez va gametogenez 
  
O’simliklarda jinsiy hujayralarning shakllanish 
jarayoni 2 bosqichga 
Bo’linadi: 1- bosqich — sporogenez — gaploid 
sporalaming hosil bo’lishi; 
                   2- bosqich -- gametogenez — 
gametalaming rivojlanishi bilan tugallanadi. 
O'simliklarda mikrosporalar hosil bo’lish 
jarayoni mikrosporogenez, 
                      megasporalarning hosil bo’lish 
jarayoni esa megasporogenez deb ataladi. 
 
Changchi hujayraning hosil bo’lishi: 
Mikrosporogenez va mikrogametogenez 
Yosh changdonning to‘qimasida arxeospora 
hosil bo’ladi. 
Arxeospora meyozning 1-bo’linishdan keyin 
ikkita spora,  
                                    2- bo‘linishidan so‘ng 
to‘rtta gaploid to‘plamli mikrosporalar hosil 
qiladi. Ular sporalarlarnng tetradasi deb ataladi. 
Mikrosporalar hosil bo‘lgandan so‘ng 
mikrogametogenez boshlanadi. Наг bir 
mikrospora mitoz bo‘linishi oqibatida vegetativ 
va generativ hujayralaming hosil bo‘lishiga olib 
keladi. 
Keyinchalik vegetativ hujayra bo‘linmaydi. 
Unda oziq moddalar to‘planadi,ular generativ 
hujayraning bo’linishini taminlab beradi. 
Generativ hujayra yana bo’lnib, ikkita 
spermiyalar rivojlanadi. Yetilgan chang 
donachasi bitta vegetativ hujayra va ikkita 
generativ yadrodan tashkil topadi. 
Mikrogametagenez chang hujayrasini 
rivojlanishi 
 
Urug‘chi hujayraning hosil bo’lishi  
Megasporagenez va megametogenez. 
Yosh urug‘kurtakning qavatida arxeosporalar 
hujayra yetishadi. U meyoz usulda bo’linib bitta 
yirik, bitta mayda sporani hosil qiladi. Bu 
sporalar meyoz usulda bo’linish natijasida bitta 
yirik,uchta mayda spora rivojlanadi. Uchta 
maydasi keyinchalik yemiriladi. Qolgan bitta 
yirik spora gaploid to‘plamli xromosomaga ega 
bo‘ladi. Bu spora uch marotaba mitoz usulda 
bo’linib 8 yadroli murtak xaltachasini hosil 
qiladi. 
Murtak xaltachasining mikropile (spermiyalar 
kiradigan joy) qismida to‘rtta yadro 
joylashib,bittasi tuxum hujayrani hosil qiladi, 
to‘rtinchi yadro bo’lsa murtak xaltachasini 
markazidan o‘rin oladi. Murtak xaltachasini 
mikropilega qarama-qarshi qismida ham to‘rtta 
yadro joylashib, ulardan bittasi markazga intilib 
mavjud markazdagi yadro bilan qo‘shilib diploid 
to‘plamli markaziy yadro qiladi. Murtak 
xaltachasining pastki tomonida qolgan uchta 
yadro qo‘shiladi. Shunday qilib murtak 
xaltachadagi 8 hujayradan 6 tasi gaploid 
xromosomali, murtak xaltachasini markazidagi 
ikkitasi o‘zaro qo‘shilib diploid xromosomali 
hujayraga aylanadi.Chang hujayrasidagi 
spermiyaning biri murtak xaltasidagi tuxum 
hujayra bilan, ikkinchisi esa markaziy yadro 
bilan qo‘shiladi Urug’langan tuxum hujayrada 
xromosomalaming diploid to‘plami tiklanadi va 
u urug‘ning murtak qismini hosil qiladi.  
megasporagenez tuxum hujayraning rivojlanishi 
Murtak xaltasidagi markaziy yadro bilan 
spermiya qo’shilishidan xromosomalaming 
triploidi hosil bo‘lib, undan urug‘ning 
endospermasi rivojlanadi.  
Chang naychasidagi bir spermiyaning tuxum 
hujayra, ikkinchisining markaziy yadro bilan 
qo‘shilishi qo‘sh urug’anish deyiladi. U 1898-
yilda rus olimi S.G.Navashin tomonidan kashf 
qilingan. 


 
245 
 
 
  
 
  [28.08.20 
15:35==============================
============ 
💡 MEGA FAKTLAR 💎 
 
Har 2 milliard kishidan👳 1 tasi 116 yoshdan 
ko'p yashaydi.  
 
Saudiya Arabistonida birortayam daryo 🏊 yo'q.  
 
Yer sharida 10% erkak👨 va 8% ayol 👩 
chapaqay.  
 
Dunyodagi eng kam o'lim👤 ko'rsatkichi 1998-
yili Qatarda qayd etilgan. O'shanda har 1000 
nafarga 1,6 kishi to'g'ri kelgan.  
 
Ulkan stegozavrning🐊 miyasi mutlaqo kichkina 
50 gramm atrofida (yong'oqdek) bo'lgan. 
 
Inson paydo bo'lgunga qadar yer yuzida 
yashagan jonivorlarning 99,9 % qirilib ketgan.  
 
🐦 Kalibri orqaga ucha oladigan yagona qush. 
 
🐔Tuyaqush 140 kg. gacha tosh bosadi. Ko'zi 👀 
miyasidan katta.  
 
🐧 Pingvin ucha olmaydigan, lekin suza 
oladigan va gavdasini tik tutib yuradigan yagona 
qush.  
 
Yangi Zelandiyada uchraydigan 🐣 kivi 
jussasiga nisbatan eng katta tuxum qo'yadigan 
qushdir.  
 
🐘 Fil kuniga 230 kg pichan yeb, 270 litr suv 
ichadi.  
 
  Sovuqqa eng chidamli jonivorlar g'oz va 
mushuk ekan. Bu jonivorlar -110 C' daraja 
sovuqda ham bemalol yashay oladi.  Boshqa 
aksariyat sut emizuvchilar faqat -45 C' darajaga 
bardosh bera oladi.👆Hatto, oq ayiq ham -80 C' 
daraja sovuqdan keyin muzlab qolarkan.  
 
Kechasi 🐱mushukning ko'zlari odamnikidan 4 
marta yaxshiroq, kundizi esa 5 marta yomonroq 
ko'radi.  
 
� Jayraning tanasida taxminan 30 000 ta nayza 
bor.  
 
🐍 Afrika kobrasi zahrini 3.5 metr masofaga 
"tuflay" oladi.  
 
� Jirafaning nafaqat bo'yni, balki tili ham 
uzungina: salkam 60 sm.  
 
Qushlar 4500 metr �, o'rgimchaklar 7500 
metr🕷 balandlikda ham kun kechira oladi.  
 
Chumchuqning 🐦 patlari 2500 ta☝�, 
to'rg'ayniki 4500 ta✌�, g'ozniki esa 1,5 mln � ta 
bo'lar ekan.  
 
� Chigirtka oyoqlari, pashsha va chivinlar 
�mo'ylov-atnennalari yordamida tovushlarni 
ilg'aydi.  
 
� Pashshaning 👀 ko'zi 4 mingta segmentdan, 
🐞tilla qo'ng'izniki 25 mingta segmentdan iborat.  
 
🐡 Amazonkada uchraydigan elektr ilon baliq 
650 voltlik quvvatga ega.  
 
Yer yuzida yashovchi hayvonlar orasida faqat 
Avstraliya dengizlarida uchraydigan 🐙meduza 
sifat baliqlarni qoni ko'k rangda bo'ladi. 
 
  
 
  [28.08.20 
15:35==============================
============ 
davomida ular urchuq ipiga o‘ralashib ketadi. 
Urchuq ipining to ‘la shakllanib borishi bilan 
sentriolaning har bir jufti bir-biridan uzoqlashib 
boradi, hujayra anchagina cho'ziladi. 
Profaza 2n 4c 
 
Metafaza. Bu davming boshlangich bosqichida 
xromosomalar hujayraning ekvator qismiga 
siljiydi. So‘ng barcha xromosomalar 


 
246 
 
sentromerlari bilan hujayra ekvatori yuzasi 
bo‘ylab joylashadi. Metafazada xromosoma 
to‘liq shakllanadi. Shunday qilib, ko‘z ilg‘amas 
darajada va o‘ta uzun xromatin ipchasining 
spirallashishi va batartib taxlanishi oqibatida 
zich, qisqa xromosomalar hosil bo’ladi.Har bir 
sentromera xromosoma yelka laridan turli 
masofada joylashib har xil kattalikdagi 
yelkalarga ega bo‘lgan xromosomani 
shakllantiradi. Hujay raning har bir qutbidan 
yo‘nalgan urchuq iplari bitta xromosomaning 
sentromerasiga ikki tomondan birikadi. 
Metafaza 2n 4c 
Anafaza. Har bir xromosoma bo‘ylamasiga 
alohida qiz xromatidasiga ajrala boshlaydi va 
sentromera ham ajraladi. Xromosomaning 
sentromera sohasidan xromatidlarga ajralib, 
hujayraning ikki qutbga tortilishi ro‘y beradi. Bu 
tortilishni sentromeraga birikkan, urchuq 
iplarining tarkibiga kiruvchi qisqarish 
xususiyatiga ega bo’lgan aktin va boshqa 
oqsillar taminlaydi. Shunday qilib, xromatida 
tarzidagi qiz xromosomalari hujayraning ikki 
qutbiga tengma-teng miqdorda taqsimlanadi. 
  
Anafaza 4n4c 
Telofaza. Bo’linayotgan hujayraning o ‘rtasida 
siqiqlik paydo bo’la boshlaydi. Bir ipli 
xromosoma - xpomatida spirallari yoyiladi - 
dispirallashadi va interfaza holatidagi xromatin 
ko‘rinishiga ega boladi. Hujayradagi siqiqlik 
butun hujayrani qamrab, bo’linish botiqligini 
hosil qiladi. Hujayrada yadrocha shakllanadi va 
yadro qobigi hosil bo’ladi. Botiqlik 
chuqurlashib, hujayrani bo’ladi,ya’ni 
sitoplazmaning bo’linishi ro‘y beradi va hujayra 
2 ta qiz hujayrasiga ajraladi. Doimo hamma 
hujayralarda ham mitoz jarayonidagi davrlar 
oxirigacha davom etavermaydi 
Ayrim hujayralarda xromosoma soni bir necha 
marta ortadi vo bu jarayon G2 dan so‘ng hujayra 
yadrosining qobigi saqlangan holda,urchuq 
iplari hosil bo’lmasdan ro‘y beradi. Ba’zan 
yadro profazadagi kabi erib ketsa-da, 
xromosomalar hujayra qutblariga tarqalmaydi va 
xromosomalarning xromatidalarga ajralishi bilan 
qayta yadro qobig'I hosil boiadi. Natijada 
xromosoma soni ona hujayranikiga nisbatar 2 
marta ortgan poliploid hujayra hosil boiadi. Bu 
jarayonga endomitoz deyiladi. Poliploid 
hujayraning o ‘zi xuddi shunday jarayonni qayta 
o‘tab xromosoma sonini yana ham orttirib olishi 
mumkin. 
Ba’zan mitoz jarayonining oxirgi davrida 
qutblangan xromosomalar atrofida alohida 
yadrolar hosil boiadi-yu, lekin sitokinez 
kechmaydi. Buning oqibatida ikki yadroli (har 
bir yadrosidagi xromosomasoni ona hujayrasiga 
teng bo’lgan,diploid) hujayra paydo bo’ladi. 
2n2c to'plamli iki 
                      Mitoz sikli 
Interfaza 3 bosqich : 
●G1-sintezdan oldingi davr    2n 2c => 46:46 
●S-sintez davri (reduplikatsiya)  2n 4c => 46:92 
●G2-sintezdan keyingi davri   2n 4c => 46:92 
Mitoz 4 bosqichdan iborat: 
○1. Prodaza 2n 4c => 46:92 
○2. Metofaza 2n 4c => 46:92 
○3. Anafaza  4n 4c => 92:92 
○4. Telofaza 2n 2c => 46:46 
 
  
 
  [28.08.20 
15:35==============================
============ 
Dashtlarning iqlimi fasllar davomida o‘zgarib 
turadi,  
-qish harorati 0°C dan past.  
-Asosan o‘tlar, qisman buta va daraxtlar o‘sadi.  
-Hayvonlar orasida tuyoqli hayvonlardan  
-bizon, ✅ 
-antilopa✅,  
-sayg‘oq, ✅ 
-kenguru,✅  
-jirafa, ✅ 
-zebra, ✅ 
-oq nosoroglar;✅  
 
Mayda sutemizuvchilardan  
-quyonlar, ✅ 
-yumronqoziqlar,✅  
-sichqonlar; ✅ 
 
yirtqichlardan  
-bo‘ri, ✅ 
-sher, ✅ 
-qoplon, ✅ 


 
247 
 
-gepard, ✅ 
-giyena itlari✅ hamda turli qushlar uchraydi 
 
  
 
  [28.08.20 
16:45==============================
============ 
MITOZ BO'LINISH HAQIDA 
 
  
(Mitoz yunoncha –ip degan manoni beradi) 
Hujayraning hayotiy sikli va bo’linishi. 
Yangi bo‘linib hosil bo‘lgan hujayra hayotida 
differensiatsiya ro‘y beradi, u maxsus faoliyatini 
bajarishga moslashadi, funksiyasini o‘taydi, 
qariydi va nihoyat o’ladi. 
Hujayra sikli ikki qismdan: interfaza va mitoz .               
Ikki bo‘linish oralig’i-----interfaza hisoblanadi. 
Interfaza 3 davrni o‘z ichiga oladi: 
1) Bo’linishdan keyingi ya’ni sintezdan 
oldingi— birinchi o ‘sish (G1) davri   (2n2c) 
2) DNK sintezi ro‘y beradigan davr (S); Sintez 
davri (2n4c) 
3) sintezdan keyingi yoki mitozdan oldingi— 
ikkinchi o ‘sish (G2) davri.  (2n4c) 
  
Interfaza yakunida, odatda hujayrada mitotik 
bo’linish (M) ro‘y beradi. Hujayraning 
bo‘linishga tayyorlanishi (interfaza) va 
bo‘linishi (mitoz) uning mitotik sikli 
hisoblanadi. 
Organizm hayoti davomida ko‘pgina hujayralar 
almashinib turadi. Bundan nerv hujayralari 
mustasno. Nerv hujayralari organizm 
tug'ilgandan keyin o‘sadi, murakkablashadi, 
ammo qayta hosil bo‘lmaydi, demak ularda 
bo‘linish hodisasi ro‘y bermaydi. 
  
Birinchi o ‘sish (G1) davri--  hujayrada o ‘sish, 
oqsillar va RNK to ‘planishi bilan boshlanadi. 
Bu jarayon natijasida hujayra o'zining shunday 
massasiga ega boiib qoladiki, u mitotik siklning 
keyingi -- S davrining boshlanishini taqozo 
etadi. G1 davr mobaynida DNK yangi 
molekulasini va uning sintezini, RNK va oqsil 
metabolizmini ta’minlovchi fermentlar sistemasi 
hosil boladi. 
Xar bir xromosoma bittadan xramatin ipi yani 
bitta xromatidadan iborat shakli (bir DNK 
demak) 
 
  
DNK sintezi ro‘y beradigan (S) davr-- davri 
hujayra siklining eng muhim bosqichi 
hisoblanadi. Sintetik davrsiz somatik 
hujayralarda mitoz ro‘y bermaydi. Bu davrda 
DNK reduplikatsiyasi, ya’ni yangi DNK 
molekulasining sintezi ro‘y beradi. S davr 
so‘ngida hujayra ikki molekula DNK ga ega 
bo‘ladi (mitoz jarayonida hosil boladigan har bir 
qiz hujayrasiga bir molekuladan DNK ni 
taqsimlab berish uchun ko‘rilgan tayyorlanish 
ro‘y beradi) Sintetik davrda hujayra organoidlari 
ham ortadi. 
Xar bir xromosoma ikkita xramatin ipi yani ikki 
xromatidadan iborat shakli (ikki DNK demak) 
 
  
Ikkinchi o ‘sish (G2) davri-- G2 davrda RNK va 
bolinish jarayonini ta’minlovchi oqsillar 
sintezlanadi (ayniqsa, bolinish dukini hosil 
qiluvchi oqsillarning sintezlanishi diqqatga 
sazovordir). 
  
 Mitoz bosqichi---Somatik hujayralar mitoz yo’li 
bilan bo’linib ko‘payadi. Mitozda hujayrada 
ketma-ket ro‘y beradigan 4 davr tafovut qilinadi:      
Profaza, Metafaza, Anafaza, Telofaza  
Mitoz jarayonida hosil bo’lgan 2 ta qiz hujayra 
ona hujayraga xos bo‘lgan barcha tuzilmalarga 
va,ayniqsa, to’liq irsiy materialga ega 
bo‘ladi.Mitoz natijasida genetik modda ikki qiz 
hujayra o‘rtasida teng bo‘linadi. 
  
 
  
Profaza.  
1.Bu davrda interfazada unchalik ko‘z ilg‘amas 
genetic mahsulot - xromatindan oddiy yoruglik 
mikroskopida ham yaqqol ko‘rinuvchi 
xromosomalar shakllana boshlaydi.Xromatinlar 
spirallashadi va buraladi – xromatin iplari 
yo‘g‘onlashadi, qisqaradi. Shunday qilib, 
shakllanayotgan har bir xromosoma 2 ta 
xromatin ipidan iborat bo‘lib, ular bir-biri bilan 
sentromera orqali qo‘shiladi.  


 
248 
 
2.So‘ng xromosomalar yadro qobig'I bo‘ylab 
joylashib oladi. Xromosomaning spirallashishi 
kuchayib, uning kaltalanishi ro‘y beradi.. Har bir 
juft sentrioladan yangi mikronaychalar hosil 
bo‘lib, bir-biriga qarab yo‘naladi. 
hlaydi.Xromatinlar spirallashadi va buraladi – 
xromatin iplari yo‘g‘onlashadi, qisqaradi. 
Shunday qilib, shakllanayotgan har bir 
xromosoma 2 ta xromatin ipidan iborat bo‘lib, 
ular bir-biri bilan sentromera orqali qo‘shiladi.  
3.So‘ng xromosomalar yadro qobig'I bo‘ylab 
joylashib oladi. Xromosomaning spirallashishi 
kuchayib, uning kaltalanishi ro‘y beradi.. Har bir 
juft sentrioladan yangi mikronaychalar hosil 
bo‘lib, bir-biriga qarab yo‘naladi. Ikki qutb 
sentriolalardan yo‘nalgan mikronaychalar 
urchuq iplarini hosil qiladi. Profaza davomida 
yadro qobig‘i parchalanib ketadi, yadrocha 
yo‘qoladi. Endi sentriolalar va ulami tutashtirib 
turuvchi urchuq iplari sitoplazma o‘rtasiga 
siljiydi. Sitoplazmada erkin joylashgan 
xromosomalar hosil bo‘lishi 
 
  [28.08.20 
16:45==============================
============ 
Sahrolar iqlimi juda quruq, kunlari issiq, tunlari 
esa sovuq ekosistemalardir.  
-Ular yog‘ingarchilik miqdorining kamligi, 
harorat va yoritilganlik darajasining yuqoriligi 
bilan xarakterlanadi. ✅ 
-Kserofitlar o‘t o‘simliklar, qisman butalar, 
efemerlar ko‘p uchraydi. ✅ 
 
Hayvonlardan xilma-xil kemiruvchilar 
--tovushqonlar, yumronqoziqlar;  
 
tuyoqli hayvonlar  
-qulon, ✅ 
-jayron✅,  
-antilopa,✅  
 
yirtqichlar  
-bo‘ri va sahro tulkisi✅  
 
ko‘plab sudralib yuruvchilar, 
o‘rgimchaksimonlar, hasharotlar uchraydi. 
Ulardan ko‘pchiligi tunda faol bo‘ladi 
 
  
 
  [28.08.20 
16:45==============================
============ 
Anemofill va Anemoxor nima? 
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬ 
 
🌾 Shamol yordamida changlanadigan 
o‘simliklar - anemofill (yunoncha «anemos» - 
shamol, «filiya» - yaxshi ko‘raman) oʻsimliklar 
deyiladi.  
Bularga... 
Bugʻdoy, arpa, suli, sholi, tol, terak, yongʻoq 
kabi oʻsimliklar kiradi. 
 
🌾 Meva va urugʼlari shamol yordamida 
tarqaladigan o‘simliklar - anemoxor (yunoncha 
«anemos» - shamol, «chorea» - tarqalish) 
o‘simliklar deyiladi.  
Bularga... 
🍃 1 tutam popuk (tuk) lari hisobiga 
tarqaladigan - terak, tol, qoqioʻt, qoʻgʻa 
🍃 Qanotchalari hisobiga tarqaladigan - 
qayragʻoch, shumtol, saksovul, cherkez, 
boyalich, baliqkoʻz, zarang, rovoch, jud kabi 
oʻsimliklar kiradi. 
 
📕 11-sinf 
 
Tuzuvchi   
👨💻   
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬ 
 
  [28.08.20 
16:45==============================
============ 
Kungaboqarning somatik hujayrasidagi 
xromasomalar soni olchaning somatik 
hujayrasidagi xromasomalar sonidan 2 taga 
koʼp. Kungaboqarning savatchasida 442 ta urugʼ 
hosil boʻlgan boʼlsa, urugʼ hosil qilishda 
qatnashgan arxeosporasidagi xromosomalar 
sonini toping. 
A) 7512B) 15028C) 13260D) 6630 
 
DTM_2017 
Yechimi  


 
249 
 
Olchaning somatik hujayrasida 32 ta 
xromosoma bor. 
Kungaboqar somatik hujayrasida esa, 32+2=34 
xromosoma bor. 
 
1— 1ta urug' hosil bo'lishi uchun chang 
donasidan 1 mikrospora qatnashadi. 
 
2— 1ta mikrospora 2 ta spermiy hosil qiladi. 
 
3— 2 ta spermiy 1 ta urug' hosil bo'lishida 
ishtirok etadi. 
 
4— Urugʻ hosil boʻlishida 1ta arxeospora 
qatnashadi 
 
5— Arxeosporada xromasoma 2n holatda. 
 
1 ta urug'------ 1 ta arxeospora 
442 ta urug'---- 442 ta arxeospora        
442•34=15028                              
 
Javob: B) 15028 
 
  
 
  [28.08.20 
16:45==============================
============ 
Ma'lum bir o'simlikda hosil bo'lgan spermiylar 
soni shu o'simlikning bitta barg og'izchasidagi 
jami xromasomalar soninig 3/4 qismidan, 72 
taga ko'p, Agar shu o'simlikda urug'lanishdan 
so'ng, 9 ta urug' hosil bo'lib, urug'lanishda 
qatnashgan spermiylar dastlabki spermiylarning, 
1/6 qismini tashkil etsa, shu o'simlikdagi 
xromasomalar soni, makkajo'xorini 
xromasomalari sonidan qanchaga farq qiladi?(2n 
to'plami bo'yicha)  
A) 28   B) 4   C) 10  D) 0 
 
Yechimi  
  
1) 9 • 2= 18 spermiy 
 
2) 1:6=0,1667  
 
3) 18:0,1667=108 ta jami spermiylar  
 
4) 108-72=36 
 
5) 36:3=12 
 
6) 12 • 4 = 48 suvqalampir  
 
7) 48-20=28 
 
Javob: A) 28 
 
  
 
  [28.08.20 
16:45==============================
============ 
Megasporagenez va megametogenez.  
 
Yosh urug‘kurtakning qavatida arxeosporalar 
hujayra yetishadi. U meyoz usulda bo’linib bitta 
yirik, bitta mayda sporani hosil qiladi. Bu 
sporalar meyoz usulda bo’linish natijasida bitta 
yirik, uchta mayda spora rivojlanadi. Uchta 
maydasi keyinchalik yemiriladi. Qolgan bitta 
yirik spora gaploid to‘plamli xromosomaga ega 
bo‘ladi. Bu spora uch marotaba  mitoz usulda 
bo’linib 8 yadroli murtak xaltachasini hosil 
qiladi.  
Murtak xaltachasining mikropile (spermiyalar 
kiradigan joy) qismida to‘rtta yadro joylashib, 
bittasi tuxum hujayrani hosil qiladi, to‘rtinchi 
yadro bo’lsa murtak xaltachasini markazidan 
o‘rin oladi. Murtak xaltachasini mikropilega 
qarama-qarshi qismida ham to‘rtta yadro 
joylashib, ulardan bittasi markazga intilib 
mavjud markazdagi yadro bilan qo‘shilib  
diploid to‘plamli markaziy yadro qiladi. Murtak 
xaltachasining pastki tomonida qolgan uchta 
yadro qo‘shiladi. Shunday qilib murtak 
xaltachadagi 8 hujayradan 6 tasi gaploid 
xromosomali, murtak xaltachasini markazidagi 
ikkitasi o‘zaro qo‘shilib diploid xromosomali 
hujayraga aylanadi. Chang hujayrasidagi 
spermiyaning biri murtak xaltasidagi tuxum 
hujayra bilan, ikkinchisi esa markaziy yadro 
bilan qo‘shiladi. Urug’langan tuxum hujayrada 
xromosomalaming diploid to‘plami tiklanadi va 
u urug‘ning murtak qismini hosil qiladi.  
   
Murtak xaltasidagi markaziy yadro bilan 
spermiy qo’shilishidan xromosomalaming 


 
250 
 
triploidi hosil bo‘lib, undan urug‘ning 
endospermasi rivojlanadi.   
Chang naychasidagi bir spermiyning tuxum 
hujayra, ikkinchisining markaziy yadro bilan 
qo‘shilishi qo‘sh urug’anish deyiladi. U 1898-
yilda rus olimi S.G.Navashin tomonidan kashf 
qilingan.  
 
  
 
  [28.08.20 
16:45==============================
============ 
🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻   🔶DNK🔶                                          
BIRGALIKDA O`RGANAMIZ     2019  
YILDA TUSHGAN 
SAVOLLAR
↙�↙�⤵�⤵�⤵�⤵�⤵�⤵�                                                                           
 1. Ikkita DNK molekulasi tarkibida jami 1000 
ta nukleotid mavjud. Birinchi DNK 
molekulasidagi nukleotidlarning 25%i adenin 
nukleotididan iborat, ikkinchi DNK 
molekulasidagi nukleotidlarning 20%i timin 
nukleotididan iborat. Agar ikkala DNK 
molekulasi tarkibidagi guanin nukleotidlari 
yig‘indisi 270 taga teng bo'lsa, ikkinchi DNK 
molekulasining uzunligini (nm) aniqlang. 
(qo'shni nukleotidlar orasidagi masofa 0,34 nm) 
A) 120 B) 72 C) 102 D) 68 
🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻                  🔺Yechim: 
Birinchi DNK = 25% A, 25%T, 25%G, 25% S 
Ikkinchi DNK = 20%T, 20%A, 30%G, 30%S 
🔹1-DNKdagi G + 2-DNK dagi G = 270 ta 
1-DNK + 2- DNK = 1000 ta nukleotid 
25x + 30y = 270 
100x + 100y = 1000 
X= 6 
Y= 4 
🔶Demak Birinchi DNK da 600 ta nukleotid (6 x 
100x= 600) va ikkinchi DNK da 400 ta 
nukleotid ( 4 x 100y = 400 ta) bo’lgan ekan. Uni 
uzunligini 
 
topishda bitta zanjirdagi nukleotiddan 
foydalanamiz. Yani 200 ni ko’paytiramiz 0,34 
nm ga 
200 x 0,34 nm = 68 
nm✅✅✅✅✅✅✅✅
⤵�⤵�⤵�⤵�⤵� 
 
  
 
  [28.08.20 
16:45==============================
============ 
✅ BIOGEOGRAFIK 
        VILOYATLARDAN 
✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅ 
 
1. Kazuar qaysi sinfga kiradi?  Qushlar 
2. Saygak?  Paleoartik 
3. Avstraliyadan tashqari Yangi Zelandiya, 
Yangi Giveneya?  Avstraliya 
4. Suv aygiri qaysi sinfga va turkumga kiradi?  
Sutemizuvchilar, juft tuyoqlilar 
5. Bo‘ri?  Paleoartik 
6. Amerika tog‘ qo‘yiga nima o‘xshaydi?  
Muflon 
7. O‘rdakburun qaysi turkumga kiradi?  Tuxum 
qoyuvchilar 
8. Yenot?  Neoartik 
9. Qirgovular?  Hindomalay 
10. Martishka?  Habashiston 
11. Qoplon?  Habashiston 
12. Kapachi qaysi sinfga kiradi?  Qushlar 
13. Muskusli qo‘y?  Neoartik 
14. Kengru?  Avstraliya 
15. Yelik?  Paleoartik 
16. Yirik lattachi baliq?  Avstraliya 
17. Oq ayiq?  Neoartik, Paleoartik 
18. Hind yo‘lbarsi?  Hindomalay 
19. And kondori?  Neotropik 
20. Sezarkalar?  Habashiston 
21. Badbo‘y kaltadum?  Neoartik 
22. Moylov baliq mindano?  Habashiston 
23. Skuns?  Neotropik 
24. Qanotsiz kivi?  Avstraliya 
25. Nandu qaysi sinf va turkumga kiradi?  
Qushlar va tuyaqushlarga 
26. Qopchiqli krot?  Avstraliya 
27. Bugu?  Neoartik, Paleoartik 
28. Oq va qora nosoroglar?  Habashiston 
29. Oq sichqon?  Neoartik, Paleoartik 
30. Lemur?  Habashiston 
31. Chumolixo‘r?  Neotropik 
32. Qizil daraxt?  Habashiston 
33. Pixta?  Paleoartik, Neoartik 
34. Sho'raguldosh?  Paleoartik 
35. Boabab?  Habashiston 
36. Kulrang bahaybat kengru qaysi turkumga va 
singa kiradi?  Xaltali va  Sutemizuvchi 


 
251 
 
37. Kolibri?  Neotropik  
38. Polineziya, tasmaniya orollari?  Avstraliya 
39.Tog' echkisi?  Paleoartik, neoarktik 
40. Yevropa zubri nimaga o'xshaydi?  Shimoliy 
Amerika bizonga 
41. Yer iguanasi?  Neotropik 
42. Nosoroglar?  Hindomalay 
43. Tasqaralar?  Neotropik 
44. Banan?  Hindomalay 
45. Akatsiya?  Habashiston, Paleoartik 
46. Oq karkidon?  Habashiston 
47. Tustovuq?  Paleoartik 
48. Ilvirs?  Neoartik 
49. Suv chochqasi qaysi sinfga kiradi?  
Sutemizuvchilar 
50. Butun Yevropa?  Paleoartik 
51. Kar?  Paleoartik 
52. Yexidna?  Avstraliya 
53. Dingo iti?  Avstraliya 
54. Tasqara qaysi sinfga va turkumga kiradi?  
Qushlar, kuduzgi yirtqichlar 
55. Sibir bug‘usini oti?  Maral 
56. Gibbon?  Hindomalay 
57. Dengiz mushugi?  Neotropik 
58. Xoldor to'ti?  Avstraliya 
59. Suv opssumi qaysi sinfga kiradi?  
Sutemizuvchilar 
60. Yovvoyi qo'y?  Paleoartik 
61. Qopchiqli tiyn?  Avstraliya 
62. Oq tovushqon?  Neoartik, Paleoartik 
63. Shimpanze?  Habashiston 
64. Ulkan chumolixor?  Neotropik 
65. Kapachi qush?  Avstraliya 
66. Daraxtda yashovchi ilonlar?  Neotropik 
67. Kafr buyvoli?  Habashiston 
68. Qora qaragay?  Paleoartik 
69. Grelandiya?  Neoartik 
70. Pampas mushugi?  Neotropik 
71. Yirik echkiemar qaysi singa kiradi?  
Sudralib yuruvchilar 
72. Lama-vikuniya qaysi sinfga kiradi?  
Sutemizuvchilar 
73. Hind fili?  Hindomalay 
74. Tojdor turna qaysi sinfga kiradi?  Qushlar 
75. Vixuxol?  Paleoartik 
76. Qopchiqli bori?  Avstraliya 
77. Kabarga?  Paleoartik 
78. Sargan-dengiz masxarabozi?  Neotropik 
79. Yirik lattachi qaysi sinfga kiradi?  Baliqlar 
80. Har xil kaltaksaklar?  Hindomalay 
81. Zebra?  Habashiston 
82. Opossum?  Neotropik 
83. Gledichiy?  Paleoartik 
84. Letyaga qaysi turkumga kiradi?  Xaltalilar 
85. Bambuk ayigi?  Hindomalay 
86. Kanna?  Habashiston 
87. Ikki o‘rkachli tuya?  Paleoartik 
88. O‘rdakburun?  Avstraliya 
89. Silovsin?  Neoartik, Paleoartik 
90. Lira qushi?  Avstraliya 
91. Bambuk?  Hindomalay 
92.Xameleonlar?  Habashiston 
93. Sixshox kiyik?  Neoartik 
94. Palma?  Habashiston 
95. Antilopalar?  Hindomalay 
96. Malla revun qaysi singa kiradi?  
Sutemizuvchilar 
97. Ot?  Paleoartik 
89. Qopchiqli ayiq?  Avstraliya 
99. Oq karkidon qaysi sinf va turkumga kiradi?  
Sutemizuvchilar, juft Tuyoqlilar 
100. Buk?  Neoartik 
 
Davomi_bor...     
 
  [28.08.20 
16:45==============================
============ 
🔴🔴🔴🔴🌿🌿🌿TO PGUL VA   MEVA     🌿🌿  
🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺  MALUMOTLAR   
ETIBOR BERING    
🔰•  To'pgul hosil qilmaydigan  o'simliklar -  
lola, binafsha va behini  
🔰•  Oddiy to'pgullar- Topgul oqi shoxlanmaydi 
🔰A.  SHINGIL TOPGUL 
-  gullar uzun gulpoyada gulbandlari yor-damida 
navbat bilan joylashadi.  
-  karam, qurttana, jag'-jag', rediska  
🔰B.  ODDIY BOSHOQ 
-  Zubturum va qashqarbeda 
-  Zubturumning mayda gullari uzun gulpoyada 
bandsiz joylashadi.  
🔰C.  ODDIY QALQON 
-  Olma, nok, gilos, olcha  
-  turlicha uzunlikdagi gulbandli gullar kalta 
gulpoyada navbat bilan joylashadi.  
-  Gulpoyaning pastki qismidagi gullarning 
bandi yuqoridagilarga nisbatan uzunroq bo'lgani 


 
252 
 
uchun gullarning yuqori qismi bir xil te-kislikda 
bo'ladi  
🔰D.  SOTA  
-  Yo'g'on va uzun gulpoyada bandsiz gullar 
joylashgan 
-  makkajo'xorining urug'chili gullari so'tada 
to'plangan. 
🔰E.  KALLAKCHA 
-  Sebarganing gullari  
-  Gullari kalta va yo'g'on gulpoyada bandsiz 
joylashadi, 
🔰F.  SOYABON 
-  gullar bir xil uzunlikdagi bandi bilan 
gulpoyaning uchki qismida joylashadi 
-  piyozda. 
🔰G.  SAVATCHA  
-  Gulpoyasining uchi etdor likopchasimon 
kengaygan 
-  tashqi tomondan o'rama barglar o'rab turadi.  
-  kungaboqar, qoqio't  
🔰H.  KUCHALA 
-  Yong'oq, oqqayin va tolning changchili 
gullari.  
-  boshoqqa o'xshaydi, lekin aso¬siy 
gulpoyasining osilib turishi bilan farq qiladi. 
🔰•  Murakkab to'pgullar.  
A)  MURAKKAB SOYABON 
-  Sabzi, ukrop (shivit), petrushka, shashir va 
bodiyon  
🔰B)  MURAKKAB BOSHOQ 
-  Bugdoy,arpa,javdar,bugdoyiq 
🔰C)  MURAKKAB SHINGIL 
-  Nastarin tok,makkajoxori changchi 
guli,sholi,suli 
🔰MEVALAR 
•  Mevalar oraliq qismi tuzilishiga kora : 
a)  oraliq qismi seret va qa¬lin - ho'l meva - 
o'rik, shaf¬toli, olchab)  oraliq qismi yupqa, 
etsiz, quruq - quruq meva - no'xat, mosh, loviya, 
bug'doy, makkajo'xori mevalari. 
🔰•  Ho`l mevalar turlari : 
🔰•  Rezavor mevalar -  uzum navlari, pomidor, 
qoraqat, ituzum  
🔰•  Qovoq meva - eti rezavor mevalarnikiga 
qaraganda qalin va usti qattiq po'st bilan o'ralgan 
- Qovoq, tarvuz, qovun, handalak, 
tomoshaqovoq, bodring 
🔰•  Danakli meva - qattiq danagi, sersuv eti 
hamda shu danak ichida joylashgan bittadan 
(ba'zan ik-kitadan) mag'zi -  o'rik, olxo'ri, olcha, 
gilos  
🔰•  Olma meva - Olma, nok, behi  
•  Quruq mevalar turlari : 
•  Chatnamaydigan mevalar (bir urug'li don 
meva) - bug'doy, arpa, suli, makkajo'xori 
🔰•  Chatnaydigan mevalar - qo'zoq, qo'zoqcha, 
dukkak, ko'sak mevalar kiradi.  
🔰a)  KO'SAK MEVA 
-  bir nechta mevabargdan tashkil topgan.  
-  urug' pishgandan keyin chokidan ochiladi.  
-  G'o'za, lola, bangidevona, mingdevona, 
chuchmoma va boychechak 
🔰b)  DUKKAK MEVA 
-  No'xat, mosh, loviya, burchoq va oq akatsiya  
-  bitta mevabargdan iborat  
🔰c)  QOZOQ MEVA 
-  karam, qurttana, rediska, turp  
-  ikkita me¬vabargdan hosil bo'ladi, pishgach 
ikkita pallaga ajraladi.  
-  Pallalar orasida yupqa to'siq bo'lib, unga 
urug'lar birikadi.  
-  Qo'zoqcha meva tuzilishi bilan qo'zoq mevaga 
o'xshaydi, faqat bo'yi kaltaroq bo'ladi. 
🔰•  MEVA XUSUSIYATLARI : 
-  zarang, qayrag'och va shumtol (man-zarali 
daraxtlar) - qanotchali meva                                                                              
-  mevasi¬dan oziq-ovqat - olma, yong'oq, o'rik, 
uzum, bug'doy, mosh, loviya, tariq, qo'noq, 
no'xat  
-  dori-darmon tay-yorlashda - marmarak, 
zubturum, na'matak 
-  ziravorlarga zira, alqor, kashnich, sedana, 
murch 
 
  
 
  [28.08.20 
16:45==============================
============ 
✅ BIOGEOGRAFIYADAN 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
 
✅  Davomi 
 
101. Shinshilla qaysi sinfga kiradi? 
Sutemizuvchilar 


 
253 
 
102.  Avstraliayadagi qaysi ikki hayvon boshqa 
olkalardan otgan deb taxmin qilinadi? 
Korshapalaklar va dingo iti 
103. Daraxtsimon paporotniklar? Avstraliya 
104. Zarang? Neoartik 
105. Oddiy vampir? Neotropik 
106. Nandu tuyaqush? Neotropik 
107. Zaharli ilonlar? Hindomalay 
108. Bermurd? Neoartik 
109. Hindston? Hindomalay 
110. Dengiz mushugi qaysi sinfga kiradi? 
Sutemizuvchilar 
111. Suvsar? Neoartik, Paleoartik 
112. Yashil martishka qaysi sinfga kiradi? 
Sutemizuvchilar 
113. Afrika timsohi? Habashiston 
114. Shimoliy Amerika? Neoartik 
115. Magellan qaysi sinfga va turkumga kiradi? 
Qushlar, pingvinlar 
116. Oy baliq? Neotropik 
117. Sumatra? Hindomalay 
118. Oddiy vampir qaysi singa kiradi? 
Sutemizuvchilar 
119. Kivi qaysi sinfga kiradi? Qushlar 
120. Gatteriya tuatara? Avstraliya 
121. Gallaguldosh? Paleoartik 
122. Madakaskar? Habashiston 
123. Agama qaysi sinfga kiradi? Sudralib 
yuruvchilar 
124. Uch barmoqli yalqov? Neotropik 
125. Janubiy qora qayin? Avstraliya 
126. Orangutan? Hindomalay 
127. Afrika tuyaqushlari? Habashiston 
128. Tol? Paleoartik 
129. Kafr buyvoli qaysi sinfga kiradi? 
Sutemizuvchilar 
130. Karib arxipelagi? Neotropik 
131. Ulkan chumolixor qaysi sinfga kiradi? 
Sutemizuvchilar 
132. Malla revun? Neotropik 
133. Suv aygiri? Habashiston 
134.Paparotniklar va daraxtda osuvchi 
osimliklar-epifitlar? Habashiston 
135. Terak? Paleoartik 
136. Tapirlar? Hindomalay 
137. Qoramtir rangli karkidon? Habashiston 
138. Los? Neoartik, Paleoartik 
139. Keng tovonlilar? Hindomalay 
140. Archalar? Paleoartik 
141. Magellan pingvini? Neotropik 
142. Osiyoning shimoliy qismi? Paleoartik 
143. Tupayalar? Hindomalay 
144. Gorilla? Habashiston 
145. Tog kiyigi? Paleoartik 
146. Afrikaning markaziy, janubiy qismi? 
Habashiston 
147. Qiloyoq yoki ay-ay? Habashiston 
148. Qongir ayiq? Paleoartik 
149. Uzun burunli kapalak baliq? Avstraliya 
150. Ay-ay qaysi sinfga kiradi? Sutemizuvchilar 
151. Arslon? Habashiston 
152. Otsimon ohu qaysi sinfga kiradi? 
Sutemizuvchilar 
153. Otsimon ohu? Habashiston 
154. Bankiv tovuqlari? Hindomalay 
155. Kar qaysi sinfga kiradi? Qushlar 
156. Jannat qushlari? Avstraliya 
157. Tojdor turna? Habashiston 
158. Daraxt jayralari? Neoartik 
159. Kakadu totiqushi? Avstraliya 
160. Kaltakesak-agama? Habashiston 
161. Yumronqoziq? Neoartik, Paleoartik 
162. Kaltakesak iguana? Neotropik 
163. Yevropa yovvoyi qoyining oti nima? 
Muflon 
164. Echkemarlar? Habashiston 
165. Pushtirang kakadu qaysi sinfga kiradi? 
Qushlar 
166. Gajak dumli maymun? Neotropik 
167. Alligatorlar? Neotropik 
168. Kazuar tuyaqushi? Avstraliya 
169. Yapaloqqush? Neotropik 
170. Qora daraxtlar? Hindomalay 
171. Janubiy va Markaziy Amerika, hamda 
Meksikaning tropik qismi? Neotropik 
172. Aleut? Neoartik 
173. Evkaliptlar? Avstraliya 
174. Giyena itlari? Habashiston 
175. Dengiz masxarabozi qaysi sinfga kiradi? 
Baliqlar 
176. Nil timsohi? Habashiston 
177. Los? Paleoartik 
178. Vixuxol qaysi turkumga kiradi? 
Hasharotxorlar 
179. Emu? Avstraliya 
180. Ara toti qushi? Neotropik 
181. Nektar yiguvchilar? Habashiston 
182. Eman? Paleoartik, Neoartik 
183. Ara qaysi sinfga kiradi? Qushlar  
184. Mindano qaysi sinfga kiradi? Baliqlar  


 
254 
 
185. Qunduz? Neoartik, Paleoartik 
186. Amerika bugusini oti? K(V)apita 
186. Tovuslar? Hindomalay 
187. Kotib qushlari? Habashiston 
188. Chittaklar? Paleoartik 
➖➖➖➖➖➖➖➖ 
 
  [28.08.20 
16:45==============================
============ 
JAYRALAR EVOLUTSIYASI. 
 
 
Eukariotlarning kelib chiqishi. 
Biz hayot paydo bo'lishi , Hujayra va Tirik 
tabiatning qanday paydo bo'lganligi haqida aniq 
malumotlarga ega emasmiz. Bu shunchaki faraz 
iltimos ishonib qolmag !!! 
 
Paleontologiya dalillariga ko'ra Prokariot 
hujayra 3,5 milliard yil oldin paydo bolgan deb 
taxmin qilinadi. Taxminlarga ko'ra Eukariotlar 
Prokariotlardan kelib chiqqan.  
Eukariot hujayrani kelib chiqishini tushuntrishda 
3 ta katta Gipoteza mavjud : 
1. Simbioz gipotezasi ✅ 
2. Invaginatsiya gipotezasi. ✅ 
3. Ko'p genomli gipoteza. ✅ 
 
📌 Simbioz gipotezasi. 
Simbioz ikki va undan ortiq turlarning 
birgalikda yashashidir. Ya'ni hamkorlikda 
yashaydilar.  
Simbioz gipotezasiga ko'ra eukariot hujayr bir - 
biri bilan simbioz holda yashovchi , har xil 
tiplarga mansub , ko'p hujayralardan hosil 
bo'ladi.  
Simbioz gipotezasiga ko'ra : mitoxondriya va 
xloroplast mustaqil kelib chiqishga ega 
tuzilmalar xisoblanadi. 
M : mitoxondriyalar aerob prokariotlardan kelib 
chiqqan deyiladi.  
Yadroning paydo bolishi hojayin hujayraning 
DNK siga bogliq boladi , degan taxmin mavjud.  
Yadro hosil bo'lgandan so'ng , membranalaridan 
endoplazmatik to'r , Golji majmuasi va undan 
esa Lizosoma va Vakuola hosil bo'lgan deyiladi. 
✅ 
 
📌 Invaginatsiya gipotezasi. 
Bu gipotezasiga ko'ra , eukariot hujayra 
organellalari hujayra membranasining ichkariga 
botib krishi ( invaginatsiyasi ) natijasida hosil 
bo'lgan deb tushuntiriladi.  
Bu gipoteza orqali Mitoxondriya , xloroplast , 
yadroning qo'sh membranali ekanluhini 
tushuntrish oson. ✅ 
 
📌 Ko'p genomli gipoteza. 
Ushbu gipotezaga ko'ra Eukariotlar 
prokariotlardan Genomni koplab bolaklarga 
bo'linishi va ular malum funksiyani bajarishi 
natijasida hosil bo'lgan deb tushuntiriladi. ✅ 
 
  :   
 
  [29.08.20 
14:53==============================
============ 
🌚Kechasi ov qiladigan individlar: 
     ✅Daryo qisqichbaqasi 
     ✅Chayon 
     ✅Qurbaqa 
     ✅Yapaloqqushlar 
     ✅Falanga 
     ✅Gekkon 
     ✅Bo'ri 
     ✅Bo'rsiq (qashqaldoq) 
 
🌝Kunduzi ov qiladigan individlar: 
     ✅Baqa 
     ✅Kunduzgi yirtqich qushlar 
 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
  
  
  
 
  
  
 
  [29.08.20 
14:58==============================
============ 
"YADRO" haqida 
 


 
255 
 
🔴Yadro — koʻpchilik bir hujayrali va hamma 
koʻp hujarayli organizmlar hujayralarining 
asosiy tarkibiy qismi.  
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬ 
 
🔵Yadroning boʻlishi yoki boʻlmasligiga binoan, 
organizmlar eukariotlar va prokariotlarga 
ajratiladi.  
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬ 
 
�Prokariotlar hujayrasida irsiy modda DNK 
sitoplazmadan chegaralanmagan, yadro mavjud 
emas va bir qancha organoidlar boʻlmaydi.  
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬ 
 
�Eukariotlar hujayrasida DNK saklovchi 
strukturalar — yadro xromosomalar va 
mitoxondriyalar bor.  
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬ 
 
�Genlardagi irsiy axborot orqali Yadro 
hujayrada oqsil sintezi, morfologik va fiziologik 
jarayonlarni boshqaradi. Yadro bilan sitoplazma 
oʻrtasida uzluksiz moddalar almashinuvi sodir 
boʻlib turadi.  
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬ 
 
�Yadroni hayvon hujayralarida Ya. Purkinye 
(1825), oʻsimlik hujayralarida R. Broun (1831 
— 33) kashf etishgan.  
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬ 
 
�Hujayralarda Yadro bitta yoki koʻp boʻlishi 
mumkin. Hujayralar asosan bir yadroli, jigar, 
muskul, suyak ko'migi hujayralari ko'p yadroli 
bo'ladi. 
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬ 
 
⚫�Yadro sitoplazmadan 2 qavat membrana 
bilan ajralgan; tashqi membranasida ribosomalar 
joylashadi. 
🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰 
 
  
  
  
 
  [30.08.20 
16:58==============================
============ 
�Xardi-Vaynberg Populatsiya genetikasi:� 
Ushbu qonun aslida ikki olim tomonidan 
yaratilgan.Bu qonun Nyutonning binom 
tarqalish koefsintiga tugri keladi. 
Xardi-Vayberg qonuni xulosalari 
1)Populatsiya cheklanmagan miqdorda bulishi 
kerak 
2)Populatsiyani tashkil etuvchi namunalar erkin 
chatishi kerak 
3)Populatsiya asosan mutatsiya holi cheklangan 
holatda bulishi kerak 
Ushbu qonuniyat quyidagi formulalar asosida 
kelib chiqadi. 
A-Dominat alell 
a-retsesiv alel 
1)A+a=1        2) A2 +2Aa+a2=1 
Yuqoridagi formulalar asosida populatsiya 
masalari ishlanadi✅ 
Bizga ulaning    do'stlarizni ham taklif qiling 
 
  
  
  
 
  [30.08.20 
17:26==============================
============ 
👌INSON TANASINING 
TERMOREGULYATSIYA JARAYONIDA 
ENERGIYA MANBAI NIMA EKANINI 
BILASIZMI? 
 
👍👍👍Bilmoqchi bo'lganlar va biladiganlarga 
takrorlash uchun👨💻 
Energiya almashinuvi 3-bosqichli j-n 
 
1⃣1-bosqich  
| Kam miqdorda energiya ajraladi 
|                      ↑100% tarqaladi 
| Energiyani《 
|                      ↓0 % to‘planadi 

2⃣2-bosqich (hujayra_sitoplazma) |nomlari: 
glikoliz, to‘liqsiz, oraliq,  |kislorodsiz, anaerop, 
chala |parchalanish, achish. 1 |molekula(180gr) 
glukozani  |parchalanishi misolida 


 
256 
 
| 200 kJ energiya ajraladi 
|                ↑120 kj tarqaladi (60%) 
| 200kJ 《 
|                ↓80 kJ 2ta ATF da (40%) 
|                      to‘planadi 

3⃣3-bosqich (mitoxondriyada )   
|nomlari: aerop, to‘liq parchalanish, O² | li nafas 
olish, oksidlanish d-di. 
| 2600 kJ energiya ajraladi 
|                  ↑1160 kJ tarqaladi(44,6%) 
| 2600 kJ《 
|                  ↓1440 kJ 36 ta ATF(55,4%) 
|                      to‘planadi 
|          

|  Davomi!!! 
|  1 ta 180 gr Glukoza (C6H12O6) 
|                 Sitoplazmada 200 kJ 
| 2800 kj《 
|                 Mitoxondriyalarda 2600 

|                   ↑120 issiqlik sifatida ta 
|          200《 
|         /        ↓80 2 ta ATF da  
| 2800              ↓1440 36 ta ATF da  
|          \ 2600《 
|                        ↑1160 issiqlik sifatida 

| Jami = sitoplazmada + mitoxondriy 
| 2800 = 200 kJ + 2600 kJ 
|                         | chala |to‘la | jami 
| Jami tarqalgan 120 + 1160 = 1280 
| Jami to‘plangan 80 + 1440 = 1520 
| Jami energiya ↑1280 +↓1440 = 2800 

| 2800________100% 
| 1520________X¹=54,28 % 
| 1280________X²=45,71 % 
 
  
  
  
 
  [31.08.20 
15:04==============================
============ 
Keltirilgan olcha (a) va tol (b) o'simliklarining 
to'pgullari uchun tegishli javoblarni ko'rsating? 
1. uzun gulpoyada, bandsiz gullar joylashgana 
2. kalta gulpoyada, bandli gullar joylashgan 
3. uzun gulpoyada, bandli gullar joylashgan 
4. kalta gulpoyada, bandsiz gullar joylashgan 
Javob: a-2; b-1 
 
Oddiy bargli, yonbargchali (a) va murakkab 
bargli, yonbargchali (b) o'simliklarni ko'rsating? 
Javob: a-yantoq; b-shirinmiya 
 
Orqa miyaning orqa (a) va oldingi (b) 
ildizchalari uchun tegishli bo'lgan to'g'ri fikrlarni 
aniqlang? 
1. sezuvchi nervlar chiqadi 
2. harakatlantiruvchi nervlar chiqadi 
3. aralash nervlar chiqadi 
Javob: a-1; b-2 
 
Quyidagilardan bosh miyaning chap 
yarimsharlari po'stlog'ida joylashgan oliy nerv 
markazlarini ko'rsating? 
1. chamalash 
2. hisobkash 
3. kuylash 
4. gapirish 
Javob: 2,4 
 
Geometrik obrazlarni sezish (a) , kuylash (b) va 
nutq (d) markazlari bosh miya yarimsharlarining 
qaysi qismida joylashganligini ko'rsating? 
1. o'ng yarimsharlarda. 
2. chap yarimsharlarda. 
Javob: a-1; b-1; d-2 
 
  
  
  
 
  [04.09.20 
18:28==============================
============ 
📌Nerv sistemasi filogenezi(11-sinf) 
 
❗�BIRINCHI BOSQICH 
 
  To'rsimon yoki diffuz tipidagi nerv sistema 
 
✅ Masalan : Bo'shliqichlilar nerv sistemasi 
 


 
257 
 
❗�IKKINCHI BOSQICH 
 
   Stvol tipidagi nerv sistema  
 
✅ Masalan : Kiprikli chuvalchanglarning nerv 
sistemasi 
 
❗�UCHINCHI BOSQICH 
 
  Zanjir tipidagi nerv sistema. 
 
✅ Masalan : Halqali chuvalchanhlar, 
molluskalar va bo'g'imoyoqlilarda 
 
❗�TO'RTINCHI BOSQICH 
 
  Naysimon nerv sistemasi 
 
✅ Masalan : Xordalilarda 
 
  
  
  
 
  [04.09.20 
22:30==============================
============ 
Savol: 
Qushlar sinfining qaysi vakili havoda 
ko'tarilganda oldinga qarab turib orqaga qanot 
qoqib ucha oladi? 
 
Javobni      
  ga yo'llang 
 
  [04.09.20 
22:45==============================
============ 
  
Insonlar  
•  o‘qiganlarining taxminan 10 %ini,  
•  eshitganlarining 20 %ini,  
•  ko‘rganlarining 30 %ini,  
•  ko‘rgan va eshitganlarining 50 %ini, 
•  o‘zlari gapirib berganlarining 70 %ini  
•  o‘zi amalda bajarganlarining 90 %ini  
eslab qoladi. 
🎓🎓🎓🎓🎓🎓🎓🎓 
       
  
  
  
  
 
  [05.09.20 
18:52==============================
============ 
Qo'shimcha ma'lumot 🌴 
💥DNK reparatsiyasi - tashqi muxit ta'sirida 
xususan fizikaviy va rentgen nurlar ta'sirida 
DNK ma'lekulasi shkastlanishi mumkin.Buning 
natijasida DNKdagi H bog'lar va nukleotidlar 
shkastlanadi.Agar mazkur mutatsiya uncha katta 
bo'lmasa ular fenotipda namoyon 
bo'lmaydi.Bunga asosiy sabab hujayrada ana 
shunday shkastlanishni bartaraf etadigan 
reparatsion sistema mavjud bo'lib , uning 
faolligida shkastlangan qism 
ta'mirlanadi.Genetik reparatsion sistema alohida 
fermentlar kolleksiyasidan tashkil topgan. 
Shunday fermentlar qatoriga 
fotoliaza,polimeraza, ligaza fermentlari kiradi.🔥 
 
Bizdan uzoqlashmang hali hammasi oldinda.🚀 
 
  
  
  
 
  [05.09.20 
18:53==============================
============ 
⭐�Atamalar lug'ati⭐� 
Idiogramma-Har bir turning somatik 
hujayralaridagi xromosomalarning katta 
kichikligi , shaklining grafik tasviri idiogramma 
deb ataladi. 
 
  
 
  [05.09.20 
18:54==============================
============ 
🙊 jinsiy ko'payishning norasmiy tiplariga  
1⃣partenogenez 
2⃣pinogenez 
3⃣androgenezlar kiradi 
 


 
258 
 
Bilmaganlarizni bilib oling! 
  
 
  [05.09.20 
18:56==============================
============ 
Otalanmagan tuxum hujayradan rivojlanish 
*partenogenez* deyilsa. 
Ginogenezda murtak urgochi organizm 
yadrosidan hosil qilinadi.Partenogenezdan farqli 
ravishda *pinogenezda* spermatozoid tuxum 
hujayrani faollashtirishda qatnashadi ,lekin u 
bilan qo'shilmaydi 😂 
Androgenez  ginogenezning butunlay teskari 
♋� ko'rinishi � 
Agar tuxum hujayrada yadro qanday sabablarga 
ko'ra nobut bo'lsa tuxum hujayraga korgan 2 ta 
spermatozoid ♐� bir biri bilan qo'shilib diploid 
to'plam hosil qiladi. 
Bunday zigotadan rivojlangan organizmda faqat 
ota organizm belgilari namoyon bo'ladi❗� 
 
  
 
  [05.09.20 
19:01==============================
============ 
❄�Mitoz davrining 1- bosqichi profaza (pro-
namoyon, phosis-davr)❄� degan ma'noni 
bildiradi. 
*Metofaza (meta-keyin)* 
*Anafaza (ana - qayta)* 
*Telofaza (telos-tugal)*  
       
   🌜   Degan ma'nolarda 🌛 
                   Keladi 
�V.Valdeyr� tomonidan xromosomalar 
(chromo - rang somo -tana ) deb atalgan.⛳� 
 
  
  
 
  [05.09.20 
19:06==============================
============ 
🐁 Takroriy va tahliliy chatishtirish🐀 
Birinchi avlod duragayini gomozigota holdagi 
dastlabki ota yoki ona organizmi bilan 
chatishtirishga takroriy chatishtirish yoki 
bekkros deyiladi.☝� 
Takroriy chatishtirishda olingan avlod Fb bilan 
belgilanadi. 
Demak takroriy chatishtirish  
Aa x AA yoki Aa x aa sxemada o'tkaziladi. 
  Dominant belgili organizmlar genotipi 
gomozigota yoki geterozigota ekanligini 
aniqlash uchun tahliliy chatishtirish olib 
boriladi. 
Bunda tahlil qilinayotgan organizm resesiv 
belgili organizm aa bilan chatishtiriladi.👋 
 
  
 
  [06.09.20 
07:05==============================
============ 
‼�Kimyoviy elementlarning biologik 
ahamiyati‼� 
⭕�Kislorod⭕�»»❇�Suv va organik 
birikmalar tarkibiga kiradi. Hujayrada nafas 
olish jarayonining aerob bosqichida ishtirok 
etadi❇� 
⭕�Uglerod⭕�»»❇�Barcha organik 
birikmalar tarkibiga kiradi❇� 
⭕�Vodorod⭕�»»❇�Suv va boshqa organik 
birikmalar tarkibiga kiradi. Energiyaning bir 
turdan ikkinchi turga o'tishiga yordam 
beradi❇� 
⭕�Azot⭕�»»❇�Aminokislotalar, Oqsillar, 
Nuklein kislotalar, ATF, Xlorofil, Vitaminlar 
tarkibiga kiradi❇� 
⭕�Fosfor⭕�»»❇�Nuklein kislota, ATF, 
Fermentlar, Suyak to'qimasi tarkibiga kiradi❇� 
⭕�Kalsiy⭕�»»❇�Suyak to'qimasi tarkibiga 
kiradi, Qonning ivishi, Muskullar qisqarishini 
taminlaydi❇� 
⭕�Natriy⭕�»»❇�Nerv impulslarini 
o'tkazishda ishtirol etadi, Hujayraning osmotik 
bosimini taminlaydi❇� 
⭕�Temir⭕�»»❇�Gemoglabin mioglobin 
oqsillari tarkibida O2 transportini amalga 
oshiradi❇� 
⭕�Kaliy⭕�»»❇�Nerv impulslarining o'tishi, 
O'simliklarning rivojlanishi, Yurak ishining 


 
259 
 
meorida o'tishi, Qonning normal ivishini 
taminlovchi omil❇� 
⭕�Oltingugurt⭕�»»❇�Sistein,sistin,metionin 
aminokislotalari tarkibiga kiradi, Oqsillarning 
uchlamchi strukturasida Disulfid bog' hosil 
qiladi❇� 
⭕�Xlor⭕�»»❇�Oshqozon shirasi tarkibiga 
kiradi❇� 
⭕�Yod⭕�»»❇�Qalqonsimon bez garmonlari 
tarkibiga kiradi❇� 
⭕�Mis⭕�»»❇�Umurtqasiz hayvonlar 
qonidagi gemosianin tarkibida kislorod tashish, 
Ayrim fermentlar tarkibiga kiradi❇� 
⭕�Kobalt⭕�»»❇�B12 vitamini tarkibiga❇� 
⭕�Ftor⭕�»»❇�Tish emali tarkibiga 
kiradi❇� 
⭕�Zux⭕�»»❇�DNK-polimeraza va RNK-
polimeraza fermentlari, insulin gormoni 
tarkibiga kiradi❇� 
 
  
  
     👈 
 
  [06.09.20 
07:06==============================
============ 
‼�Ionlarning hujaryadagi funsiyalari‼� 
⭕�K+, Na+, Ca+2⭕�»»❇�Organizmning 
qo'zgaluvchanlik xusuyati❇� 
⭕�Mg+2, Mn+2, Zn+2, 
Ca+2⭕�»»❇�Fermentlar faolyati uchun 
zarur❇� 
⭕�Mg+2⭕�»»❇�Fotosintez natijasida 
Uglevodlarni hosil bo'lishida❇� 
⭕�H2PO4-, HPO4-2⭕�»»❇�Hujayra ichida 
buferlikni taminlaydi❇� 
⭕�HCO3-⭕�»»❇�Hujayralar aro suyuqlik va 
qon plazmasida buferlikni taminlovchi 
sistemalar❇� 
 
  
  
     👈 
 
  [06.09.20 
07:07==============================
============ 
‼�Ugelvodlarning funksiyalari‼� 
 
🛑Energetik funsiya🛑 
Glitseraldegid»»❇�Energetik almashinuvning 
Kislorodsiz bosqichi mashsuloti❇� 
Glukoza»»❇�Hujaraning nafas olishi jarayoni 
uchun❇� 
Maltoza»»❇�Unayotgan urug' uchun energiya 
manbayi❇� 
Saxaroza»»❇�Glukozaning asosiy manbayi❇� 
Fruktoza»»❇�Organizmda kechadigan 
ko'pchilik jarayonlar uchun energiya 
manbayi❇� 
 
🛑Plastik funksiya🛑 
Selluloza»»❇�O'simlik Hujayra qobig'iga 
mustahkamlik beradi❇� 
Xitin»»❇�Zambrug'lar hujayra qobig'iva 
Bo'g'imoyoqlilar tana qoplamiga mustahkamlik 
beradi❇� 
Riboza»»❇�ATF va RNK molekulalarining 
strukturalarini tuzishda ishtirok etadi❇� 
Dezoksiriboza 
»»❇�DNK nukleotidlari tarkibiga kiradi❇� 
 
🛑Zaxira Funksiyasi🛑 
Laktoza 
»»❇�Sutemizuvchilar suti tarkibiga kiradi❇� 
Kraxmal»»❇�O'simlik to'qimalarida zaxira 
modda sifatida to'planadi❇� 
Glikogen»»❇�Hayvon to'qimalarida zaxira 
modda sifatida to'planadi❇� 
 
🛑Himoya funksiyasi🛑 
Geparin 
»»❇�Hayvonlarda Qon ivishiga to'sqinlik 
qiladi❇� 
 
  
  
     👈 
 


 
260 
 
  [06.09.20 
19:25==============================
============ 
Ota va o’g’ildagi ma’lum bir xromosomadagi 
DNK fragmentlar uzunligi teng bo’lganligi 
ma’lum bo’ldi Otadan mazkur fragmentda 412 
ta nukliotid bor, shulardan 252 tasi g=S 
juftligiga tegishli ekanligi aniqlandi, o’g’lida esa 
maskur fragmentida A=T juftligi otasinikidan 
1,1 martaga ko’pligi ma’lum bo’lsa o’gilda 
maskur fragmentda  g ninli nukliotidlar sonining 
A li nukloitidlar soniga nisbati nechaga teng? 
(G=S juftligida 3 tadan A=T juftligi orasida 2 
tadan H bog’ mavjud.) 
 
  YECHIM 
 
  
  
  
 
1-Usul 
 
 
1)   Ota va oʻgʻildagi DNK fragmenti uzunligi 
teng degani 1 ta zanjiridagi nukleotidlar teng 
degani. 
 
2)  (G va S) - 252 ta boʻlsa 
3)  412 - 252 = 160 ta (A va T) 
4) 160 / 2 = 80 ta (A) 
5)  Oʻgʻilda 80 • 1,1 = 88 ta (A) 
6)  Otada (A) 80 + (G)126 = 206 
7)  Oʻgʻilda 206 - 88 = 118 ta (G) 
8)  118/88 = 1,34  ✔� 
 
 
2- Usul tenglama 
 
 
Otada 412 - 252 = 160 ta (A-T) 
(A) - 80 ta 
 
126 + 80 = 206 
206 • 0,34 = 70,04 nm 
 
Oʻgʻilda  80 • 1,1 = 88 ta (A) 
 
88  A ---- T  
  x  G ---- S 
 
(88)0,34 + (x)0,34 = 70,04 
          x=118 
118/88 = 1,34 
 
 
Javob:  1,34  ✅ 
 
  [06.09.20 
19:33==============================
============ 
L-lordoz 
K-kifoz________________ 
1 - L \ 
2 - L. | 
3 - L. | 
4 - L. |   boʻyin  
5 - L. | 
6 - L. | 
7 - L / 
↕�----⬅�1-si 
8 - K.  \ 
9 - K.   | 
10 - K. | 
11 - K. | 
12 - K. | 
13 - K. | 
14 - K. |  koʻkrak 
15 - K. | 
16 - K  | 
17 - K. | 
18 - K. | 
19 - K / 
↕�----⬅�2-si 
20 - L \ 
21 - L  | 
22 - L. |   bel  
23 - L. | 
24 - L / 
↕�----⬅�3-si 
25 - K \ 
26 - K. | 
27 - K. |   dumgʻaza 
28 - K. | 
29 - K / 
------- 
30 - \ 
31 -  | 
32 -  |   dum  


 
261 
 
33 -  | 
34-  / 
 
Kifoz va lordozga birikkan : 
a) lordoz-3 ta 
b) kifoz - 3 ta 
 
  
  
  
 
  [07.09.20 
23:07==============================
============ 
MITOZ va MEYOZ 
🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥 
 
( n - xromasoma ) 
( c - DNK yoki xromatida ) 
 
INTERFAZA 3 ta bosqich   
 
🔍  G¹ davri - 2n 2c 
🔍  S davri - 2n 4c  
🔍  G² davri - 2n 4c 
 
 
MITOZ 4 ta bosqich   
 
♻�  Profaza → 2n 4c 
♻�  Metofaza → 2n 4c 
♻�  Anafaza → 4n 4c 
♻�  Telofaza → 2n 2c 
 
Meyoz I    
 
🌐  Profaza I → 2n 4c 
🌐  Metofaza I → 2n 4c 
🌐  Anafaza  I → 2n 4c 
🌐  Telofaza I → 1n 2c 
 
 INTERKINEZ → 1n 2c 
 
Meyoz II    
 
🔰  Profaza II → 1n 2c 
🔰  Metofaza II → 1n 2c 
🔰  Anafaza II → 2n 2c 
🔰  Telofaza II → 1n 1c 
 
  
     👈 
  
 
  [07.09.20 
23:15==============================
============ 
Malumot   📢📢📢 
Dnk da gi nukleotidlar soni  
Rnk dagidan 2 marta kòp 
Fosfodiefir boğlar soni Dnk dagi umumiy 
nukleotidlar sonidan 2 taga kam Rnk da esa 1 
taga kam cunki rnk 1 zanjirli  
Aminokislotalar soni esa rnk dagi jami 
nukleotidlar sonidan 3 marta kam cunki 3 ta 
nukleotid 1 ta aminokta degani.peptid boğlar 
soni esa aminoktalar sonidan 1 taga kam. 
Dnk da A lar soni T lar soniga  
G lar soni esa S lar soniga teng  
Dnk 2 ta zanjirdan iborat. 
A bn T òrtasida 2 ta  
G bn S òrtasida 3 ta H (vadarod)boģ mavjud. 
 
  
 
  [07.09.20 
23:19==============================
============ 
🍀Kerakli maʼlumotlar❗� 
 
     Yorug‘lik bosqichi   
 
 1 - fotoliz (suv dissotsiyalanishi). 
      24H2O = 24H+ + 24OH 
 
2 - radikallar birikishi (OH-)                 24OH = 
12H2O + 6O2 
 
3 - vodorodni koʻchiruvchi kofermentlar sintezi 
(NADH2) 
24H+  +  12OB = 12OBH2 
 
4 - fosforlanish reaksiyasi (ATF sintezi) 
18ADF + 18H3PO4 = 18ATF 
✳�✳�✳�✳� 
Qorong‘ulik bosqichi   


 
262 
 
6CO2 + 12OBH2 + 18ATF = C6H12O6 + 
6H2O + 18ADF + 18H3PO4 + 12OB(Organik 
birikma) 
 
  
  
 
  [08.09.20 
18:07==============================
============ 
BILASIZMI?????????? 
Miya - insonning eng murakkab va eng kam 
o'rganilgan a'zosi bo'lib biz u haqida 
🌪tasavvurga ega emasmiz, ammo miya haqida 
ajoyib faktlar yetarlicha. 
 
 
1.  Nerv impulsi 270 км/с tezlikka ega 
😲Elin Max va Turbo divigatelli Tesla ham 
bunday tezlikni tushida ham ko'rolmaydi 
 
2.  Miyya ish faoliyati uchun shunday 
⚡�energiya kerakki, hatto uning quvvatidan 10 
vattli 💡lampochka yoqish mumkin. 
 
3.  Inson miyyasidagi birgina hujayra 
ensklopediyadan  5 marta ko'p malumot saqlash 
imkoniyatiga ega. 
 
4.  Qon aylanish sistemasiga  kiradigan 
kislorodning 20%i miya  uchun sarflanar ekan. 
 
 
5.  Kunga nisbatan tunda inson miyasi faolroq 
bo'ladi. 
 
6.  Neyronlar (miya hujayralari) insonning butun 
umri davomida o'sib rivojlanib boradi. 
 
7.  Axborotlar turli neyronlardan turlicha 
tarqaladi. 
 
8. Miya o'zi og'riq his qilmaydi 
 
9.  Miyyaning 80%i suvdan iborat. 
 
Bizdan aslo uzoqlashmang. Agar uzoqlashsangiz 
miyangiz og'rib mazangiz bo'lmay qoladi hattoki 
Covid-19; 20; 21 ga ham chalinishingiz mumkin 
 
  
 
Darvoqe 
Miyani hardoim asrab avaylash kerak emas 
shunchaki joyi kelganda samarali ishlatish 
kifoya. Nimadediggiz! 
 
  [09.09.20 
07:55==============================
============ 
🐊Savol🐊 
 
 Boldir muskullari 1 minut ish bajarganda 20 kj 
energiya sarflasa 22 minut ish bajarashi uchun 
qancha qancha glukoza sarf boʼladi? 
 
☝�☝�Masalaning yechimi   
 
 
1 minut --------- 20 kj 
22 minut ------ x = 440 kj 
 
1 g uglevod ------- 17,6 kj 
 25 = x ------------ 440 kj 
 
 
Javob:  25 gramm  
 
  
  
  
 
  [09.09.20 
09:24==============================
============ 
Meyoz bosqichlari 
 
Interfaza 
 
G1 2n2c 
S    2n4c 
G2  2n4c 
 
Meyoz bosqichlari 
 
MEYOZ 1 
 
Profaza 1  2n4c 
Metafaza 1 2n4c  


 
263 
 
Anafaza 1  2n4c 
Telefaza 1  1n2c  1n2c  
 
Telefaza 1 da 2ta hujayra hosil bòladi 
 
MEYOZ  2 
 
Profaza 2   1n2c 
Metafaza 2  1n2c 
Anafaza 2   2n2c  
Telefaza  2  1n1c  1n1c  
 
Telefaza 2 da ham 2 ta hujayra hosil bòladi. 
 
Meyoz bòlinishda 1 ta diploid hujayradan jami 
Telefaza 1 va Telefaza 2 bosqichlarida 2 tadan 
hujayra hosil bòlib jami 4 ta gaploid tòplamga 
ega yangi hujayra hosil bòladi 
 
  
  
  
 
  [09.09.20 
20:48==============================
============ 
📡📡📡📡📡📡 
      Faktlar... 
 
• Erkaklar miyasi ayollarikiga nisbatan 8-13% 
kattaroq bo'ladi. Lekin bu erkaklar aqilliroq 
bo'ladi degani emas� 
 
• Sigaret chekadigan inson  
1 yilda 300 ta rengenga teng nurlanish oladi . 
Chunki sigaret tutuni tarkibida radiaktiv 
izatoplar bor 😯 
 
• Ninachi 8-10 yil davomida umr ko'radi. 
 
• Shilliqurtalrni 25 000 dona tishi bo'ladi. Bu 
akula tishlaridan ham ko'proq 😯🐌 
 
• Tadqiqotlarga ko'ra odamlarni 24 %i IPhone ga 
ega bolish uchun 1 yil davomida quruq non va 
suv yeb, ovqatdan vos kechishga tayyor ekan. 
 
• Dunyoning 62 ta milliarderining jami mablag'i 
,dunyo aholisining yarmida bor mablag'dan 
ko'proq 😯 
 
• Suv ichida nafasni  ushlab turish bo'yicha gines 
rekordini o'rnatgan nemis sporchisi : natija 22 
minut 22 sekund � 
 
• 95 % odamlar oldin chap keyin o'ng oyoqlariga 
paypoqni kiyishadi 
 
  
  
  
 
  [10.09.20 
07:33==============================
============ 
INSON TILSIMI HAQIDA QIZIQARLI 
FAKTLAR,AJOYIB MA'LUMOTLAR.. 
MAXSUS    uchun 
 
Insoniyat naqadar murakkab yaratilgan 
bo’lmasin, uni o’rganib aniq faktlarni aniqlash 
mumkin. Masalan erkaklar umri davomida 3,9 
tonna chiqindi chiqarishsa, bu ko’rsatkich 
ayollarda 4,3 tonnaga teng ekan. 
 
Quyida sizga inson tilsimi haqida siz bilgan va 
bilmagan qiziqarli faktlarni havola etmoqchimiz: 
 
- O’rta yoshdagi odam har soatda o’z terisining 
600 ming zarrasini yo’qotib turadi, bir yilda esa 
bu ko’rsatkich 675 grammni tashkil etadi. Agar 
kishi o’rtacha 70 yil umr ko’rsa, bu davrda 48 
kilo teri yo’qotadi, ya’ni tana og’irligining 70 
foizini. 
 
- Erkak kishi umr bo’yi 22 tonna ovqat va 33 
000 litr turli suyuqlik iste’mol qilsa, ayollar bu 
borada ancha “ochko’zroq” ekan, ya’ni 25 tonna 
ovqat va 37 000 litr suyuqlikni paqqos 
tushirisharkan. 
 
- Boshdan bir kunda 40-60 tagacha soch 
to’kiladi, umr bo’yi esa 1,5 milliondan ortiq 
soch tolasi tushadi. Bu me’yoriy hol. 
 
- Tilimiz juda kichik-uzunligi 9, eni esa 5 
santimetr, og’irligi esa 50 gramm. Biroq shu 


 
264 
 
kichik bir “bifshteks” da 17 mushak bo’lib, aql 
bovar qilmas darajada turlicha harakatlana oladi. 
 
- Ayollarda 1 millionta soch tolasi bo’lsa, 
erkaklarda 3 milliontagacha bor. Umr boyi 
sartaroshlar olgan sochni uzunligini hisoblasak, 
u 9-10 metrni tashkil etadi. 
 
- Inson miyyasi 10 milliard asab hujayralaridan 
iborat va u bir kunda 86 million bit axborotni 
eslab qolishga qodir. Umr oxirigacha esa bu son 
100 trillion bitgacha yetadi. 
 
- Kishi umrida nafas olib chiqargan havosi 499 
kub yard (1 kub yard-0,76 kub metr)ni tashkil 
etadi. Kuchli nafas chiqargan paytda o’pkadan 
chiqqan havoning tezligi soatiga 160 
kilometrgacha yetadi. 
 
- Yuragimizni og’irligi 300 gramlik tosh bosadi 
holos. Biroq kishi umrida o’rtacha hisoblaganda 
3 milliardgacha yurak urishi kuzatilgan. 
 
- Hozirgacha o’rganilgan omillarga asoslanib 
shuni aytish mumkinki, odam miyyasining 
neytron tarmoqlari yer sharidagi telefon 
tarmoqlaridan 1400 marta murakkabdir. 
 
- Erkaklar umri davomida 3,9 tonna, ayollar 4,3 
tonna chiqindi chiqaradi. 
 
- Odam qorong’u joyga kirgach, ko’zning nurga 
nisbatan sezuvchanligi 1 daqiqada 10 baravar, 
20 daqiqa 6000 marta, 40 daqiqadan so’ng esa 
25000 baravarga ortadi. 
 
- Inson miyyasida har soniyada 100 000 yaqin 
kimyoviy reaksiya sodir bo’ladi. 
 
- Miyyamiz ko’z, quloq va boshqa sezgi 
organlari qabul qilgan axborotning faqat 10 
foizinigina qayta ishlaydi, qolgan 90 foizini 
tashlab yuboradi. 
 
- Odamda xid sezuvchi organlarning umumiy 
maydoni atigi 0,7 kvadrat dyum(1 kvadrat 
dyum-6,5 kvadrat santimetrga teng)ni tashkil 
etadi. Bunday organlar itda - 100 kvadrat dyum, 
akulalarda - 24 kvadrat dyum, quyonlarda esa 
butun tanasi boylab yoyilgandir. 
 
- Ko’z korgan tasvir atigi 0,05 soniyada miyyada 
akslanadi. 
 
- Yurak shunchalar ko’p energiya sarflaydiki, 
uning bir kunlik energiyasi hisobiga 900 
kilogramm yukni 14 metr balandlikka ko’tarib 
chiqish mumkin. Yurakning 50 yil davomida 
sarflagan energiyasi esa 18 ming tonna yukni 
227 kilometr yuqoriga ko’tarib chiqish bilan 
baravar. 
 
- Inson ko’zlari sezgirki, tunda tog’ cho’qqisida 
turib sakson kilometr uzoqlikda yongan gugurt 
cho’pi shulasini ilg’ay oladi. 
 
- Yotganimizda nafas olish uchun 1 daqiqada 8 
kvart (1 kvart - 1,14 litr) havo etarli ekan. Agar 
o’tirgan bo’lsangiz 16 kvart, yurayotganda esa 
24 kvart havo kerak bo’ladi. 
 
- Tanamizning 1 kvadrat dyuymlik terisini 345 
ta ter chiqaruvchi bezlar, 26 metr asab 
tolalarining uchlari, 65 mingta soch qopchalari, 
75 ta bezlari, 19 fut qon tomirlari joylashgan. 
 
- Odam uhlamasdan 10 kecha-kunduz, 
ovqatlanmasdan esa 1 hafta yashashi mumkin. 
 
- Miya neyronlarining eng yuqori faoliyat 
(tezligi) soatiga 400 kilometrdir. 
 
  
  
  
 
  [10.09.20 
11:09==============================
============ 
⭕�      Mitoz.     ⭕� 
 
Interfaza 3 ta bosqich : 
Sog'lom odam hujayrasi xromosomalari bo'yicha 
 
G1 -sintezdan oldingi davr  
2n 2c =》 46:46 
 
S-sintez davri (reduplikatsiya) 
2n 4c =》 46:92 
 


 
265 
 
G2-sintezdan keyingi davri 
2n 4c =》 46:92 
 
⚠�Mitoz 4 bosqichdan iborat 
 
1. Prodaza 2n 4c =》46:92 
 
2. Metofaza 2n 4c =》46:92 
 
3. Anafaza 4n 4c =》92:92 
 
4. Telofaza 2n 2c =》46:46 
 
  
  
  
 
Doʻstlarga ham ulashing. 
 
  [10.09.20 
11:26==============================
============ 
🗣🗣🗣🗣🗣🗣🗣🗣 
 HUJAYRA-2 xil bo'ladi. 
 
1) JINSIY 
 
♂� (erkak) Y n=23 ta xramasoma 
 
            YOKI 
 
♀� (ayol)  X n=23 ta xramasoma 
 
♂�♀� n=23 gaploid. 
 
22 ta autosoma xramasoma, hammasi ♂�♀� 
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX=22 ta 
 
1 ta jinsiy xaramasoma Ya'ni ♂� da Y yoki ♀� 

 
22+1=23n bo'ladi. 
 
2) Somatik (tana) hujayralari 
 
2n=46 ta xramasoma, Diploid 
 
♂�va♀� da bir xil bo'ladi. 
 
44 ta autosoma hammasi  
 
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
XXXXXXXXXXXXXXXXX=44 ta 
 
2 ta jinsiy xramasoma 
♂� da XY bo'ladi 
♀� da XX bo'ladi 
 
44+2=46=2n. 
 
  
  
  
 
  [10.09.20 
13:26==============================
============ 
1⃣   DELETSIYA - bu xromasomalar mutatsiyasi 
boʻlib, xromasoma bir qismining ajralishidir. 
 
2⃣   DUPLIKATSIYA -  bu xromasomalar ayrim 
qismlarining ortishi. 
 
3⃣   INVERSIYA - bu xromasoma mutatsiyasi 
boʻlib, xromasoma ayrim qismining 180° ga 
buralishi. 
 
4⃣   TRANSLOKATSIYA – xromosoma bir 
qismining boshqa nogomologik xromosomaga 
qo‘shilishi . 
 
 
  
  
  
  
 
  [10.09.20 
13:29==============================
============ 
1⃣   Maʼlum bir oqsil boʻlagida 41 ta peptid bogʻ 
mavjud. Shu oqsil haqida axborot saqlovchi 
DNK dagi 3-, 6-, 7- juft nukleotidlar deletsiyaga 
uchradi. Shundan soʻng hosil boʻlgan oqsildagi 
aminokislotalar sonini toping. 
A) 40 
B) 41 
C) 42 
D) 43 


 
266 
 
 
 
 
                  YECHIM 
 
Oqsilda peptid bogʻlar aminokislotalardan har 
doim 1 taga kam boʻladi. 
41+1=42 ta aminokislota. 1 ta aminokislotani 3 
ta nukleotid kodlasa 42•3=126 ta nukleotid 
DNK da esa 126•2=252. 
252-6 (3 jufti deletsiya boʻlgan)=246 
DNK 246:2=123 nukleotid 1 ta zanjirida chunki 
DNK bitta zanjiridan oqsil sinteziga ega gen 
sintezlanadi. Aminokislotalar soni esa 123:3=41  
 
Javob: B) 41 
 
 
  
  
  
  
 
  [10.09.20 
13:31==============================
============ 
2⃣  Maʼlum bir oqsil boʻlagida 37 ta peptid bogʻ 
mavjud. Shu oqsil haqida axborot saqlovchi 
DNK dagi 2-, 6-, 9- juft nukleotidlar inversiyaga 
uchradi. Shundan soʻng hosil boʻlgan oqsildagi 
aminokislotalar sonini toping. 
A) 36 
B) 37 
C) 38 
D) 39 
 
 
 
                  YECHIM 
 
Oqsilda peptid bogʻlar aminokislotalardan har 
doim 1 taga kam boʻladi. 
37+1=38 ta aminokislota. 1 ta aminokislotani 3 
ta nukleotid kodlasa 38•3=114 ta nukleotid 
DNK da esa 114•2=228. 
Inversiyada hech qanaqa son jihatdan oʻzgarish 
boʻlmaydi, nukleotidlar joylashuvida oʻzgarish 
boʻladi. 
DNK 228:2=114 bitta zanjirida 
Chunki DNK bitta zanjiridan oqsil sinteziga ega 
gen sintezlanadi. 114:3=38  
 
Javob: C) 38 
 
 
  
  
  
  
 
 
  [28.08.20 
14:34==============================
============ 
Odam DNK si haqida siz bilmagan ma'lumotlar 
 
Hozir dunyoda bo'layotgan taloto'plarning 
barchasini bizdan 20-40 mln marta kichik (!) 
bo'lgan bitta molekula amalga oshirmoqda, u 
hatto hujayra ham emas. Virusning barcha kuchi 
uning 29903 ta nukleotiddan iborat RNK sida 
joylashgan. Virus hozircha mana shu salkam 30 
minglik RNK si bilan odamning 3088286401 ta 
(3 mlrd dan ortiq) nukleotiddan iborat DNK sini 
dog'da qoldirmoqda. Olimlar ayni vaqtda ana 
shu 30 minglik RNK qo'shini qanday qilib 3 
mlrdlik DNK qo'shinini dog'da qoldirayotganini 
o'rganishmoqda. Bu virus RNK si DNK mizning 
qaysidir qismidagi mayda "fortochka"ni topib, 
ana shu yerdan bizni qulatmoqda. Olimlarimiz 
shu "ojiz joy"imizning ilojini topguncha Sizga 
odam DNK si haqida 2-3 ta qiziqarli 
ma'lumotlarni aytib bermoqchiman. Virus 
bahona ichingizda nimalar borligi haqida bilib 
olasiz 😃. 
 
  Odam organizmida 37,2±0,81 trillion atrofida 
hujayra bo'ladi 😮. Ushbu hujayralarning har 
birining ichida yadro bo'ladi, yadro ichida esa 46 
tadan xromosoma bor. Har bir hujayrada 3 mlrd 
dan ortiq nukleotiddan iborat DNK bor. 
 
  Bir dona nukleotidning massasi o'rtacha 650 
Da (Da=dalton) keladi. (1 dalton bir dona 
vodorod atomi massasiga teng. 1 dona vodorod 
atomining massasi 1,67x10^-24, bu 1,67 ning 
oldida 24 ta nol bor degani) 
 


 
267 
 
  Odamning bitta hujayrasidagi jami DNK ning 
massasi 3,59 pikogram keladi. (Bir gramni 1 
trillion martaga bo'lsangiz bir pikogram 
bo'ladi😲) 
 
  Odamning butun tanasidagi barcha 
hujayralardagi DNK ning umumiy massasi 
133,55 g bo'ladi.  
 
  Agar bitta hujayramizdagi DNK zanjirlarini bir 
biriga ulab chiqsak u taxminan 1,8 metrga 
yetadi. Agar barcha hujayralarimizdagi DNK 
larni bir biriga ulab chiqsak hosil bo'ladigan 
masofani tasavvur ham qila olmaysiz! Bu yerdan 
Quyoshgacha bo'lgan masofani 225 marta borib 
qaytishga yetadi �. Yer va Quyosh orasidagi 
masofa 150 mln km, qolganini o'zingiz hisoblab 
olavering.  
 
  Undan ham qizig'ini aytaymi, mana shuncha 
katta DNK ning atigi 1,5 foiz qismi oqsil 
kodlaydi. Qolgani nima ish qilishini hali hech 
qaysi birimiz bilmaymiz. Bu shuni bildiradiki, 
hali insoniyatning o'rganishi kerak bo'lgan 
narsasi juda ko'p, juda ham. Hamma narsa kashf 
qilib bo'lingan, o'rganadigan hech narsa 
qolmagan deydiganlar shunchaki o'rganishni 
istamaydigan dangasa-bahonachilar xolos 😀. 
 
Post muallifi: Baxtiyor Sheraliyev.  
Xitoy xalq respublikasi Janubiy-g'arbiy 
universiteti doktoranti! 
  
 
  [28.08.20 
14:34==============================
============ 
⚡�⚡�⚡�⚡�⚡�⚡�⚡�⚡�⚡�⚡�⚡� 
Tana massasi 70kg bo'lgan Odam uchun 1 kecha 
kunduzda asosiy moddalar almashinuvini 
taminlashga sarflanadigan energiya miqdori 
1680kkal ga teng.  
1g uglevoddan - 4,1 kkal 17,6 kj 
1g oqsildan      - 4,1 kkal 17,6 kj 
1g yog dan       - 9,3 kkal  38,9kj 
❄�❄�❄�❄�❄�❄�❄�❄�❄�❄�❄�❄
� 
Endi bizda oqsil va yog miqdori teng bolib 
uglevoddan 2,5 marta kam deyilgan 
8800÷17,6=500 g bu uglevodni grammdagi 
miqdori.  
500÷2,5=200 bu oqsil va  yog 
200÷2=100 gr oqsil yoki yogning gramdagi 
miqdori.  
Biz endi jami oqsil, uglevod va  yog'dan 
ajraladigan energiyani topamiz.  
 
100×4,1=410    \ 
100×9,3=930    》3390 kkal 
500×4,1=2050 / 
  
Endi bizdan tana harorati doimiyligini saqlash 
uchun sarflangan energiyani sorayabdi.  
Ozuqa moddalardan ajraladigan energiyani 2/3 
qismi to'qima va organlar hayotiy jarayonlar 
uchun,  1/3 qismi esa tana harorati doimiyligini 
ta'minlash uchun sarflanadi.  
❄�❄�❄�❄�❄�❄�❄�❄�❄�❄�❄�❄
� 
3390-1680=1710 
 
Javob: 1710 
  
 
  [28.08.20 
14:34==============================
============ 
Hayvonlarning oziqlari 
💎Amyoba-- bakteriyalar, mayda suv o‘tlari va 
organik qoldiqlar bilan oziqlanadi. 
💎Evglena--> xlorofill pigmenti yordamida 
fotosintez qiladi. qorong‘ida hayvonlar  
singari tayyor organik moddalar bilan oziqlanadi 
💎Tufelka bakteriyalar bilan oziqlanadi. 
💎gidra dafniya, siklop, baliq chavoqlari bilan 
oziqlanadi 
💎Meduzalar yirtqich bo‘lib, 
qisqichbaqasimonlar, chuvalchanglar,baliq 
chavoqlari va boshqa mayda suv hayvonlari 
bilan  oziqlanadi. 
💎Meduzalar baliqlar chavoqlarini yeb, 
baliqchilikka birmuncha ziyon yetkazadi. 
💎Planariya – yirtqich hayvon. U mayda suv 
hayvonlari – chuvalchanglar, 
qisqichbaqasimonlar va hasharotlarning 
lichinkalari  bilan  oziqlanadi. 


 
268 
 
💎Jigar qurti qoramol, qo‘y, echki, cho‘chqa, 
tuya va boshqa yirik  sutemizuvchilar jigarida 
parazitlik qiladi 
💎Qoramol tasmasimon chuvalchangi voyaga 
yetgan davrida odamning ingichka ichagida, 
lichinkasi qoramol muskuli, jigari va boshqa 
organlarida parazitlik qiladi. 
💎Odam askaridasi ingichka ichakda parazitlik 
qiladi. 
💎Exinokokk it, bo‘ri va tulkilar ichagida 
parazitlik qiladi. Odam va o‘txo‘r hayvonlar 
exinokokkning oraliq xo‘jayini, it va boshqa 
yirtqich hayvonlar esa uning asosiy xo‘jayini 
hisoblanad 
💎Cho‘chqa tasmasimon chuvalchangi. voyaga 
yetgan davrida odam ichagida, lichinkasi 
cho‘chqalar muskulida uchraydi. 
💎Rishta oyoq, ba’zan qo‘l tеrisi ostidagi 
biriktiruvchi to‘qimada parazitlik qiladi. 
Terining rishta bilan zararlangan joyida ho‘l 
yara paydo bo‘ladi. 
💎Bo‘rtma nematoda bodring, pomidor, qovun, 
kartoshka, kanop, ba’zan g‘o‘zaga katta 
ziyon yetkazadi. 
💎Yomg‘ir chuvalchanglarining o‘zi ham 
qushlar, ayrim sutemizuvchilar va tuproq 
hayvonlari uchun oziq bo‘ladi. 
💎qizil chuvalchanglar Ular turli suv hayvonlari, 
shu jumladan, baliqlar uchun asosiy 
oziq hisoblanadi.  
💎Chuchuk suv chuvalchanglari akvarium 
baliqlari uchun yemish sifatida ko‘paytiriladi. 
💎Yomg‘ir chuvalchangi chiriyotgan o‘simlik 
qoldiqlari bilan oziqlanadi; chirindini tuproq 
bilan birga ichagidan o‘tkazadi 
💎Zuluklarga chuchuk suvlarda yashab, 
umurtqali hayvonlar qonini so‘radigan yoki 
yirtqich hayot kechiradigan.hayvonlar 
💎Suv shillig‘i o‘simliklar va suvdagi narsalarga  
yopishgan bakteriyalar hamda mayda suv 
o‘tlarini tili bn qirib oladi. 
💎Tok shillig‘i, har xil yalang‘och shilliqlar 
o‘simliklarning yashil qismi bilan oziqlanib, 
ekinlarga katta ziyon keltiradi. 
💎Ikki pallali mollyuskalar suvdagi 
mikroorganizmlar va mayda organik zarralarni 
filtrlab oziqlanishi tufayli suv havzalarining 
tozalanishiga yordam beradi. 
💎Baqachanoq suv bilan birga organik zarralar, 
sodda hayvonlar va boshqa mikroskopik 
jonivorlar bn oziqlanadi. 
💎Kalmar, karakatitsa, sakkizoyoqning asosiy 
ozig‘i krablar, baliqlar, mollyuskalar hisoblanadi 
 
   
 
  [28.08.20 
14:34==============================
============ 
Seni nima toʻxtatmoqda? 
 
Judayam charchadingmi?  
Yaxshi uxlamadingmi? Energiya 
yetishmayaptimi? Vaqting yoʻqmi? Shumi seni 
toʻxtatayotgan narsa? Yetarlicha puling yoʻqmi? 
Shumi sabab?  
 
Yoki seni toʻxtatyotgan narsa bu - OʻZINGmi? 
 
Bahonalar judayam zoʻr eshitiladi - uni 
yasayotgan odamga. Oʻzingga achinishni bas 
qil! Hammaga xafaligingni aytishni bas qil, 
hiqillab yigʻlab hikoyalaring bilan maqtanishni 
yigʻishtir!  
 
Qachondir meni "Rolls-royce" da koʻrsang, 6-7 
yulduzli mehmonxonada hayotimni mazza qilib 
oʻtyotganligini koʻrib qolsang, hasad qilma. 
Chunki bular uchun men oʻlguday ishlaganman. 
Hech kim yordam bermagan. 
 
Oʻrningdan tur! Ichingdagi devni uygʻot! 
Boshlash vaqti keldi! Oʻzingdagi resurslardan 
foydalanish vaqti keldi! Hayoting bilan 
muammo bormi? Oʻzgartir! Nimadir qil! Nima 
xohlasang, shunga erish!  
 
Shuni bilki, bahonalar soxta. Ular uydirma, ular 
yolgʻon! Yolgʻonni qanday toʻxtatish mumkin?  
 
Yolgʻonni haqiqat bilan toʻxtat! Haqiqat shuki, 
senda vaqt bor, senda tajriba bor, senda bilim 
bor. Senda xohish kuchi bor, senda tartib bor!  
 
Hayotda yaxshi narsalar qiyinchilikdan keyin 
keladi. Shunga arziydi ham! Oson boʻlmaydi! 
Nima xohlasang, shunga erishishing kerak! 
Bu sening imkoniyating. 


 
269 
 
Bu sening vaqting!  
 
- Bu mening vaqtim, bu mening imkoniyatim. 
Ertaga, ertaga, ertaga! Bunaqa tushunchaning 
oʻzi yoʻq. Faqat bugunimiz bor! Bu sening 
orzuying! Uni roʻyobga chiqishini istasang, 
harakat qilishing shart! 
  
 
  [28.08.20 
14:36==============================
============ 
  
MAG'LUBIYAT YOMON, AMMO 
 
📌 "Insonlar muvaffaqiyat uchun dunyoga 
kelishadi, mag'lubiyat uchun emas" 
🗝� Genri Devid 🗝� 
 
📌 "Mag'lubiyat yomon, ammo muvaffaqiyat 
tomon intilmaslik undanda yomon" 
🗝� Teodor Ruzvelt🗝� 
 
📌"G'oliblar hech qachon o'z ishini yarim yo'lda 
tashlab ketmaydi. Mana nimaga aynan ular 
g'olib" 
🗝� Bodo Shefer 🗝� 
 
📌"Biz hammamiz qobilyatlimiz, Farqi 
shundaki, har kim undan qanday foydalanishda" 
🗝�Stiv Vonder🗝� 
 
📌 "Ertangi kun uchun eng yaxshi tayyorgarlik - 
bugungi kun uchun belgilangan ishni 100% qilib 
bajarishdir" 
🗝� Noma'lum 🗝� 
 
📌 "Hech qachon xato qilmagan odam - hech 
qachon yangi narsaga intilmagan odamdir" 
🗝�Albert Enshteyn🗝� 
 
📌 "Kelajakni oldindan bashorat qilishning eng 
yaxshi yo'li - uni yuzaga keltirishdir" 
🗝�A. Linkoln🗝� 
 
📌 "Boshlash yoki to'xtatish degan narsa yo'q. 
Faqat bajarish" 
🗝� Tinchlik Jangchisi🗝� 
 
📌 "Birinchi qadamni ishonch bilan tashla. 
Oldingdagi yo'lni butun hammasini ko'rishing 
shart emas. Asosiysi birinchi qadam" 
🗝�Martin Luzer King🗝� 
 
  [28.08.20 
14:39==============================
============ 
💥🌟🚸🏧 🏧🚸🌟💥 
💡💡💡💡💡💡💡💡💡💡💡💡💡 
📌Oqsil, Uglevod, Nuklein kislota 
biopolimerlar. YOG’LAR esa biomolekula 
hisoblanadi. Oqsil monomerlari – 
aminokislotalar. Nuklein kislotalar monomeri – 
nukleotidlar hisoblanadi. ✅✅ 
 
📌Hujayrda tuzilishi, vazifasi va yana bir qancha 
xususiyatlari bilan farq qiluvchi 2 xil nuklein 
kislota dezoksiriboza (DNK) va ribonuklein 
kislota (RNK) uchraydi. ✅✅ 
 
📌DNK va RNK nukleotidlardan tuzilgan. Har 
bir nukleotid azot asosi (Purin asosi - ADENIN, 
GUANIN: Pirimidin asosi - TIMIN, SITOZIN, 
URATSIL), monosaxarid (dezoksiriboza, 
riboza) va fosfat kislota qoldig’idan tashkil 
topgan.✅✅  
 
📌Dezoksiriboza va Riboza pentozalar guruhiga 
kiradi. Ularning tarkibida 5 tadan C (uglerod) 
atomi bo’ladi. Dezoksiriboza tarkibida 1 atom O 
(kislorod) yetishmasligi bilan ribozadan farq 
qiladi. ✅✅ 
 
📌DNK nechta nukleotiddan iborat bo’lsa, 
shuncha dezoksiriboza (pentoza) bo’ladi. ✅✅ 
 
📌Nukleotidlarning molekulyar massasi shartli 
ravishda 330 D (Dalton). Orasidagi masofa 0,34 
nm yoki 3,4 A (Angstrem) ga teng. ✅✅ 
 
📌DNK – 2 ta zanjirli bo’lgani uchun orasida 
vodorod bog’lari mavjud bo’lib, ular doimo 
komplementar sherik nukleotidlar A - T orasida 
2 ta hamda G - S orasida 3 ta bo’ladi.✅✅  
 


 
270 
 
📌DNK ning RNK dan farqli tomoni – 
molekulyar massasi katta, 2 ta zanjirdan iborat, 
purin asoslaridan A, G; pirimidin asoslaridan S, 
T uchraydi. RNK da esa T uchramaydi. ✅✅ 
 
📌DNK da Purin va Pirimidin asoslari vodorod 
bog’lar orqali, Purin asoslari o’zaro yoki 
Pirimidin asoslari o’zaro – fosfodiefir bog’lar 
yordamida birikkan. ✅✅ 
 
📌DNK da nechta nukleotid bo’lsa fosfodiefir 
bog’ 2 ta kam bo’ladi. RNK da esa 1 taga kam 
bo’ladi. ✅✅ 
 
📌Vodorod va fosfodiefir bog’lar DNK dagi 
kimyoviy bog’lar hisoblanadi. ✅✅ 
 
📌RNK dan DNK sintezlanishi teskari 
transkripsiya; DNK ning 1 znjiridan RNK (i-
RNK, t-RNK, r-RNK) lar sintezlanish jarayoni 
transkripsiya – ko’chirib yozish deb ataladi. Bu 
jarayon ham qat’iy komplementarlik asosida 
kechadi. ✅✅ 
 
📌Hujayradagi eng asosiy assimilatsion 
jarayonlardan biri oqsil biosintezi hisoblanadi, 
bu jarayon asosan sitoplazmada, ribosomalarda 
kechadi. ✅✅ 
 
📌Sintezlangan oqsil haqidagi irsiy axborot 
asosan yadroda, DNK da nukleotidlar ketma-
ketligda yozilgan bo’lib, ular asosan dastlab 
RNK (i-RNK, t-RNK, r-RNK) sintezlab olinadi. 
i-RNK da 4 xil nukleotid yordamida kodlangan 
irsiy axborot har nukleotidlar uchligida (triplet) 
aminokislotalar sinteziga sabab bo’ladi. Har bir 
aminokislotaning 4 xil nukleotid yordamida 3 ta 
nukleotid ketma-ketligida ifodalanib kelishiga 
genetik kod deyiladi. ✅✅ 
 
📌Jami kodlar soni 64 ta bo’lib, 20 xil 
aminokislotalardan ikkitasini kodi 1 tadan. 
Qolgan 18 tasini kodi 2, 3, 4, 6 tadan bo’lishi 
mumkin. 5 ta kodonga ega bo’lgan aminokislota 
uchramaydi. 
1. Metionin va triptofan - 1 ta;  
2. Fenilalanin, tirozin, gistidin, glitsin, lizin, 
sistein, serin - 2 ta;  
3. Izoleysin - 3 ta;  
4. Valin, serin, prolin, treonin, alanin, asparagin 
- 4 ta; 
5. Leysin, glutamin, arginin - 6 ta; 6. Qolgani 
terminatorlar - 3 ta; ular polipeptid zanjir sintezi 
tugallanganini bildiradi.  
 
📌Jami 64 ga teng.  
 
📌Har qanday oqsil molekulasi – metionin 
aminokislotasidan boshlanadi.✅✅  
 
📌1 ta aminokislotani 1 ta kodon (3 ta nukleotid) 
kodlaydi. 1 ta aminokislotani massasi 120 D 
(Dalton). Har bir aminokislota o’zaro peptid 
bog’lar yordamida bog’lanib turadi. Peptid bog’ 
aminokislota sonidan 1 taga kam bo’ladi ✅✅ 
  
 
  [28.08.20 
14:39==============================
============ 
5-§. ORGANIZMLARNING YASHASH 
MUHITI. SUV MUHITI 
1.Yashash muhiti 
---Organizm, populatsiya yoki tur yashaydigan, 
ularga bevosita yoki bilvosita ta’sir etadigan, 
muhitning biotik va abiotik sharoitlarining 
majmuasi 
 
2. ekologik omillar 
--Tabiatning tirik organizmlarga ta’sir 
ko‘rsatadigan va ularda moslanish reaksiyalari – 
adaptatsiyalarning hosil bo‘lishiga sabab 
bo‘ladigan har qanday tarkibiy qismi yoki 
komponenti 
 
3. «organizm – muhit» sistemasidagi asosiy 
qonuniyatlar 
1. Muhit va tirik organizmlarning o‘zaro 
bog‘liqligi va o‘zaro ta’sirlari o’rganiladi. 
2. V.I.Vernadskiy tomoni dan kashf etilgan 
3. Bu qonundan kelib chiqadi---har bir turning 
genetik imkoniyatlari o‘zi yashayotgan muhitga 
muvofiqdir 
 
4. tirik organizmlar uchun to‘rt xil yashash 
muhiti mavjud: 
1.suv muhiti,  


 
271 
 
2.quruqlik-havo muhiti,  
3.tuproq muhiti   
4.tirik organizm muhiti (parazit va simbiontlar 
uchun). 
 
5. Har qaysi muhitda o‘ziga xos shart-sharoitlari 
bilan o‘zaro farq qiladigan ma’lum hududlar, 
ya’ni biotoplar mavjud. 
  
 
  [28.08.20 
14:39==============================
============ 
7. Suv muhitida yashovchi organizmlar g 
-gidrobiontlar (yunoncha «hydor» – suv, «bios» 
– hayot) deyiladi. 
 
8. Yashash muhiti sifatida suv bir qancha 
xususiyatlar: 
1.Suv yuqori zichlik,                      2.Shaffoflik,  
3.Katta issiqlik sig‘imi                   4.issiqlik 
o‘tkazuvchanlik,  
5.muzlaganda kengayish 
6.kislorod miqdorining nisbatan kamligi,  
7.yorug‘likni kam o‘tkazishi bilan ham 
xarakterlanadi 
8.Suv harakatchan, ya’ni oquvchan muhit 
9. Suv havzasining barcha qismi bo‘ylab harorat 
deyarli bir xil 
9. Havo harorati  
1.10°C ga ko‘tarilganda, suv harorati faqat 1°C 
ga ko‘tariladi.  
2.Suv qa’rida harorat nisbatan doimiy, +4°C 
atrofida bo‘ladi.  
3.Suv havzasining eng yuza qismida sutkalik va 
mavsumiy harorat o‘zgarishi 0 dan +36°C gacha 
bo‘lishi mumkin. 
 
 
 
10.O‘simliklarning suv muhitiga moslanishlari. 
1.Sho‘r suvlarda faqat suvo‘tlar uchraydi. 
2. suvo‘tlar yorug‘lik tanqisligiga qo‘shimcha 
pigmentlar hosil qilish bilan moslashadi 
 
11. suv havzalarining:   
sayoz qismlarida yashil suvo‘tlar,                                
chuqurroq qatlamlarida qo‘ng‘ir suvo‘tlar, 
eng chuqur qismida qizil suvo‘tlar uchraydi. 
  
 
  [28.08.20 
14:39==============================
============ 
6-§. QURUQLIK-HAVO, TUPROQ, TIRIK 
ORGANIZMLAR  YASHASH MUHITLARI 
SIFATIDA 
 
1.Quruqlik-havo muhiti. 
1.Havo tarkibida gazlar miqdori :  
                        78,08% i azot, 20,9% i kislorod,  
                        1% i inert gazlar, 0,03% i 
karbonat angidrid  
2. organizmlar uchun tayanch vazifasini bajara 
olmaydi 
 
2. Havo  tirik organizmlarga bevosita va 
bilvosita ta’sir ko‘rsatadi 
    bevosita ta’siri ekologik jihatdan ahamiyatga 
ega emas. 
    bilvosita ta’siri shamol orqali amalga oshadi 
 
3. Shamol yordamida changlanadigan 
o‘simliklar— 
 - anemofill yunoncha «anemos» – shamol, 
«filiya» – yaxshi   ko‘raman 
  .shamol yordamida tarqaladigan  
– anemoxor (yunoncha «anemos» – shamol, 
«chorea» – tarqalish 
 
4. Havo  passiv tarqalishini ta’minlaydi   
                                                           
:o‘rgimchaklar, hasharotlar 
5. tashqi (bo‘g‘imoyoqlilar) va ichki skeletning 
(xordalilar) mukammallashuvi --havo 
zichligining pastligi bilan bog‘liq. 
 
6. Tuproq muhiti xos xususiyatlar: Yer 
po‘stining g‘ovak, unumdor yuza qatlami 
  
 
  [28.08.20 
14:39==============================
============ 
15. Nekton xos xususiyatlar: 
1.yunoncha «nektos» – suzuvchi 
2. suvda faol harakatlanadigan, suv oqimiga 
qarshilik ko‘rsata oladigan, katta masofalarni 
suzib o‘ta oladigan organizmlardir 


 
272 
 
3. Ularga boshoyoqli molluskalar, baliqlar, 
kitsimonlar, kurakoyoqlilar misol bo‘ladi 
4. suvda faol harakatlanish va suv qarshiligini 
yengish uchun            .                                        
1. Muskullarning kuchli rivojlanganligi,      .                                        
2. Tanasining suyri shaklda bo‘lishi, .               .                                        
3. terining tangachalar bilan qoplangan              .                                        
4. shilimshiq modda ajratishi, suzgich .             .                                        
5. kurakoyoqlarning mavjudligi shunday 
  
 
  [28.08.20 
14:39==============================
============ 
12.tuproqda harakatlanish uchun moslamalar 
rivojlangan. 
1.buzoqbosh va krotlar tuproqni qazib, yo‘l 
ochib uya quradi. 2.Yomg‘ir chuvalchangi esa 
tuproq zarralarini surib yo‘l ochadi. 3.Yer 
qazuvchi hayvonlarning kuraksimon oyoqlari,  
4.yomg‘ir chuvalchangining tayanch 
funksiyasini bajaruvchi gidrostatik skeleti va 
tanasidagi tukchalari,  
5.hasharotlar va ko‘poyoqlilarning esa tirnoqlari 
tuproq muhitida yashashiga imkon beradi. 
13. Tirik organizmlar yashash muhiti sifatida 
xususiyat 
1. endobiontlar (yunoncha «endon» – ichki, 
«biontos» – yashovchi) 
 
14.parazit va simbiont organizmlar uchun : 
1.yashash maydonining torligi,  
2.tarqalish imkoniyatlarining cheklanganligi va 
murakkabligi, 3.xo‘jayin organizmning immun 
sistemasi tomonidan himoya reaksiyalari ta’siri 
kabi qiyinchiliklar mavjud 
  
 
  [28.08.20 
14:39==============================
============ 
15. Tirik organizm tanasida yashashga 
moslanishlar. 
1.parazitlikning ikki turi farqlanadi: ektoparazit 
endoparazit 2.tashqi qismlarida yashaydi (bit, 
burga, kana, to‘shak qandalasi); 3.endoparazitlar 
(ichki) tana bo‘shlig‘ida, ichki organ va 
to‘qimalarida, hujayralarida yashaydi (bezgak 
plazmodiysi, askarida, qilbosh chuvalchang, 
tasmasimon chuvalchanglar).  
 
16.Endoparazitlarda xo‘jayin organizmda 
yashash uchun  
1.tana o‘lchamining kichikligi,  
2.tana tuzilishining soddalashuvi,  
3.himoya vositasiga ega tana qoplami,  
4.naslining ko‘pligi,  
5.hayot siklida xo‘jayin organizmning boshqasi 
bilan almashinishi va hokazo moslanishlar 
yuzaga kelgan. 
 
17. Keng tasmasimon chuvalchangning hayot 
sikli: 
1.birinchi tartib oraliq xo‘jayin (siklop);  
2.ikkinchi tartib oraliq xo‘jayin (mayda baliq);  
3.uchinchi tartib oraliq xo‘jayin (yirtqich baliq);  
4.asosiy xo‘jayin (odam, yirtqich hayvonlar). 
  
 
  [28.08.20 
14:39==============================
============ 
💥🌟🚸🏧  Biologlar🏧🚸🌟💥 
____________________ 
BIOLOGIYA 
 
Oziq zanjirida vidra (tirtqich hayvon), baliq, 
qisqichbaqasimonlar va suv õtlari bor. Birinchi 
tartib konsumentlarining biomassasi 4400 kg 
bõlsa, oziq zanjiridagi barcha komponentlari 
iste'mol qilgan oziqning unumiy biomassasini 
aniqlang.  
 
A) 48884 kg 
B) 48840 kg 
C) 48400 kg 
D) 4840 kg 
 
🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻 
 
Yechim: 
1⃣:  
1. Suv õt → produtsent  
 
2. Qisqichbaqa→ I-konsument 
 
3. Baliq→ II-konsument 
 
4. Vidra→ III-konsument 
 


 
273 
 
2⃣: Ekologik pramida qoidasiga kõra 
produtsentdan konsumentga õtganda 10 martaga 
massa  va energiya kamayadi. Konsumentdan 
produtsent tomonga õtganda esa 10 marta ortadi. 
Shunga kõra oziq zanjiridagi barcha organizmlar 
massalarini aniqlaymiz. Masala shartida I- 
konsumentni massasi berilgan. Shundan 
foydalanib qolgan oziq zanjiridagi produtsent va 
konsumentlarni massasini topamiz. 
 
1. Suv õt →44000  
 
2. Qisqichbaqa → 4400 kg☝� 
 
3. Baliq → 440 kg 
 
4. Vidra →44 kg 
 
3⃣: 
Bundan kõrinadiki produtsent va I, II - 
konsumentlar iste'mol qilingan III- konsument 
iste'mol qilinmagan. 
Demak: 
44000 + 4400 + 440= 48840 kg. 
Oziq zanjirida iste'mol qilinganlarni massasi. 
 
J: B📌 
  
 
  [28.08.20 
14:39==============================
============ 
12. Suv muhitida o‘sadigan yuksak o‘simliklar : 
1. gidrofitlar (yunoncha «hydor» – suv, 
«phyton» – o‘simlik  
2. bunday yuksak o‘simliklarda  
                                                   1.mexanik 
to‘qima,  
                                                   2.o‘tkazuvchi 
to‘qima  
                                                   3.ildiz tizimi 
kuchsiz rivojlangan,   
                                                   4.ildizlarida 
tukchalar bo‘lmaydi. 
 
13.. Hayvonlarning suv muhitiga moslanishlari 
1.ekologik guruhlarga ajratiladi:  
                                                    1.plankton, 
2.nekton, 3.bentos 
 
14. Planktonga xos xususiyatlar: 
1.yunoncha «planktos» – sayyor, ko‘chib 
yuruvchi 
2.suv qa’rida yashovchi, mustaqil harakatlana 
olmaydigan va suv oqimi bilan ko‘chib yuruvchi 
organizmlar 
3.Ularga sodda hayvonlar, bo‘shliqichlilar, 
mayda qisqichbaqa- simonlar, baliq tuxumlari va 
chavoqlari misol bo‘ladi. 
4. suv qa’rida sayyor harakatlanishni 
   1.osimtalar. 
   2.yog 
  
 
  [28.08.20 
14:39==============================
============ 
HUJAYRANING KIMYOVIY TARKIBI.  
 
Hujayra tarkibiga jonsiz tabiatda uchraydigon 
kimyoviy elementlarning 70 ga yaqini uchraydi. 
Ular Biogen elementlar deb ataladi. 
Hujayra tarkibidagi Biogen elementlar : 
1. Makroelementlar ( 
C,O,H,N,Na,K,Ca,Cl,P,S,Fe va hokazo. ) ✅ 
2. Mikroelementlar 
( Zn,J,Co,Mn,Au,F,B va hokazo.) ✅ 
 
Biogen elementlarning 98 % ni : 
C , H , O , N tashkil etadi. 
 
Biogen elementlarning 1,9 % ni : 
P , S , K , Mg , Cl , Fe , Ca  Na tashkil etadi.  
 
Biogen elementlarning 0,02 % ni : 
Zn , Cu , J , F , Co , Mo , B , Mn 
 
Na , K , Cl --- > Hujayra membranalari orqali 
turli xil moddalarni o'tkazishni taminlaydi. 
Hujayraning qo'zg'alishini taminlaydi. ✅ 
 
Ca va P --- > Suyak to'qimalarini hosil qilishda 
ishtirok etadi va mustaxkamligini taminlaydi. Ca 
+ qon hosil bo'lishida ishtirok etadi. ✅ 
 
Fe ( Temir ) --- > Qon tarkibidagi Gemoglobin 
tarkibiga kiradi. O'pkadan to'qimalarg kislorod 
tashishda ishtirok etadi. ✅ 
 


 
274 
 
Mg ( Magniy ) --- > O'simlik hujayralarida 
fotosintezda ishtirok etuvchi pigment xlorofill 
tarkibiga kiradi. Hayvonlarda biologik 
katalizator tarkibida biokimyoviy reaksiyalarni 
tezlashtiradi. ✅ 
 
Mikroelementlar biologik faolligi yuqori bo'lgan 
moddalar ( Vitaminlar , fermentlar , garmonlar ) 
tarkibiga kiradi. 
 
J ( yod ) --- > Qalqonsimon bez ishlab 
chiqaradigon tiroksin garmoni tarkibiga kiradi. 
Yodning kamayishi Bez gipofunksiyasiga sabab 
bo'ladi va Buqoq rivojlanadi. ✅ 
 
Zn ( Rux ) --- > Jinsiy garmonlar funksiyasini 
kuchaytiradi. ✅ 
Co ( Kobalt ) --- > B12 vitamini tarkibiga kiradi 
va qon hosil bolishida ishtirok etadi. ✅ 
  
 
  [28.08.20 
14:39==============================
============ 
🌏O'simliklarni 
⭕�Yer yuzida➡�500 000 dan ortiq turi. 
⭕�O'zbekistonda➡�4500 turi bor. 
 
🔆Botanika-(yunoncha) "botane" --
ko'kat.o't.o'simlik degan ma'noni anglatadi. 
 
📚Botanikaning bo'limlari: 
�Morfologiya>>O'simlik organlarining tashqi 
tuzilishini. 
�Anatomiya>>O'simlik organlarining ichki 
tuzilishini. 
�Fiziologiya>>Hayotiy jarayonlarini. 
�Sistematika>>alohida guruhlarga birlashtirib 
klassifikatsiya qilishni. 
�Embriologiya>>ko'payish a'zolaring 
tuzilishini. 
�Geobotanika>>Yer sharida tarqalishini. 
�Ekologiya>>Tashqi muhit bn munosabatlarini. 
�Paleobotanika>>Qazilma holdagi o'simliklarni 
o'rganadi. 
�Algologiya>>Suvo'tlar tuzilishini va hayot 
kechirishi... 
�Lixenologiya>>Lishayniklarni 
tuzilishini va hayot kechirishini o'rganadigan fan 
hisoblanadi. 
  
 
  [28.08.20 
14:39==============================
============ 
♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻
�♻�♻�♻� 
 
             Nuklein kislotalar 
 
Nuklein kislotalar ---- " Nukleos - yadro " 
birinchi  marta yadrodan topilganligi uchun 
shunday nom berilgan. 
Lekin xozirgi kunda Mitoxondriya va 
Xloroplastda xam borligi aniqlangan. 
 
DNK ( Dezeksiribonukleinkislota) 
Asoschisi ----  Uotsin , Krik 
 
DNK ikki zanjirli Nuklein kislota xisoblanadi. 
DNK ning monomeri nukleotidlardir. 
 
Nukleotid 3 komponentdan tashkil topgan. 
1. Azot asosi 
      Purin ( Adenin , Guanin ) 
      Pirimidin ( Sitozin , Timin ) 
2. Fosfat kislota qoldig'i  
3. Dezeksiriboza 
 
Ikki zanjir bir biriga vodorod bog'lar orqali 
brikadi. 
               _ 
     A       _     T      o'rtasida 2 ta H bog' 
 
               _ 
      G      _     S    o'rtasida 3 ta H bog' boladi. 
               _ 
 
Bir zanjirdagi Nukleotidlar bir biriga Fosfodiefir 
bog'lar orqali brikadi. 
 
Ya'ni       
 
A - G - T - S - A    ko'rinishida . 
   👆 
 
 Demak Bir DNK zanjirida 120 ta nukleotid 
bo'lsa  119 ta Fosfodiefir bog' mavjud bo'ladi. 


 
275 
 
 
  A - G - A - S - T - G - A - S - T - G  
  ||   |||   ||    |||   ||   |||    ||   |||   ||   ||| 👈 H bog' 
  T - S - T - G - A - S  - T - G - A - S 
    👆 
Fosfodiefir bog' 
 
RNK ( Ribonukleinkislota ) 
 
RNK ning 3 xil turi mavjud  
1. I - RNK ( informatsion ) 
2. t - RNK ( transport ) 
3. r - RNK ( ribasomal ) 
 
I - RNK ( axborotni kochirib olish ) 
r - RNK ( Ribosomalar sintezida ) 
t - RNK ( Biosintez reaksiyalarida - tashish ) 
 
RNK  bir zanjirli bo'lib Vodorod bog'larga ega 
emas. 
 
RNK tarkibi : 
1.  Azot asosi  
      Purin --- ( Adenin , Guanin ) 
      Pirimidin --- ( Sitozin , Uratsil ) 
2. Fosfat kislota qoldigi  
3. Riboza 
 
 
A - S - U - S - A - G - U - G - A - S - U 
   👆 
Fosfodiefir bog'lar. 
 
DNK va RNK  asosiy funksiyalari Irsiy 
axborotni saqlash va tashishdir. 
  
 
  [28.08.20 
14:39==============================
============ 
🔴➰➰➰➰➰➰➰➰➰➰🔴 
 
            🔷 MITOZ 🔷 
 
 🔻PROFAZA — 2n 4c 
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid 
toʻplami  
 
 🔻METAFAZA — 2n 4c 
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid 
toʻplami  
 
 🔻ANAFAZA — 4n 4c  
Bir DNK (xromatid) li xromosomalarni 
tetraploid toʻplami  
 
🔻 TELOFAZA — 2n 2c 
Bir DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid 
toʻplami  
 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
 
            🔷 MEYOZ 🔷 
 
� 📍PROFAZA I — 2n 4c  
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid 
toʼplami 
 
� 📍METAFAZ I — 2n 4c  
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid 
toʼplami 
 
📍�ANAFAZA I — 2n 4c  
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid 
toʼplami 
 
📍�TELOFAZA I — 1n 2c  
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni gaploid 
toʼplami 
 
 
      �🔗 INTERKINEZ — 1n 2c 
 
 
📍� PROFAZA Il — 1n 2c  
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni gaploid 
toʼplami 
 
� 📍METAFAZA Il — 1n 2c  
Ikki DNK (xromatid) li xromosomalarni gaploid 
toʼplami 
 
� 📍ANAFAZ Il — 2n 2c  
Bir DNK (xromatid) li xromosomalarni diploid 
toʼplami 
 
📍TELOFAZA Il — 1n 1c  


 
276 
 
Bir DNK (xromatid) li xromosomalarni gaploid 
toʼplami 
 
🔵➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖🔵 
 
    
 
  [28.08.20 
14:39==============================
============ 
📚 Botanika fani bir qancha boʻlimlarni oʻz 
ichiga oladi 
 
Jumladan   
 
📚 Morfologiya — oʻsimliklar organlarining 
tashqi tuzilishini oʻrganadi. 
 
📚 Oʻsimliklar anatomiyasi — Osimliklarning 
ichki tuzilishini oʼrganadi. 
 
📚 Oʻsimliklar fiziologiyasi — oʻsimliklardagi 
hayotiy jarayonlarni: nafas olish, fotosintez, 
mineral moddalarnining qabul qilinishi, suv 
bugʻlatish kabi jarayonlarni oʻrganadi. 
 
📚 Sistematika — oʻsimliklarning kelib chiqishi 
va belgilari asosida ularni guruhlarga 
birlashtiradi yani klassifikatsiya qiladi. 
 
📚 Oʻsimliklar embriologiyasi — 
oʻsimliklarning koʻpayish aʼzolarining tuzilishi, 
koʻpayishi bilan bogʻliq jarayonlarni oʻrganadi. 
 
📚 Geobotanika — oʻsimliklarni yer sharida 
tarqalish qonuniyatlarini oʻrganadi. 
 
📚 Ekologiya — oʻsimliklarning tashqi muhit 
bilan boʻlgan munosabatlardagi qonuniyatlarni 
va tashqi muhit omillarining oʻsimlikka tasirini 
oʻrganadi. 
 
📚 Paleobotanika — oʻsimliklarni qadimgi 
qazilma holatdagilarini oʼrganadi. 
 
📚 Sitoembriologiya — changlanish va 
urug’lanishdan soʼng boʼladigan jarayonlarni 
oʼrganadi. 
 
📚 Introduksiya-iqlimlashtirish — boshqa 
joylarda oʼsadigan oʼsimliklarni olib kelish va 
oʻzimizni sharoitga moslashtirish muammolarini 
oʻrganadi. 
 
📚 Algologiya — suvoʻtlarning tuzilishi, hayot 
kechirishi, tarqalishini oʻrganadi. 
 
📚 Briologiya — yoʻsinlarning tuzilishi, hayot 
kechirishi, tarqalishini oʻrganadi. 
 
📚 Lixenologiya — lishayniklarning tuzilishi, 
hayot kechirishi, tarqalishini oʻrganadi. 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
    
 
  [28.08.20 
14:39==============================
============ 
OZBEKISTONDA GEN MUHANDISLIGI VA 
BIOTEXNOLOGIYA FANI YUTUQLARI. 
 
Gen muhandisligiga bag'ishlangan tadqiqotlar 
O'zbekstonda 1980 - yillarning boshlarida 
akademik O.S. Sodiqov tashabusi bilan 
boshlangan. 
 
I. Abdurahmonov --- > << Geninmar >> ilmiy 
markaz hodimi. Paxta tolasining uzunligini 
belgilaydigon va g'o'zaning  gullashini 
boshqaradigon genlar oilasini AQSH Texas 
qishloq xo'jaligi va mexanika universiteti 
olimlari bilan ilk bor ajratib oldi. 
 
Sh. S. Azimova --- > Gen va hujayra 
muhandisligi usullarini qo'llab , xalqimizda << 
Sariq kasallik >> deb ataluvchi Gepatit B 
xastaligini tashxislash va oldini olish uchun 
zarur vaksina yaratishda ilmiy loyihalarni 
muvafaqqiyatli yakunladilar 
 
R. S. Muhamedov va B. Irisboyev --- > PCR 
texnalogiyasini qo'llab , o'nlav xavfli yuqumli va 
irsiy kasalliklarning gen muhandisligi tashxisi 
biotexnologiyasini keng tadbiq qildi. 
 
B.Irisboyev va G.Hamidullayeva ---> 
Respublika kardiomarkazi bilan hamkorlikda 


 
277 
 
kardiomiopatiya kasalligining  irsiylanish 
qonuniyatlarini o'rganib kelmoqda. 
 
R. S. Muhamedov va A. Ikromov --- > Gen 
daktiloskopiya ( Genning DNK izchilligi va 
genlar spektriga binoan noma'lum shaxsni 
aniqlash ) usulini tadbiq etdilar. 
 
O. T. Odilova --- > Tuproq va yer osti suvlarida 
to'planib qolgan pestitsid qoldiqlarini parchalab 
zararsizlantiruvchi Pseudomonas bakteriyasi 
shtamidan shu funksiyalarni bajaruvchi genlar 
guruxini g'o'za tomiri tolachalari sathida 
yashovchi Rizosfera ko'chirib o'tkazdi. 
 
Mamlakatimiz olimlari tomonidan g'o'zada tola 
sifati , erta gullash , turli stressga chidamlilikni 
beruvchi bir necha o'nlab genlar ajratib olindi va 
klonlandi. 
Xozirgi kunda xam gen ijineriyasi bilan yaxshi 
natijalar qayd etilmoqda. 
 
  :   
 
  [28.08.20 
14:39==============================
============ 
💎Daryo qisqichbaqasining  asosiy ozig‘i suv 
o‘tlari, kasal hayvonlar (mollyuskalar, 
hasharotlar lichinkasi), ularning murdalari 
hisoblanadi. 
💎Qisqichbaqasimonlar baliqlar, tishsiz kitlar va 
boshqa dengiz hayvonlarining asosiy ozig‘i 
hisoblanadi. 
💎zaxkash (eshakqurt) o‘simlik qoldiqlari bilan 
oziqlanadi 
💎Butli o‘rgimchak pashsha, kapalak va boshqa 
mayda hasharotlar bn oziqlanadi. 
💎O‘rgimchaklarning ko‘pchilik turlari yirtqich 
bo‘lib, pashsha, chivin kabi hasharotlarni qirib 
foyda keltiradi 
💎Qoraqurt chigirtka, qo‘ng‘iz, qandala va 
boshqa hasharotlar bilan oziqlanadi 
💎Sariq falanga yirtqich bo‘lib, kechasi ovga 
chiqadi. U turli hasharotlar, mayda sudralib 
yuruvchilar bilan oziqlanadi.  
💎chayon Yo‘lida uchragan har xil 
bo‘g‘imoyoqlilar, asosan o‘rgimchak va 
hasharotlarni yeydi 
💎kanalar turli hayvonlar va odam tanasidan qon 
so‘rib parazitlik qiladi. 
💎Qattiq o‘simlik va hayvonlar to‘qimalari bilan 
oziqlanadigan hasharotlar__ qo‘ng‘izlar, 
chigirtkalar, chumolilar, beshiktervatarlar 
💎Yashil bronza qo‘ng‘izi o‘simliklar guli, yosh 
barglari va yetilmagan mevalari bilan oziqlanadi 
💎Bronza qo’ng’iz Qurtlari chirib, uvalanib 
ketgan yog‘och qoldiqlari bilan oziqlanadi. 
💎Yashil bronza qo‘ng‘izi gullarning changi va 
boshqa qismlari, uning qurtlari esa chirindi bn 
oziqlanadi 
💎Ninachi zararkunanda va qon so‘ruvchi 
hasharotlarni qirib, foyda  keltiradi. 
Ninachilarning lichinkalari chivinlar, kunliklar 
va boshqa hayvonlarning suvda yashaydigan 
lichinkalari bilan oziqlanadi. 
💎chigirtkalar tez ko‘payib, juda katta gala hosil 
qiladi. Bunday gala harakat qilganida yo‘lida 
uchraydigan hamma o‘simliklarni yeb 
ketaveradi. 
💎Cho‘l va dashtlarda keng tarqalgan hasva 
qandalasi donli ekinlar doni va bargini so‘rib 
oziqlanadi 
💎To‘shak qandalasi xonadonlarda yashaydi; 
odam va hayvonlar qonini so‘radi. 
💎Termitlar o‘simlikning yog‘ochlik qismi bilan 
oziqlanadi. 
💎Kapalaklar gul nektari bilan oziqlanadi. 
💎Karam kapalagining qurti karam, sholg‘om, 
turp, achambiti kabi karamdoshlar oilasiga 
mansub o‘simliklarning bargi bilan oziqlanadi. 
💎tut ipak qurti kapalagi oziqlanmaydi 
💎tut ipak qurti tut bargi bilan oziqlanadi 
💎Ishchi arilar tuxumdan chiqqan qurtlarni gul 
changi va asal bilan boqadi. 
💎Ishchi chumolilar chala hazm bo‘lgan oziq 
bilan qurtlar, navkarlar va ona chumolini 
boqishadi. 
💎Kеngbargli va nina bargli o‘rmonlarda 
yashaydigan sariq o‘rmon chumolisi 
zararkunanda hasharotlarni qirib, daraxtlarni 
himoya qiladi. 
💎O‘rta Osiyo cho‘llarida tarqalgan chopqir 
faeton chumoli mayda zararkunanda hasharotlar, 
o‘simliklar doni va mevasi bilan oziqlanadi. 


 
278 
 
💎Cho‘l va sahrolarda uchraydigan qir chumoli 
o‘simliklar doni bilan oziqlanadi 
💎Xonadonlarda yashaydigan sariq fir’avn 
chumolisi sara shirinliklarni xush ko‘radi. 
💎Bog‘ qora chumolisi shira bitlari ajratgan 
suyuqlikni yalab, ularni yirtqich hasharotlardan 
himoya 
qiladi. 
💎Uy pashshasi  oziq-ovqat  mahsulotlarini 
xartumchasi bilan yalab oziqlanadi. 
💎Chivinlar ning urg‘ochisi odam va hayvonlar 
qonini so‘radi.  
💎Erkak chivinlar o‘simlik shirasi bilan 
oziqlanadi. 
💎Iskabtoparlar  Hayvonlar va odam qonini 
so‘radi 
💎So‘nalar hayvonlar terisini jag‘lari yordamida 
teshib, qonini so‘radi. 
💎Bo‘kalarning qurtlari qoramollar terisi ostida, 
otlar oshqozoni va qo‘ylarning burun 
bo‘shlig‘ida parazitlik qilib, ularning 
mahsuldorligini kamaytiradi 
💎Hasharotlar qaldirg‘ochlar, qizilishtonlar, 
chittaklar va boshqa qushlar, sutemizuvchilardan 
ko‘rshapalaklar va tipratikanlar, deyarli 
ko‘pchilik kaltakesaklar, suvda ham quruqlikda 
yashovchilar, bir qancha baliqlarning asosiy 
ozig‘i hisoblanadi. 
💎donxo‘r qushlar ham o‘z bolalarini 
hasharotlar bilan boqadi. 
💎O‘laksaxo‘r va go‘ngxo‘r qo‘ng‘izlar, 
ko‘pchilik pashshalarning qurtlari hayvonlarning 
murdasi va tezagi bilan oziqlanadi 
💎Donli ekinlarga osiyo chigirtkasi va xasva,  
💎sabzavot va poliz ekinlariga shiralar, 
💎mevalarga olma qurti  
💎g‘o‘zaga g‘o‘za tunlami, 
💎kartoshkaga kolorado qo‘ng‘izi katta ziyon 
keltiradi 
 
   
 
  [28.08.20 
14:39==============================
============ 
📃 7-sinf zoologiya darsligidan. 
 
🐜 Chumolilar ham asalarilar singari oila bo‘lib 
yashaydigan pardaqanotlilardir. 
 
🐜 Ular qorin bo‘limining ikki bo‘g‘imli 
ingichka bel orqali ko‘krakka qo‘shilishi, 
boshining yirik va jag‘larining kuchli 
rivojlanganligi bilan boshqa pardaqanotlilardan 
farq qiladi. 
 
🐜 Chumolilar oilasi bir nеcha ming, hatto 
millionlab individlardan tarkib topgan. 
 
🐜 Individlari orasida bir nеcha ona, o‘nlab 
erkak va bir nеcha minglab ishchi chumolilar 
bo‘ladi. 
 
🐜 Ishchi chumolilar ko‘payish qobiliyatini 
yo‘qotgan urg‘ochilardan iborat. Ular chala 
hazm bo‘lgan oziq bilan qurtlar, navkarlar va 
ona chumolini boqishadi. 
 
🐜 Chumolilar tuproqda murakkab, ko‘p 
kamеrali in quradi.  
 
🐜 Ko‘pchilik chumolilar foydali hasharotlar 
hisoblanadi. 
 
🐜 Kеng bargli va nina bargli o‘rmonlarda 
yashaydigan sariq o‘rmon chumolisi 
zararkunanda hasharotlarni qirib, daraxtlarni 
himoya qiladi. 
 
🐜 O‘rta Osiyo cho‘llarida tarqalgan chopqir 
faeton chumoli mayda zararkunanda hasharotlar, 
o‘simliklar doni va mevasi bilan oziqlanadi. 
 
🐜 Cho‘l va sahrolarda uchraydigan qir chumoli 
o‘simliklar doni bilan oziqlanadi. 
 
🐜 Xonadonlarda yashaydigan sariq fir’avn 
chumolisi sara shirinliklarni xush ko‘radi.  
 
🐜 Bog‘ qora chumolisi shira bitlari ajratgan 
suyuqlikni yalab, ularni yirtqich hasharotlardan 
himoya qiladi. 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
    
 


 
279 
 
  [28.08.20 
14:39==============================
============ 
TRANS so‘zi bilan boshlanuvchi terminlar... 
 
1. TRANSKRIPSIYA - aminokislotalar 
izchilligidagi axborotning DNK dan i-RNK ga 
ko‘chirilishi 
 
2. TRANSLATSIYA - irsiy axborotning i-RNK 
tilidan aminokislotalar tiliga tarjima qilinishi 
 
3. TRANZITSIYA - bir purin azotli asosining 
ikkinchi purin azotli asosi bilan yoki bir 
pirimidin azotli asosining ikkinchi pirimidin 
azotli asosi bilan o‘rin almashinishi 
 
4. TRANSVERSIYA - purin asosining pirimidin 
asosi bilan aksincha pirimidin asosining purin 
bilan almashishi 
 
5. TRANSLOKATSIYA - nogomologik 
xromosomalarning o‘zaro ayrim  bo‘laklari bilan 
o‘rin almashinishi 
 
6. TRANSPOZON - ko‘chib yuruvchi genetik 
element 
 
7. TRANSFORMATSIYA - bir organizm irsiy 
molekulasi har qanday bo‘lagining ikkinchi 
organizm irsiy molekulasi tarkibiga birikish 
hodisasi 
 
8. TRANSDUKSIYA - bitta bakteriya 
hujayrasidan ikkinchisiga faglar orqali 
genlarning o‘tishi 
 
9. TRANSPIRATSIYA - barg og‘izchalari 
orqali suv bug‘lanishi 
 
10. TRANSGEN - transformatsiyalangan 
hujayralar bo‘lininib ko‘payishidan hosil 
bo‘lgan organizm 
 
11. TRANSPORT RNK - yadroda hosil bo‘ladi, 
aminokislotalarni biriktirib ribosomaning 
polipeptid zanjiri yig‘iladigan joyga - 
ribosomaga yetkazadi 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
    
 
  [28.08.20 
14:39==============================
============ 
Ниманинг боласи нима деб аталади? 
 
1. Туянинг боласи “бўталоқ”. Арабларда туя 
500дан ортиқ ном (синоним) билан аталади. 
“Ғалати” деган сўз туядан олинган. Аниқроғи 
туянинг аъзосидан олинган. 
 
2. Кийик ва оҳунинг боласи “қуралай”. 
 
3. Отнинг боласи “қулун”. Яна ёшига қараб 
“тойчоқ”, “ғўнон”, “дўнон”, “пишти” деб 
аталиб бораверади. Отнинг эркаги – “айғир”, 
урғочиси – “байтал”, туққани ва бўғози – 
“бия” дейилади. Энг қариси “қирчанғи” 
дейилади. 
 
4. Сигирнинг боласи “бузоқ”. Яна бир ёшга 
тўлгандан кейин – “тана”, урғочиси – 
“ғунажин”. Эркаги – “буқа”, ахта қилингани 
– “новвос” ёки “хўкиз”. 
 
5. Эчкининг боласи “улоқ”. Эчкининг эркаги 
– “така”. Бичилгани “серка”. 
 
6. Қўйнинг боласи “қўзичоқ”. Эркаги – 
“қўчқор”. 
 
7. Итнинг боласи “кучук”. Итнинг урғочиси – 
“қанжиқ” дейилади. 
 
8. Эшакнинг боласи “кудунг” ва “хўтик”. 
Балоғатга етган эркаги – “ханги” дейилади. 
От ва эшакдан чатиштирилгани “хачир” 
дейилади. Лекин хачир насл қолдирмайди. 
Эшакнинг бўйнида қора чизиқли қитиғи бор 
– “хала” деб номланади. Ўша халага тегиниб 
эшакни тезлатиш учун ишлатиладиган чўпни 
“халачўп” дейилади. 
 
9. Мушукнинг боласи “хумпар”(buni oʻzim 
ham endi bildim😃). Балоғатга етганлари 
“мов” дейилади. 
 
10. Товуқнинг боласи “жўжа”. Бир ёшга 
етгандан кейин туллайди (яъни пат 
ташлайди) шунинг учун “туллак” дейилади. 


 
280 
 
Панжалари тепасида ортиқча панжа – пих 
бўлади. Агар қичқирса (хўрозга нисбатан) ва 
пихи ёрма бўлган бўлса, яъни “пихини ёрган” 
хўроз балоғатга етган ҳисобланади. 
 
11. Қушнинг боласи “полапон”. 
 
12. Балиқнинг тухуми ва пардадаги боласи 
“увилдириқ”. 
 
13. Қурбақанинг боласи “итбалиқ”. 
 
14. Чўчқанинг боласи “жиш”. Ёввойиси – 
“тўнғиз”. Чўчқанинг нари, яъни эркаги – 
“қобон”, урғочиси – “мегажин” дейилади. 
 
  
 
P.S.: Endi hech kimni megajin deb so'kish yo'q! 
🙊 
 
  [28.08.20 
14:39==============================
============ 
✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅ 
Ko'pchilik tushunishi qiyin bolgan mavzu 
✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅ 
Urug'lanish 
 
🛑Urug'lanish  ---- > Changchi va urug'chidagi 
jinsiy hujayralarning qo'shilish jarayoni 
hisoblanadi. 
 
➡�Changchi 2 qism 
🔴1. Changdon  ✅ 
🔵2. Changchi ipi. ✅ 
 
➡�Changdonda yetilgan chang 2 qismdan   
🔴1. Vegetativ  ✅ 
🔵2. Generativ ✅ 
 
➡�Urug'chi  3 qismdan 
🔴1. Tumshuqcha  ✅ 
🔵2  Ustuncha ✅ 
⚫�3. Tuguncha  ( Tuxum hujayra , Markaziy 
hujayra ) ✅ 
 
🔜Urug'lanish bir necha bosqichda ketadi. 
 
🔴1. Changning --- > Tumshuqchaga tushishi. ✅ 
🔵2. Chang ikki qismga bo'linishi ( Vegetativ , 
Generativ ) ✅ 
�3. Vegetativ hujayra Tuguncha tomon nay 
hosil qilishi ✅ 
⚫�4. Generativ hujayra 2 ta spermiyni hosil 
qilishi ✅ 
�5. Ushbu 2 ta spermiy Vegetativ hujayra hosil 
qilgan nay bo'ylab tugunchaga tushishi. ✅ 
⚪�6. Tugunchadagi hujayralar ( Markaziy , 
Tuxum ) bilan qo'shilishi. ✅ 
 
🔰 + tuxum hujayra = murtak  
🔰Spermiy + markaizy hujayra = endosperm  
 
🔜Murtak + endosperm = Urug' 
🔜Murtak= kurtakcha, poyacha, ildizcha, 
urug‘palla 
🔜Endosperm= o‘zida oziq modda 
(oqsil,yog‘,kraxmal) to‘plagan parenximatik 
hujayralar to‘plami 
 
  
 
  [28.08.20 
14:52==============================
============ 
-sinf savolnoma 
 
13. Tarixiy ekologiya – ❓❓❓ 
 
 
--insoniyat sivilizatsiyasi rivojlanishi natijasida 
neolit   
davridan hozirgi davrgacha yuz bergan ekologik   
o‘zgarishlarni o‘rganadi.  
✅✅✅ 
 
14.Ekologiya fanning 
 sayyoramiz tabiatidagi alohida   
zonalarni o‘rganuvchi bo‘limlari ❓❓❓ 
 
1.o‘rmon ekologiyasi,  
2.cho‘l ekologiyasi,   
3.botqoq ekologiyasi,  
4.ko‘l ekologiyas ✅✅✅ 


 
281 
 
 
 
15. Ekologiya organizmlar va atrof-muhit 
o‘rtasidagi   
munosabatlarning umumiy qonuniyatlarini   
o‘rganadigan umumiy va bir qancha xususiy   
bo‘limlarga: ❓❓❓ 
 
 
1.o‘simliklar ekologiyasi,   
2.hayvonlar ekologiyasi,   
3.mikroorganizmlar ekologiyasi,   
4.baliqlar ekologiyasi,   
5.sutemizuvchilar ekologiyas  ✅✅✅ 
 
 
16. Ekologiyada amaliy yo‘nalishlar  ❓❓❓ 
 
1. Landshaftlar ekologiyasi  
2. Sanoat ekologiyasi  
3. Ijtimoiy ekologiya  
4. Matematik ekologiya ✅✅✅ 
 
17. Landshaftlar ekologiyasi ❓❓❓ 
 
--inson faoliyati va tabiatni oqilona boshqarish 
bilan   
bog‘liq ekologik o‘zgarishlarni bashorat qilish 
uchun   
ilmiy asoslarni ishlab chiqish bilan 
shug‘ullanadi. ✅✅✅✅ 
 
18. Sanoat ekologiyasi ❓❓❓ 
 
--ekologik toza mahsulotlarni ishlab chiqarish va   
chiqindisiz texnologiyalarni qo‘llash bilan 
shug‘ullanadi.  ✅✅✅✅ 
 
19.Ijtimoiy ekologiya  ❓❓❓❓ 
 
-atrof-muhitning insonga va jamiyatning 
tabiatga ta’sirini   
o‘r ganadi.  ✅✅✅✅ 
 
20.Matematik ekologiya ❓❓❓ 
 
--sayyoramizning turli tabiiy hududlarida 
organizmlarning   
son jihatdan taqsimlanish qonuniyatlarini ko‘rib 
chiqadi. ✅✅✅✅ 
 
21.Dala metodi.  ❓❓❓ 
 
1.tabiiy sharoitda populatsiyalarga muhit 
omillarining   
kompleks holda ko‘rsatadigan ta’siri o‘rganiladi 
 
2. biosistemalarning rivojlanishi va hayotiy 
faoliyatiga   
atrof-muhitning ta’sirini o‘rganish  
 
3. Meteorologik kuzatishlar,   
 
4. organizmlar sonini hisoblash (xalqalash 
orqali)  
 
5.Fotosintez jadalligi yorug’lik va xaroratga 
bog’liqligi.  
 
6.namlik yordamida biogen va mineral 
moddalarning   
shimilishi.  
✅✅👍✅ 
 
22. Ekologik tajribalar metodi❓❓❓❓   
 
1.ayrim omillarning organizm rivojlanishiga 
ta’siri   
o‘rganiladi.  
2.tabiiy muhitda biron-bir omilning   
organizmga yoki jamoaga ta’sirini alohida 
o‘rganishning   
imkoni yo‘q, chunki barcha omillar majmua 
tarzda ta’sir   
etadi. Bu maqsadni amalga oshirish uchun 
odatda birorta   
tabiiy sistema modellashtiriladi.   
Masalan, akvarium chuchuk suv havzasining 
modeli   
hisoblanadi.  
22 Matematik modellashtirish. B metodi  
--ekosistemaning yashovchanligi va kelajagini 
oldindan   
aniqlash ga yordam beradi.   
--Bu usulni amalga oshirishda kompyuterdan 
keng   
foydalaniladi. 


 
282 
 
✅✅👍✅ 
  
 
  [28.08.20 
14:53==============================
============ 
📚Zoologiya 
Mavzu: Kirish. Zoologiya fani va uning 
vazifalari. 
 
✴�Mamlakatimiz daryo va ko‘llarida 
🔷�Baliqlarning 70 ga yaqin turi, bir 
hujayralilardan tortib hasharotlargacha bo‘lgan 
xilma-xil guruhlardan iborat umurtqasiz 
hayvonlarning minglab turi uchraydi. Bepoyon 
cho‘llar, vodiylar, ulkan tog‘ tizmalari va 
vohalarda 
🔷�Sudralib yuruvchilarning 60 ga yaqin, 
🔷�Sutemizuvchilarning 100 ga yaqin va 
🔷�Qushlarning 400 dan ortiq turi, 
🔷�11 000 turdan ortiq hasharotlar,   
🔷�Yuzlab o‘rgimchaksimonlar va boshqa 
hayvonlar tarqalgan 
 
🔷�Orol bakra balig‘i, 
oxta kurakburun baliq, 
🔷�Turkiston agamasi, 
🔷�Turkiston gekkoni, 
🔷�Qum bo‘g‘ma iloni, 
🔷�Ingichka barmoqli qo‘shoyoq, 
🔷�Ko‘k sug‘ur va boshqa ko‘pgina turlar O‘rta 
Osiyo hududida tarqalgan bo‘lib, boshqa 
o‘lkalarda deyarli uchramaydi 
____________________ 
 
Zoologiya – hayvonlarni o‘rganadigan fan.  
Zoologiya (zoon –hayvon, logos – fan) – 
hayvonlarning tuzilishi, hayot kechirishi, 
ko‘payishi va rivojlanishini o‘rganadigan 
fan.Hayvonlarning xilma-xilligi va tarqalishi, 
tabiatda va inson hayotidagi ahamiyati, kelib 
chiqishini o‘rganish zoologiyaning vazifasiga 
kiradi. 
 
💥Zoologiya oid eng qadimgi asar eramizdan IV 
asr oldin ARASTU (Aristotel) ga tegishli. Bu o'z 
asarlarida 500ga yaqin hayvonlariga tasnif 
bergan, ularni 2ta guruhga ajratgan 
1.Qonlilar 
2.Qonsizlar 
 
💥Golland olimi Anton Levenguk 16-17asrlarda 
mikroskopik hayvonlarni kashf etgan 
💥Shved olimi Karl Linney 18 asrda hayvonlarni 
klasifikkatsiyalangan 
💥Ingiliz fizologi Ch.Davrin hayvonlarni 
o'rganish natijasida  Evolutsion ta'limotini 
yaratgan. 
 
💥D.N.Kashkarov-hayvonlar ekologiyasini 
o'rgatgan. 
💥Isayev va Boroviski O'rta Osiyoda rishta, 
bezgak, leyshmaniyani yo'qotgan 
💥Umurtqalilarni: 
•••Zohidov 
•••Bogdanov 
💥Umurtqasizlarni: 
•••A. M. Muhammadiyev 
•••V. V. Yaxontov 
•••A. T. To‘laganov 
•••J. A. Azimov 
•••M. A. Sultonov 
•••S. N. Alimuhamedov  
 
✴�Yashash muhiti: 
Quruqlik, havo, tuproq,   
suv havzalari  
✴�Ekologik omil: 
namlik, harorat, yorug‘lik 
 
✅Hayvonlarni oziqlanishiga ko'ra: 
...O'txo'r 
...Yirtqich 
...Parazit 
 
🔺�Yo'qolib ketgan turlar::: 
1)Yevropa turi (qoramollar nasl boshi) 
2)Tarpan (otlar nasl boshi) 
3)Stellerov sigiri (dengiz hayvoni)  
 
🔺�Yo'qolish xavfi ostidagi hayvonlar: 
1.Prjevalskiy oti 
2.Zubr 
3.Bizon 
4.Jayron 
5.Xongul 


 
283 
 
 
🔷�Qo'riqxonalar 
Badayto‘qay 
Qizilqum 
Zarafshon 
Surxon 
Hisor davlat qo‘riqxonalari 
Chotqol biosfera qo‘riqxonasi, 
  
 
  [28.08.20 
15:07==============================
============ 
♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻
�♻� 
📌To'shak qandalasi (klapa)--yarim qattiq 
qanotlilar turkumiga mansub mayda parazit 
hasharot. Qandalaning tashqi ko‘rinishi uning 
ovqatlanishiga, yashash haroratiga, yoshiga 
qarab o‘zgaradi.  
To‘shak qandalalari rivojlanishining hayot sikli 
bir necha bosqichlarini o‘z ichiga oladi:✅✅ 
 
📌-->Tuxum; ✅ 
📌-->Lichinka; ✅ 
📌-->Yetilgan qandala. ✅ 
 
📌Voyaga yetgan parazit yumaloq, tekislangan 
tana shakliga ega. Hasharotning orqa qismi 
mustahkam xitin qobiq bilan qoplangan. Voyaga 
yetgan to‘shak qandalasiningning o‘rtacha 
uzunligi taxminan 6 mm. ✅✅ 
 
📌Erkaklari urg'ochilaridan bir oz 
kichikroq.To‘shak qandalasi faol va tez harakat 
qiladi.  
Binolarning devorlariga kirishga, ularda 
yashirinib qolishga qodir. ✅✅ 
 
📌Urg‘ochi hashorot tuxumlarini uyga qo‘yadi. 
Ular tashqi ko‘rinishi jihatidan guruch 
donalarini eslatadi. Shaffof, oq. Uzunligi 1-3 
mm keladi.✅✅ 
 
   
 
  [28.08.20 
15:07==============================
============ 
💭💭💭💭💭⚡�⚡�💭💭💭💭💭 
 
📎 Autosoma dominant tipida irsiylanish.   
 
(A–D) – autosomalarda joylashgan   
dominant genlarga bog‘liq.  
 
Masalan:   
➿soch ning jingalakligi, 
😳 ko‘z qoraligi,  
�miopiya,  
✋braxidaktiliya, 
👐 polidaktiliya, 
 💉➕rezus  musbat (R+) qon guruhlari va 
boshqalar 
 
🔶🔶🔶🔶🔶🔶🔶🔶🔶🔶🔶 
 
Autosoma – retsessiv tipda irsiylanish (A–R) – 
autosomada joylashgan   
retsessiv genlarga bog‘liq. 
 
�♂ Albinizm,  
💁♀chapaqaylik,  
👀ko‘k ko‘z, 
👩 silliq soch,   
👶fenilketonuriya, 
💉➖ rezus manfi y (Rh-),   
 qon guruhi va boshqalar. 
 
Davomi bor! 
  
 
  [28.08.20 
15:07==============================
============ 
Aytgandim-ku. Davomi bor deb! 
10-sinf_biologiya_darsligi 
 
X – xromosomaga birikkan domi nant genning 
irsiylanishi 
(X–D). 
 
 Masalan:   
 


 
284 
 
🍭❌ qandsiz diabet,  
👶 D vitamini bilan davolanmaydigan raxit, 
💮 ikkinchi kurak tishi   
yo‘qligi,  
🔅tish emali qo‘ng‘ir bo‘lishi va boshqalar.  
 
⚜�⚜�⚜�⚜�⚜�⚜�⚜�⚜�⚜�⚜�⚜� 
 
X – xromosomaga birikkan, re tses siv genning 
(X–R) irsiylanishi.  
 
Masalan:   
💉gemofiliya,  
👁daltonizm,  
👀namoz shomko‘rlik  
 
Y – xromosomaga birikkan genning irsiylanishi. 
 
 Masalan: 
� gipertrixoz,   
�♂ixtioz.   
 
🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰 
 
Sitoplazmatik irsiylanish – 
 mitoxondriya, xloroplastlar va plazmida   
genlariga bog‘liq. 
 
 Misollar: 
 
�odamlarda ko‘rish nervi atrofiyasi,  
💆♀mitoxondrial   
sitopatiya va boshqalar. Faqat �onadan 
farzandlarga o‘tadi (🙇♂o‘g‘illarida ham,   
🙇♀qizlarida ham bir xilda kuzatiladi) 
 
Post muallifi:   
 
  [28.08.20 
15:07==============================
============ 
Gulli o‘simliklarda sporogenez va gametogenez 
  
O’simliklarda jinsiy hujayralarning shakllanish 
jarayoni 2 bosqichga 
Bo’linadi: 1- bosqich — sporogenez — gaploid 
sporalaming hosil bo’lishi; 
                   2- bosqich -- gametogenez — 
gametalaming rivojlanishi bilan tugallanadi. 
O'simliklarda mikrosporalar hosil bo’lish 
jarayoni mikrosporogenez, 
                      megasporalarning hosil bo’lish 
jarayoni esa megasporogenez deb ataladi. 
 
Changchi hujayraning hosil bo’lishi: 
Mikrosporogenez va mikrogametogenez 
Yosh changdonning to‘qimasida arxeospora 
hosil bo’ladi. 
Arxeospora meyozning 1-bo’linishdan keyin 
ikkita spora,  
                                    2- bo‘linishidan so‘ng 
to‘rtta gaploid to‘plamli mikrosporalar hosil 
qiladi. Ular sporalarlarnng tetradasi deb ataladi. 
Mikrosporalar hosil bo‘lgandan so‘ng 
mikrogametogenez boshlanadi. Наг bir 
mikrospora mitoz bo‘linishi oqibatida vegetativ 
va generativ hujayralaming hosil bo‘lishiga olib 
keladi. 
Keyinchalik vegetativ hujayra bo‘linmaydi. 
Unda oziq moddalar to‘planadi,ular generativ 
hujayraning bo’linishini taminlab beradi. 
Generativ hujayra yana bo’lnib, ikkita 
spermiyalar rivojlanadi. Yetilgan chang 
donachasi bitta vegetativ hujayra va ikkita 
generativ yadrodan tashkil topadi. 
 
  [28.08.20 
15:07==============================
============ 
Mikrogametagenez chang hujayrasini 
rivojlanishi 
 
Urug‘chi hujayraning hosil bo’lishi  
Megasporagenez va megametogenez. 
Yosh urug‘kurtakning qavatida arxeosporalar 
hujayra yetishadi. U meyoz usulda bo’linib bitta 
yirik, bitta mayda sporani hosil qiladi. Bu 
sporalar meyoz usulda bo’linish natijasida bitta 
yirik,uchta mayda spora rivojlanadi. Uchta 
maydasi keyinchalik yemiriladi. Qolgan bitta 
yirik spora gaploid to‘plamli xromosomaga ega 
bo‘ladi. Bu spora uch marotaba mitoz usulda 
bo’linib 8 yadroli murtak xaltachasini hosil 
qiladi. 
Murtak xaltachasining mikropile (spermiyalar 
kiradigan joy) qismida to‘rtta yadro 
joylashib,bittasi tuxum hujayrani hosil qiladi, 


 
285 
 
to‘rtinchi yadro bo’lsa murtak xaltachasini 
markazidan o‘rin oladi. Murtak xaltachasini 
mikropilega qarama-qarshi qismida ham to‘rtta 
yadro joylashib, ulardan bittasi markazga intilib 
mavjud markazdagi yadro bilan qo‘shilib diploid 
to‘plamli markaziy yadro qiladi. Murtak 
xaltachasining pastki tomonida qolgan uchta 
yadro qo‘shiladi. Shunday qilib murtak 
xaltachadagi 8 hujayradan 6 tasi gaploid 
xromosomali, murtak xaltachasini markazidagi 
ikkitasi o‘zaro qo‘shilib diploid xromosomali 
hujayraga aylanadi.Chang hujayrasidagi 
spermiyaning biri murtak xaltasidagi tuxum 
hujayra bilan, ikkinchisi esa markaziy yadro 
bilan qo‘shiladi Urug’langan tuxum hujayrada 
xromosomalaming diploid to‘plami tiklanadi va 
u urug‘ning murtak qismini hosil qiladi. 
 
  [28.08.20 
15:07==============================
============ 
megasporagenez tuxum hujayraning rivojlanishi 
Murtak xaltasidagi markaziy yadro bilan 
spermiya qo’shilishidan xromosomalaming 
triploidi hosil bo‘lib, undan urug‘ning 
endospermasi rivojlanadi.  
Chang naychasidagi bir spermiyaning tuxum 
hujayra, ikkinchisining markaziy yadro bilan 
qo‘shilishi qo‘sh urug’anish deyiladi. U 1898-
yilda rus olimi S.G.Navashin tomonidan kashf 
qilingan. 
  
  [28.08.20 
15:07==============================
============ 
GLEDICHIYA 
(Gleditsia) 
 
O‘zbekistonda Dukkakdoshlar (Fabaceae) 
oilasining Sezalpinlar (Caesalpinioideae) kenja 
oilasi Gledichiya (Gleditsia) turkumi 
vakillaridan – Tikanli gledichiya, tikandaraxt 
(Gleditsia triacanthos L.) va Кaspiy gledichiyasi 
(Gleditsia caspica Desf.) turlari manzarali 
o‘simlik sifatida o‘stiriladi.  
 
Tikanli gledichiya, tikandaraxt (Гледичия 
трёхколючковая, или Гледичия 
обыкновенная) - Gleditsia triacanthos L.- bo‘yi 
25- 30 m ga diametri 0,7 m ga yetadigan katta 
daraxt. Shox-shabbasi katta, yoyiq, siyrak, 
po‘stlog‘i silliq, qo‘ng‘ir-kul rangda, yosh 
novdalari va shoxlarining po‘stlog‘i kul rangda.  
Tikanli gledichiya may oyida gullaydi. Gullari 
ikki jinsli, ba’zan bir jinsli bo‘ladi.  
 Dukkagi yetilish oldidan to‘q jigar rangga 
kiradi. Mevasiping eti mazali, tarkibida fitonsid 
moddasi bor. Dukkagining ichida loviyasimon 
urug‘ bo‘ladi.  
 Gledichiya tez o‘sadi, 120 yil yashaydi. Yon va 
o‘q ildizlari yerga 1,5 m chuqur kiradi, atrofga 
20 m gacha tarqaladi. U ildizidan bachkilaydi va 
to‘nkasidan o‘sadi.  
Tikanli gledichiya Shimoliy Amerikaning 
Buyuk ko‘llar va Preriya shtatlarida hamda 
sharqdagi Appalachi tog‘larida tabiiy tarqalgan. 
MDH da u 150 yildan buyon ekiladi. U har xil 
yerlarda o‘sa oladi.  
Yorug‘sevar, sovuqqa chidamsiz daraxt, MDH 
ning janubiy tumanlarda va Markaziy Osiyo 
respublikalarida yaxshi o‘sadi, o‘rmon-dasht 
zonasida sovuqdan zararlanadi. Tikanli 
gledichiyaning yog‘ochi o‘zakli, qattiq. O‘zagi 
pushti-sariq, o‘zak tevaragi sarg‘ish rangda. 
Uning yog‘ochi duradgorchilikda ishlatiladi. 
Undan ishbop qurilish materiallari ham olinadi. 
U ihota o‘rmon qatorlari barpo qilshda muhim 
rol o‘ynaydi. 
 
 Кaspiy gledichiyasi (Гледичия каспийская) - 
Gleditsia caspica Desf. -  bo‘yi 12 m ga 
yetadigan daraxt. Tanasi 10-20 sm yetadigan 
tikan bilan qoplangan. Barglari  murakkab 
patsimon bo‘lib, 12-20 ta barglardan iborat, 
uzunligi 25 sm gacha. Gullari yashil. Dukkagi 
to‘g‘ri 20 sm gacha, eni 3 sm.  
 G‘arbiy Osiyo, Кavkaz, Armaniston va 
Eronning shimoliy Kaspiy dengiziga yaqin 
hududlarida tabiiy holda tarqalqan. Sovuqqa 
chidamsiz, shuning uchun faqatgina janubiy 
tumanlarda ekish maqsadga muvofiqdir. 
  
 
  [28.08.20 
15:07==============================
============ 
   12-§. Muskullar     
🔷1.Muskul to'qimasi.  
Odam tanasidagi muskullar  
🔸--skelet,  


 
286 
 
🔸--yurak va  
🔸--silliq muskullarga ajratiladi 
 
2. Skelet muskullari tolalari ingichka va uzun 
bo‘lib, mikroskop ostida tekshirilganida 
ko‘ndalang chiziqlari ko‘rinadi.  
🔸--Muskul tolalari ichida qisqaruvchi oqsil 
tolachalar joylashgan.  
🔸-Bu tolachalar qisqarganda organlar 
harakatlanib, ish bajaradi.  
🔸--Skelet muskullari tez va kuchli qisqaradi.  
🔸--Ularning ishlashi odam ixtiyoriga bog‘liq 
bo‘ladi 
  
 
  [28.08.20 
15:07==============================
============ 
� BILIB QO‘YING � 
 
❗� Ontogenez -- organizmlarning shaxsiy 
rivojlanish jarayoni 
 
❗� Lichinkali ontogenez  -- yassi 
chuvalchanglar, baqalar, hashorotlar 
 
❗� Lichinkasiz ontogenez --  sudralib 
yuruvchilar, qushlar 
 
❗� Ona qornida rivojlanish -- yuksak 
sutemizuvchilar va odam. 
 
❗� Embrional davr -- zigota hosil bo'lib 
tug'ilgungacha bo'lgan davr 
 
❗� Postemrional davr -- embrionni tug'ilishidan 
o'limigacha bo'lgan davr 
 
❗� Maydalanish -- urug'langan tuxum hujayrani 
bo'linib,  blastulani hosil qilishi 
 
❗� Blastula -- maydalanishdan hosil bo'lgan 
ko'p hujayrali embrion. 
 
❗� Blastosel -- blastulaning ichi suyuqlik bilan 
to'lgan birlamchi tana bo'shlig'i 
 
❗� Gastrulyatsiya -- embrion hujayralari 
o'smaydi va bo'linmaydi. Dastlabki 
ixtisoslashish belgilari paydo bo'ladi  
 
❗� Ixtisoslashish -- embrionni ayrim qismlari va 
hujayralarini vazifasi jihatidan farqlanishi. 
 
❗� Organogenez  -- o'zak organlarining (nerv 
nayi, horda, ichak naychasi) hosil bo'lishi. 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
    
 
  [28.08.20 
15:07==============================
============ 
SUYAKLAR (1-qism) 
💡Odam organizmida 206ta suyak bo'lib ulardan 
85tasi juft va 36tasi toq. 
 
�Tuzilishiga ko'ra naysimon, g'alvirsimon, 
g'ovak va yassi bo'ladi. 
 
♦�Naysimon suyaklar 2hil bo'ladi. 
1⃣ Uzun naysimon: yelka, bilak son boldir 
suyaklari. 
2⃣ Kalta naysimon: qo'l va oyoqning kaft  va 
barmoq suyaklari 
 
♣�G'ovak suayklar ham 2hil bo'ladi. 
1⃣ Uzun g'ovak: qovurg'a, to'sh va o'mrov 
suyaklari 
2⃣ Kalta g'ovak: umurtqa va kaftusti suyaklari 
 
♥�Yassi suyaklar: bosh suyagini tepa, ensa, 
yuz, kurak va chanoq 
 
♠�G'alvirsimon: Yuqorigi jag' peshona va 
boshning pastki asos qismidagi ponasimon va 
g'alvirsimon suyaklar kiradi. 
 
📝:  
 
  [28.08.20 
15:07==============================
============ 
✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅ 
XORDALILAR TIPI  
✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅ 
 


 
287 
 
🛑1. Tog'ayli baliqlar sinfi � 
 
 🔴Akulalar turkumi➡�tikanli akula,gigant 
akula, kit akula ✅ 
 
🔵 Skatlar turkumi- elektr skat, manta ✅ 
 
🛑2. Suyakli baliqlar sinfi � 
 
🔴 Suyak- togayli baliqlar turkumi- bakra baliq, 
soxta kurakburun baliq (qilquyruq), beluga, 
sterlyad ✅ 
 
🔵 Losossimonlar turkumi- losos, keta, gorbusha 
(bukri baliq), gulmoy (forel) ✅ 
 
⚫� Karpsimonlar turkumi- qora baliq, zogora 
baliq, moybaliq, oqcha baliq, laqqa, oq amur, 
xumbosh ✅ 
 
🛑3. Suvda hamda quruqlikda yashovchilar sinfi 
� 
 
🔴 Dumlilar turkumi- salamandra, triton ✅ 
 
🔵 Dumsizlar turkumi- kol baqasi, yashil 
qurbaqa✅ 
 
🛑4. Sudralib yuruvchilar sinfi� 
 
🔴 Tangachalilar turkumi- sariq ilon, 
urchuqsimon kaltakesak, gekkon, echkiemar, 
dasht agamasi, bogma ilon, shaqildoq ilon, qum 
bogma iloni, kapcha ilon, kolvor ilon, qora ilon, 
charx ilon, qalqontumshuq ilon, suvilon, kobra, 
chipor ilon ✅ 
 
🔵 Toshbaqalar turkumi- orta osiyo toshbaqasi, 
botqoq toshbaqasi, dengiz toshbaqasi✅ 
 
� Timsohlar turkumi- Nil timsohi, alligator, 
Hindiston gaviallari ✅ 
 
🛑5. Qushlar sinfi 
 
🔴 Chumchuqsimonlar turkumi- chugurchuq, 
hakka, qaldirgoch, zagcha, qarga, chittak, 
chumchuq, gongqarga✅ 
 
 �Kaptarsimonlar turkumi- kok kaptar, 
musicha☑� 
 
🔵Gozsimonlar turkumi- goz, ordak, oqqush, 
churrak, suqsun☑� 
 
� Yapaloqqushlar turkumi- yapaloqqush, ukki, 
boyogli, boyqush☑� 
 
🛑6. Sutemizuvchilar sinfi � 
 
🔴 Qolqanotlilar turkumi- malla shomshapalk, 
taqaburun korshapalk, quloqdor korshapalak, 
terili korshapalk, katta shomshapalak.☑� 
 
🔵 Kemiruvchilar turkumi- sichqon, kalamush, 
qoshoyoq, ondatra, nutriya, sugur, yumronqoziq, 
tiyin.☑� 
 
 �Yirtqich sutemizuvchilar turkumi- 
🔰Borisimonlar oilasi: bori, chiyabori, tulki, 
qorsak, yenotsimon it, xonaki itlar 
🔰 Mushuksimonlar oilasi: yolbars, qoplon, 
silovsin, ilvirs, mushuk, gepard 
🔰Suvsarsimonlar oilasi: borsiq (qashqaldoq), 
suvsar, qunduz, olaqozan, latcha, norka 
🔰 Ayiqsimonlar oilasi: oq ayiq, qongir ayiq 
 
⚫� Kurakoyoqlilar turkumi- grenlandiya 
tyuleni, debgiz mushugi, morj 
 
�Kitsimonlar turkumi- kitlar, kasha lot, delfin, 
kasatka☑� 
 
� Juft tuyoqlilar turkumi- sigir, qoy, echki, 
zubr, saygoq, jayron, bugu, jirafa, morxor, 
alqor☑� 
 
⚪�Toqtuyoqlilar turkumi- prejevalskiy oti, 
eshak, karkidon, tapir, zebra, qulon ☑� 
 
� Primatlar turkumi- o`rgimchak maymun 
(koala), yashil martishka, pavian, gorilla, 


 
288 
 
shimpanze, orangutan, gibbon, oq peshona 
kaputsin✅ 
 
  @Ekbek_Jalolov 
 
  [28.08.20 
15:07==============================
============ 
✅✅✅✅✅✅✅✅✅ 
✅🔰Yirtqich qushlar✅ 
✅✅✅✅✅✅✅✅✅ 
 
🔴1.Kundizgi yirtqichlar turkumi.☑� 
⚫�2.Yappaloq qushlar turkumi ☑� 
 
🔰❇�1.Kunduzgi yirtqich qushlar turkum. 
Bu turkumga ➡�qora kalxat,➡� miqqiy➡� 
,jo’rchi, ➡�burgut,➡� qarchig’ay va boshqa 
qushlar kiradi. 
Qora kalxat vohalar, to‘qaylar va tog‘larda, 
xullas, daraxtlar 
bo‘lgan hamma joyda uchraydi.✅ 
 
⭕�Kalxat 🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰 
Markaziy Afrika va Janubiy Osiyoda qishlaydi, 
mart oylarida uchib kelib, daraxtlarning shoxiga 
in quradi.✅ 
 
🛑Oziqlanishi. 🔰🔰🔰🔰🔰 
Kalxat juda foydali qush bo‘lib, ko‘pincha 
baqalar, 
kemiruvchilar, har xil hasharotlar, shuningdek, 
kushxonalarning tashlandiqlari va o‘laksalar 
bilan oziqlanadi; mayda qushlarni ham 
tutib yeydi. U havoda baland uchib, o‘lja 
axtaradi✅ 
  
⭕�Tasqara 🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰 
 O'lkamizda uchraydigan qushlarning eng yirigi. 
Tanasining uzunligi 1,5 m ga, qanotlarini 
yozganda kengligi 3 
m gacha yetadi; uning og‘irligi 6–12 kg, boshi 
va bo‘ynidagi patlari 
juda siyrak bo‘ladi.✅ 
 
⭕�Yapoloqqushlar🔰🔰🔰🔰🔰🔰 
 Tunda hayot kechirishga moslashgan 
yirtqichlar. Ularga faqat 
qorong‘i tushgandan so‘ng ov qiladigan 
yapaloqqushlar: ukki, 
boyo‘g‘li, boyqushlar kiradi. Yapaloqqushlar 
tumshug‘ 
ining uchi qayrilgan, tirnog‘i o‘tkir bo‘lib, tirik 
o‘ljani tutishga imkon beradi.✅ 
 
🛑Ukki 🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰 
yapaloqqushlar orasida eng yirigi. Boshining 
ustida 
quloqqa o‘xshash ikki to‘p pati dikkayib 
turadi.✅ 
 
🛑Oziqlanishi.🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰 
 Ukki ko‘proq turli kemiruvchilar bilan 
oziqlanadi; ba’zan o‘rgimchaklar va ayrim 
qushlarni ham tutib yeydi.✅ 
 
🛑Boyo‘g‘li 🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰 
Ukkiga nisbatan ancha kichik. Kechqurunlari 
simyog‘och yoki daraxtlarning qurigan shoxida 
o‘tirib olib, o‘lja poylaydi.✅ 
 
🛑Oziqlanishi.🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰 
 Bu qush o‘simliklarga ziyon keltiradigan 
qo‘ng‘iz, chigirtka 
va kemiruvchilarni qirib, juda katta foyda 
keltiradi.✅ 
 
    
 
  [28.08.20 
15:07==============================
============ 
🗓🗓ATAMALAR LUG‘ATI🗓🗓  
 
⚜�Adenozindifosfat, ADF – adenin, riboza va 
ikkita fosfat kislota qoldig‘idan   
iborat bo‘lgan nukleotid.  
 
⚜�Allofen – allo... (yunoncha allos – boshqa, 
yot), gen mutatsiyalari emas, balki   
somatik gibridizatsiya yoki transplantatsiya 
natijasida hosil bo‘lgan, genetik jihatdan   
aralashgan fenotip. Allofen iborasi 1955-yilda 
Y. Xadorn tomonidan kiritilgan.   


 
289 
 
 
⚜�Amitoz – hujayraning xromosomalar hosil 
qilmasdan to‘g‘ridan to‘g‘ri, mitoz   
bo‘lmagan bo‘linishi.  
 
⚜�Antigenlar – organizm tomonidan yot 
moddalar kabi qabul qilinadigan va   
maxsus immun reaksiyasini keltirib 
chiqaradigan moddalar.  
 
⚜�Batsillalar – tayoqchasimon ko‘rinishga ega 
bo‘lgan bakteriyalar.  
 
⚜�Biotexnologiya – tirik organizmlar va ularda 
kechadigan jarayonlardan ishlab   
chiqarishda foydalanish.  
 
⚜�Blastula – ko‘p hujayrali organizmlarning 
blastulatsiya bosqichidagi murtagi.  
 
⚜�Blastulatsiya – ko‘p hujayrali hayvonlar 
tuxumi bo‘linishining oxirgi davri. Bu   
davrda murtak blastula deb ataladi.  
 
⚜�Divergensiya – lotincha ajralish. Belgi-
xossalarning bir-biridan farqlanishi.  
 
⚜�Dizruptiv – bir populatsiya doirasida bir-
biridan farqlanuvchi bir nechta   
polimorf formalarning hosil bo‘lishiga olib 
keluvchi tabiiy tanlanishning bir shakli.  
 
⚜�Elektroforez – molekulalarni elektr 
maydoniga joylashtirilgan maxsus gel   
ichida kattaligiga ko‘ra bir-biridan ajratish usuli 
  
 
  [28.08.20 
15:07==============================
============ 
⚡�Ekssiziya – (inglizcha “excision” – chiqib 
ketish) profagning bakteriya genomidan chiqib 
ketish jarayoni.   
 
⚡�Endonukleaza – DNK zanjirining kesuvchi 
qismlari (restriktaza).  
 
⚡�Filogenetik shajara – avlodlar shajarasi 
bo‘lib, fi logenez kechishi va turli   
organizmlar guruhlarining qarindoshlik 
aloqalarining grafik aks ettirilishi.  
 
⚡�Fotoperiodizm – yorug‘ kun uzunligi 
o‘zgarishiga bog‘liq holda organizmlar   
o‘sishi va rivojlanishi jarayonlaridagi 
o‘zgarishlar.   
 
⚡�Genlar dreyfi – tasodifi y sabablar ta’sirida 
populatsiya genetik tuzilishining   
o‘zgarishi – genetik avtomatik jarayon.  
 
⚡�Genlarni klonlash – ko‘zlangan DNK 
bo‘lagini vektorlar vositasida ko‘paytirish.  
 
⚡�Genofond – populatsiya tarkibiga kiruvchi 
organizmlarning genlar to‘plami.   
 
⚡�Genom – xromosomalarning gaploid 
to‘plamidagi genlar majmuasi.  
 
⚡�Interferon – virusli kasalliklarda organizm 
hujayralarida hosil bo‘ladigan oqsil.   
 
⚡�Kallus to‘qima – hujayralarning bo‘linishidan 
hosil bo‘lgan, deyarli ixtisos lashmagan 
hujayralar massasi.  
 
⚡�Kariotip – u yoki bu turga xos bo‘lgan 
xromosoma to‘plami belgilarining   
yig‘indisi.  
  
 
  [28.08.20 
15:07==============================
============ 
🆘Организм хабар бермоқда, бефарқ 
бўлманг! 🆘 
 
 Терининг  қуруқлиги Е витамини 
етишмаслигининг белгисидир. 
 Таомномангизда �🌰ёнғоқлар, 🐟балиқнинг 
ёғли турлари ва �ўсимлик ёғларини 
кўпайтиринг. 
 
   Соч ва тирноқларнинг мўртлиги.  


 
290 
 
В гурух витаминлари ва калий 
етишмаслигини билдиради. 🌾 Ундирилган 
донларга эътибор каратинг. 
 
   Милкларнинг қонаши. Организмга С 
витамини етишмаслигидан бўлади.  
 ��Пиёз, саримсоқ пиёз,мева🍋🍊🍓 ва 
сабзавотлар истеъмолини кўпайтиринг. 
Наъматак дамламаси хам жуда фойдали. 
 
   Уйкусизлик ва асабийлик. Магний ва калий 
етишмовчилиги оқибати бўлиши мумкин.  
🍑Баргак( қуритилган данаксиз ўрик), қизил 
лавлаги ва қора олхўрини таомномангизга 
киритинг. 
 
   Кечаси томир тортишишлар эса магний ва 
калий танқислигидан бўлади. 
   Тирсаклардаги терининг ўзгариши (ғоз 
териси)  А ва С витаминлари етишмовчилиги 
белгиларидир. �🍅🍑Қизил сабзи, қовок, 
помидор, ўрик ва туршакка эьтиборингизни 
қаратинг. 
 
    Тузламаларни кўп истъмол қиляпсизми, 
организмда қандайдир инфекция ёки 
яллиғланиш жараёни бор.  
Сийдик йулларини текширтириш фойдадан 
ҳоли бўлмайди. 
 
   Ширинхўрлик эса рухий  чарчаш, асаблар 
толиқанлигининг натижаси бўлиши мумкин. 
🍯🍫Асал, қора шоколад  ёрдам беради. 
 
  Тузсиз таомга тортиши эса ошкозон ва 
жигар ахволини текшириш учун сабаб 
булади. Ошкозон тинчлантириш учун намаги 
паст таомлар қўл келади. 
 
   Кунгабокар донларини (писта)  
ни кўнглингиз тусаяптими, организмга 
антиоксидантлар етишмаяпти.🍇🍒 
   Нордон емаклар эса жигар ва ўт копининг 
талаби бўлиши мумкин. 🍋🍊Лимон ва 
нордон меваларни таомномангизга қўшинг. 
 
   Аччиқ емаклар ошқозон-ичак системасига 
эьтиборни қаратинг, ични тозалаш жуда 
фойдали. 
 
���🐟🐠   Денгиз махсулотларини кўпрок 
истеъмол қилиш эса организмга йод моддаси 
етишмаслигини олдини олади. 
  
 
  [28.08.20 
15:07==============================
============ 
📌 Bo'lmachalar sistola (qisqargan) holda 
bo'lganda: 
 
✅ Qorinchalar diastola (bo'shashgan) holda 
bo'ladi. 
 
✅ Ikki va uch tavaqali klapan ochiq bo'ladi. 
 
✅ Yarimoysimon klapan yopiq bo'ladi. 
 
✅ Aorta va o'pka arteriyasida bosim yuqori 
bo'ladi. 
 
 
📌 Bo'lmachalar diastola (bo'shashgan) holda 
bo'lganda: 
 
✅ Qorinchalar sistola (qisqargan) holda bo'ladi. 
 
✅ Ikki va uch tavaqali klapan yopiq bo'ladi. 
 
✅ Yarimoysimon klapan ochiq bo'ladi. 
 
✅ Aorta va o'pka arteriyasida bosim past 
bo'ladi. 
 
  Tuzuvchi: @Ekbek_Jalolov 
 
  [28.08.20 
15:07==============================
============ 
🍁 Yangi 8-sinf darsligi asosida 🍁 
 
OITV- orttirilgan immun tanqisligi virusi 
 
1983 -yilda Lui Montane tomonidan aniqlangan. 
Virus qon , limfa va orqa miya suyuqligida 
uchraydi. U ko'proq limfositlarni zararlaydi. Shu 
sababli bemor immun tizimi eng avval ishdan 


 
291 
 
chiqadi. OITV rivojlanishiga ko'ra 5 davrga 
bo'linadi: 
 
1. Inkubatsiya davri - 14 kundan 1 yilgacha 
davom etadi. 
 
2. O'tkir davr - 7-14 ba'zan 30 kun o'tgach 
namoyon bo'ladi. Istima, sovqotish, 
darmonsizlik, faringit, stomatit, toshma, ich 
ketishi kabi alomatlar kuzatiladi. 
 
3. Latentlik davri - 5-10 yil davom etadi. Limfa 
bezlari yiriklashuvi kuztiladi. 
 
4. OITSdan oldingi davr - 1 -2yil davom etadi. 
Stomatit, gerpes, kandidoz va til leykoplakiyasi 
takrorlanadi. 
 
5. Terminal davr -  sil, meningit, gripp, 
salmonellyoz, saraton, limfoma, endmsefalit, 
toksoplazmoz va shu kabi infeksiyali va 
infeksiyasiz kasalliklar avj oladi. Bu 3yil 
ko'pincha bir yil davom etadi.  
  
 
  [28.08.20 
15:07==============================
============ 
BOSH MIYANING TUZILISHI VA 
FUNKSIYASI. 
 
Bosh miya nerv sistemasining markaziy bo'limi , 
organizmning barcha funksiyalarini boshqarib 
turadi. 
Bosh miya : 
- > Vazni katta odamda 1020 - 1970 g ✅ 
- > Chaqaloqlarda 450 g ✅ 
- > Keksalkkda vazni kamayadi. ✅ 
- > 20 yoshgacha odam miyasining hajmi 3,5 - 4 
marta , vazni esa 20 marta ortadi. ✅ 
- > 100 mlrd dan ortiq neyronlardan oborat 
bo'ladi. ✅ 
 
📌 Tuzilishi. 
Bosh miya kalla qutisi ichida joylashgan. 
Ikki qismdan iborat : 
1⃣. Bosh miya stvoli ( Ustun ) 
      - > Uzunchoq miya ✅ 
      - > O'rta miya ✅ 
      - > Oraliq miya ✅ 
      - > Miyacha ✅ 
      - > Miya ko'prigi ( Varoliyev koprogi. ) ✅ 
2⃣. Bosh miyya katta yarimsharlaridan iborat. 
 
Bosh miya ham oq va kulrang moddalardan 
iborat. 
Oq modda -- > Bosh miyani orqa miya bilan va 
miya bo'limlari bilan bog'laydi. ✅ 
Kulrang modda --  > Bosh miya katta yarim 
sharlari va miyachani sirtdan qoplab turadigon 
po'stlog'ini hosil qiladi. Bosh miya kulrang 
moddasi reflektorlik funksiyasini bajaradi. ✅ 
 
📌 Uzunchoq miya. 
Reflektorlik va o'tkazuvchanlik vazifasini 
bajaradi. 
Kulrang moddasi : 
- > Nafas olish ✅ 
- > Yurak ishini boshqarish ✅ 
- > Hazm qilish ✅ 
- > Himoya ✅           funksiyalarini boshqaradi. 
📌 Varoliyev ko'prigi. 
Uzunchoq miya bilan o'rta miya oralig'ida 
joylashgan.  
- > Ko'z soqqasi ✅ 
- > Yuz muskullarini ✅ 
Harakatlantiruvchi markazlar bo'ladi.  
📌 O'rta miya. 
Miya oyoqchalari , to'rt tepalik va tepaliklar 
orasida joylashgan. 
- > Skelet muskullari tonusi ( tarangligi. ) ✅ 
- > Qo'l barmoqlari nozik harakatlari ✅ 
- > Ko'rish ✅ 
- > Eshitish ✅ 
- > Chamalash   ✅     reflekslari joylashgan. 
 
1⃣. Uzunchoq miya
⤵� 
2⃣. Ko'prikcha         ➡�  Miya sopi  
3⃣. O'rta miya          
⤴� 
 
Miya sopidan 12 juft kalla - miya nervlari 
chiqadi. Ular miyani boshidagi sezgi organlari , 
bezlar va muskullar bilan bog'laydi.  
Ulatdan bir jufti ADASHGAN NERVLAR 
hisoblanadi. 
Adashgan nerv : 


 
292 
 
- > Yurak ✅ 
- > O'pka ✅ 
- > Oshqozon  ✅     
Va boshqa ichki organlarni ishini boshqaradi. 
📌 Oraliq miya. 
O'rta miya ustida joylashgan.  
- > Moddalar almashinuvi  ✅ 
- > To'yish ✅ 
- > Och qolish ✅ 
- > Chanqash ✅ 
- > Tana harorati doimiyligi  ✅ 
Kabi xususiyatlar oraliq miya bilan bog'liq.  
📌 Miyacha. 
Uzunchoq miya ustida joylashgan ikkita 
yarimsharlardan iborat.  
- > Harakat ✅ 
- > Skelet muskullari  ✅ 
- > Tana muvozanati ✅ 
Tonusini boshqarib turadi.  
Miyachasi shikastlangan odam yurganda 
gandiraklaydi , beoxshov chayqalib 
harakatlanadi. 
 
  :   
 
  [28.08.20 
15:08==============================
============ 
🔰Yirtqich individlar: 
    
   ✅Ninachi va uning lichinkasi 
   ✅Meduza 
   ✅Oq planariya 
   ✅Zuluklar 
   ✅Falangalar 
   ✅Suvsarsimonlar 
   ✅Yirtqich qushlar 
   ✅Akulalar 
   ✅Xonqizi 
   ✅Timsohlar 
   ✅Tillako'z 
   ✅Trixogramma 
   ✅Gabrabrakon 
   ✅Inkarziya 
 
   
 
  [28.08.20 
15:12==============================
============ 
🏷 Kodon (yoki triplet) – sintezlanayotgan 
oqsilga kiritiladigan qat’iy ma’lum bir   
aminokislotani kodlaydigan uchta nukleotid 
ketma-ketligi.  
 
🏷Kodominantlik – geterozigota organizmda 
belgining yuzaga chiqishida har  ikkala allelning 
ishtirok etishi.  
 
🏷Konvergensiya – qarindosh bo‘lmagan 
turlarda o‘xshash muhit sharoitlarida   
yashashga moslanish sifatida o‘xshash 
belgilarning mustaqil holda rivojlanishi.  
 
🏷Lizis – lizosoma yoki boshqa agentlardagi 
erituvchilik xususiyatiga ega bo‘lgan   
fermentlar ta’sirida hujayralarning yemirilishi 
yoki erib ketishi.  
 
🏷Lizogen bakteriya – genom tarkibida nofaol 
profag tutgan bakteriya.  
 
🏷Lizogeniya – bakteriofagning bakteriya 
genomiga profag holida joylashib olishi.  
 
🏷Mangust – yirtqich sutemizuvchilar 
turkumining suvsarsimonlar oilasiga   
mansub hayvon.  
 
🏷Monoklonal antitana – bir tur antitana 
hujayralarining rak hujayralariga   
duragaylash orqali olingan gomogen antitana 
oqsil molekulalari.  
 
🏷Partenogenez – jinsiy ko‘payish xili bo‘lib, 
bunda urg‘ochi jinsiy hujayralar   
urug‘lanmasdan rivojlanadi.  
 
🏷Politipik – bir turga kiruvchi organizmlarning 
turli nusxada bo‘lishi.  
 
🏷 Pubertat (pubertat davri) – jinsiy yetilish; 
o‘smir organizmidagi kechadigan   


 
293 
 
o‘zgarishlar bo‘lib, ularning natijasida o‘smir 
voyaga yetadi va naslni davom ettira   
oladi  
 
Tuzuvchi:   
Davomi bor! 
 
  [28.08.20 
15:12==============================
============ 
♻�♻�♻�♻�♻�MITOZ! 
 
Interfaza.               Mitoz bosqichlari 
G1-2n2c.                 Profaza-2n4c 
S-2n4c.                    Metofaza-2n4c 
G2-2n4c.                 Anafaza-4n4c 
                                 Telofaza-2n2c 
 
Izoh: n-xromasomalar soni 
          c-xromatida(DNK) soni 
 
❇� Xromasoma va xromatida(DNK) larning 
o'qilishi! 
 
1n1c- 1 ta xromatida(DNK)li xromasomalarning 
gaploid to'plami. 
1n2c- 2 ta xromatida(DNK) li 
xromasomalarning gaploid to'plami. 
2n2c- 1 ta xromatida (DNK) li 
xromasomalarning diploid to'plami. 
2n4c- 2 taxromatida(DNK) li xromasomalarning 
diploid to'plami. 
4n4c-1 ta xromatida(DNK) li xromasomalarning 
tetraploid to'plami. 
 
  [28.08.20 
15:12==============================
============ 
📊Qisqa ma'lumotnoma 
 
🔗Psilofit- 1859-yilda Kanadadan topilgan. 
 
🔗Riniya- 1912-yilda Shotlandiyadan topilgan. 
 
🔗Kuksoniya- 1937-yilda Buyuk Britaniyadan 
topilgan. 
 
✂�Ularda Ildiz va Barg bòlmagan. 
 
🖇Shoxlagan poya va shoxlar uchida 
sporangiylari bòlgan. 
 
‼�Ularni bòyi 50-70 sm, poyasini yoģonligi esa 
5-10 sm ga yetgan. 
 
🛑Bundan 400-230 mln yil oldin dastlabki 
quruqlikka chiqqan òsimliklardan 
Qirqquloq,Qirqbòg'im va Plaunlar paydo bòlgan. 
  
 
  [28.08.20 
15:12==============================
============ 
🌴 O'simliklarni bo'yi 🌴 
 
   Biologkari👈 
 
✅Qora ituzum - 25-50 sm. 
✅Oddiy na'matak - 2-3 m. 
✅Oddiy jaģ-jaģ- 10-30 sm. 
✅Tugmachagul - 10-40 sm. 
✅Dorivor gulxayri - 70-150 sm. 
✅Òtloq sebargasi - 25 - 50 sm. 
✅Oddiy tok - 2-4(6-10) m. 
✅Partenotsissus -10-15(20) m. 
✅Qizil lola - 20-45 sm. 
✅ Boychechak - 10-15 sm. 
✅Javdar- 50- 150 sm. 
✅G'umay - 50-150 sm. 
✅Funariya - 1-3 sm. 
✅Zuhrasoch - 10-40 sm. 
 
🗓 Tayyorladi :   
 
  [28.08.20 
15:12==============================
============ 
🔴3.Yurak muskullari ham ko'ndalang chiziqli 
tolalardan iborat.                                                                         
Lekin ularning tolalari ayrim qismlari orqali 
o‘zaro yopishib, to‘rga o'xshash joylashgan.  
🔸--Yurak muskullari tez va kuchli qisqaradi. 
✔� 
🔸--Ularning qisqarishi kishi ixtiyoriga bog‘liq 
bo‘lmaydi✔� 


 
294 
 
 
🔴4.Silliq muskullar ichki organlar (qon 
tomirlari, ichak, qovuq) devorini qoplab turadi.  
🔸--Silliq muskul tolalari duksimon kalta, sekin 
va kuchsiz qisqaradi.✔�                                                                                             
🔸--Ularning qisqarishi kishi ixtiyoriga bog'liq 
bo‘lmaydi✔� 
  
 
  [28.08.20 
15:12==============================
============ 
🏷 Reduksiya – ontogenezning boshlang‘ich 
davrida yoki ajdodlarda normal   
rivojlangan organning rivojlanmaganligi yoki 
butunlay yo‘qolishi.   
 
🏷Rekombinant T-DNK – yot DNK 
molekulasini vektor plazmida tarkibiga  
kiritishdan olingan genetik konstruksiya.  
 
🏷Retrotranspozon – i-RNK matritsa vositasida 
o‘z nusxasini sintezlab, genomning  boshqa 
joyiga ko‘chib o‘tadigan virussimon DNK 
molekulasi.   
 
🏷Sayt – (ingl. site – joy) DNK molekulasidagi 
yagona nuqta. Bu nuqta borayotgan   
jarayonga muvofi q restriksiya sayti, 
rekombinatsiya sayti yoki transpozitsiya sayti   
deyiladi.   
 
🏷Sentromera – mitoz va meyoz bo‘linishlar 
vaqtida bo‘linish urchug‘i iplari  birikadigan 
xromosoma qismi.  
 
🏷Тakson – sistematika qabul qilingan 
organizmlar guruhlari (masalan, tur, avlod,   
oila).  
 
🏷Ti-plazmid – agrobakteriya hujayrasidagi 
o‘simliklarda shish kasalligini keltirib   
chiqaruvchi plazmid.  
 
🏷Tizim (yunoncha butun, qismlardan tuzilgan; 
birlashish) – bir-biri bilan bog‘langan, ma’lum 
bir butunlikni tashkil etadigan ko‘pgina 
elementlar.  
 
🏷Vidra – yirtqichlar turkumining 
suvsarsimonlar oilasiga mansub suvda 
yashovchi hayvonlarning bir turi.  
  
 
  [28.08.20 
15:12==============================
============ 
tamin C vazifasi 
 
Vitamin C — allergik holatlarni kuchini 
kamaytiradi, qon tomirlarini baquvvatlashtiradi, 
organizmning qarshilik kuchini oshiradi, 
birlashtiruvchi to‘qimalarning holatini 
yaxshilaydi. Askorbin kislota (C vitamin) — 
moddalar almashinuvida, biriktiruvchi 
to‘qimalarning o‘zlashtirilishida, bu 
to‘qimalarning normal holatda tutib turilishi va 
tiklanishida muhim ahamiyatga ega. Shu bilan 
birga terining silliqligini ta’minlagan holda, 
uning tez qarishidan asraydi. Undan tashqari 
askorbin kislotasi qonning quyulishida ishtirok 
etadi va ayrim gormonlarning ishlab 
chiqarilishida ham ishtirok etadi. C vitamini 
virus va bakterial infeksiyalardan himoya qilish 
xususiyatiga egadir. C vitamini terida 
pigmentning to‘g‘ri taqsimlanishida 
ko‘maklashadi. 
 
C vitamini yetishmasa… 
 
Uning yetishmovchiligi terini rangsiz qilib, 
inson tez charchaydigan bo‘lib qoladi. 
Organizmda C vitamin yetishmasa, tog‘ay va 
suyak to‘qimalari tuzilishi buziladi, lavsha 
(singa) kasalligi ro‘y beradi. Organizmda 
askorbin kislota hosil bo‘lmaydi va 
to‘planmaydi. 
 
Askorbin kislotasining tabiiy manbalari 
 
Vitamin C organizmni kasallikka qarshi 
kurashish qobiliyatini ko‘taradi. Qon tomiri 
tizimi va terida dog‘ paydo bo‘lmasligi uchun 
zarur. Bu vitamin barcha sitrus mevalarda, 
qulupnoy, malina, karam, petrushka, ukrop, qizil 
qalampir va baqlajonda ko‘p bo‘ladi. C vitamini 
barcha mevalarda va yam-yashil ko‘katlarda 
mavjuddir. Shipovnik, qora smorodina, 


 
295 
 
oblepixa, shirin bulg‘or qalampiri, ukrop, 
petrushka, gulkaram va karamda, apelsin, 
qulupnay, olmalar, gilos, shavel, shpinat, 
kartoshka va boshqa mahsulotlarda mavjuddir. 
Uning miqdori ayniqsa, petrushka, na’matak, 
oblepixa, qora smorodinalarda ko‘pdir. 
 
Ushbu vitamindagi insonning kunlik ehtiyoji 60-
100 mg.ni tashkil qiladi. 
 
Vitamin A yoki retinol 
 
Vitamin A (Retinol)  1909 yilda ochilgan va 
1933 yilda sintezlangan. Ikki xil formada 
bo‘ladi: retinol va karotin. 
 
Vitamin A (retinol) — ushbu vitamin o‘sish 
jarayoni hamda ko‘zlarga o‘z ijobiy ta’sirini 
o‘tkazadi. Retinol (A vitamin) tabiatda keng 
tarqalgan. O‘simlik to‘qimalarida A provitamin 
(organizmda retinolga aylanadigan karotinoid 
pigmentlar) holida uchraydi. Ko‘rish pigmentlari 
hosil bo‘lishida qatnashib, organizmning normal 
o‘sishini, ko‘zning turli darajadagi yorug‘likka 
moslashishini ta’minlaydi. 
 
Shuni ham aytib o‘tish joizki, A vitamini uzoq 
vaqt davomidagi yorug‘lik nuri, kislorod yoki 
yuqori harorat ostida nobud bo‘ladi. Sifatsiz 
yog‘lar ham vitamin Ani nobud qiladilar. 
  
 
  [28.08.20 
15:12==============================
============ 
🔸Tuproqshunoslik faniga rus olimi V.V. 
Dokuchayev asos solgan.  
 
  🔸V.V. Dokuchayev tuproq hosil qiluvchi 
beshta asosiy omillarni ko‘rsatib bergan: 
🔹 geologik omillar (tog‘ jinslari);✔� 
🔹 iqlim omillari,✔� 
🔸 topografik omillar (relyef); ✔�   
🔸 tirik organizmlar;✔� 
🔸vaqt (geologik yoshi)✔� 
 
  🔺Hozirgi davrda yana bir omil – insonning 
xo‘jalik faoliyati ham kiritiladi✔� 
 
.  Geologik omillarga tuproqni hosil qiluvchi 
tog‘ jinslari misol bo‘lad 
 
  🔸Yer yuzasiga chiqib turgan togʻ jinslari 
yogʻinlar, atmosfera, havo harorati, mexanik 
kuchlar, suv va unda erigan moddalar, 
mikroorganizmlar va oʻsimliklar taʼsirida 
yemiriladi, ya’ni nuraydi✔� 
 
  🔸Tuproqning hosil bo‘lishi va shakllanishida 
mineral tog‘ jinslarining yemirilishini 
ta’minlovchi tirik organizmlar – 
mikroorganizmlar, o‘simliklar, hayvonlar katta 
rol o‘ynaydi✔� 
 
  
 
  [28.08.20 
15:12==============================
============ 
♦�11-§. TUPROQ VA TOPOGRAFIK 
OMILLAR 
 
  🔸Tuproq – edafik omillar (yunoncha 
«edaphos» – yer, tuproq) 
 
  🔸Edafik omillarga asosan tuproqning organik 
moddalar bilan belgilanadigan xossalari: 
 kimyoviy tarkibi,✔� 
 strukturasi, ✔� 
 suv rejimi,✔� 
havo va harorat me’yori✔�  
misol bo‘ladi 
 
  🔸Tuproq Yer qobig‘ining o‘simliklar, 
hayvonlar, mikroorganizmlar, tog‘ jinslari 
o‘zaro ta’siri natijasida paydo bo‘ladigan va 
o‘zgaradigan yuza   qismi hisoblanadi 
 
 
  🔸Tuproqning tarkibi, strukturasi, paydo 
bo‘lishi, o‘zgarishi va rivojlanishi qonuniyatlari, 
tabiatdagi ahamiyati, melioratsiyasi – 
tuproqning xususiyatlarini yaxshilash, 
unumdorligini oshirish usullari, tuproqdan 
ratsional foydalanish, tuproq ifloslanishining 
oldini olish choralari kabi muammolarni 
tuproqshunoslik fani o‘rganadi 


 
296 
 
  
 
  [28.08.20 
15:12==============================
============ 
🕊 Kaptarning qon aylanish sistemasi: 
 
⁉� Savol: 
Yurakka keluvchi va yurakdan chiquvchi qon 
tomirlarda qanday qon bo‘ladi? Ushbu savolga 
javob 
         
 
📌  Bo‘lma va qorinchalarga keluvchi qon 
tomirlarda 
 
O‘ng bo‘lma----------------> CO2, O2 
O‘ng qorincha ------------> O2 
Chap bo‘lma --------------> O2 
Chap qorincha -----------> O2 
 
📌 Bo‘lmacha va qorinchalardan chiquvchi qon 
tomirlarda: 
 
O‘ng bo‘lma----------------> CO2, 
O‘ng qorincha ------------> CO2 
Chap bo‘lma --------------> CO2 
Chap qorincha -----------> O2,CO2 
 
✅ IZOX: YURAKNING O‘ZINI HAM 
KATTA QON AYLANISH DOIRASI QON 
BILAN TA'MINLAGANI SABABLI 
BO‘LMACHA VA QORINCHALARDAN 
CHIQUVCHI QON TOMIRLARIDA CO2 
QONI BO‘LMACHA VA QORINCHALARGA 
KIRUVCHI QON TOMURLARIDA O2 QONI 
BO‘LADI.  
 
    
 
  [28.08.20 
15:12==============================
============ 
🌧🌧🌧   GENETIKA  🌧🌧🌧 
🔥🔥🔥KO’P ALLELLIK🔥🔥🔥 
 
▶�Shu paytgacha biz har qanday gen bir juft 
allel sifatida uchrashi haqida so’z yuritib keldik. 
Aslida esa, muayyan bitta gen uchta va undan 
ortiq allellarga ega bo’lishi mumkin.  
 
▶�Bunday allel genlar seriyasi dastlabki bitta 
dominant genning bir necha marotaba 
mutatsiyaga uchrashi natijasida kelib chiqadi. 
Natijada asosiy dominant (A) va retsessiv (a) 
genlardan tashqari, ularning oralig’ida turadigan 
bir necha allel genlar paydo bo’ladi (A, A1, A2, 
A3, A4, . . . a). ✅ 
 
▶�Demak, bitta gen turlicha o’zgarib, har xil 
genlarni yuzaga chiqarishi mumkin, ya’ni oraliq 
gen (A1) asosiy dominant genga (A) nisbatan 
retsessiv hisoblanib, asosiy retsessiv genga 
nisbatan esa dominant hisoblanadi va hakozo. 
Bitta genning allellari o’xshasa harflar bilan, 
lekin turli raqamdagi ko’rsatkichlar bilan 
ifodalanadi. 
Ko’p allellikdayam, huddi juft allellikdagi 
singari, muayyan organizmga ayni paytda 
umumiy seriyadan faqat ikki bir xil allel yoki 
ikkita har xil allelga ega bo’ladi, zero jinsiy 
hujayralarga shulardan bittasi o’tadi holos. 
 
▶�Masala.🖋🖋🖋🖋🖋🖋🖋 
Faraz qilaylik qora junlik quyonlarni himalay 
rangli quyonlar bilan chatishtirilgan. Birinchi 
avlod duragaylarini o’zaro chatishtirilib, 
ikkinchi avlod olingan duragaylarda belgilarning 
3 : 1 nisbatda ajralishi kuzatilgan. 
Ota – onalar va birinchi, ikkinchi avlod 
duragaylarining genotipi qanday? 
  
 
  [28.08.20 
15:12==============================
============ 
🔴 Oqsil sintezlanishi uchun  jarayonlar ketma 
ketligi: 
 
1. Xromosomadagi ikki zanjirli DNKning bitta 
zanjiridan RNK sintezlanadi. Bunda DNKning 
faqat bitta zanjiri ma‘noga ega bo‘lib, ikkinchi 
DNK zanjiri matritsa vazifasini bajaradi, aynan 
o‘sha matritsali zanjiridan i-RNK sintezlanadi. 
Agar DNKning matritsali zanjirida A-G-T-C-A-
G-T-A-C-G-T ketma-ketlikdagi nukleotidlar 
bo‘ladigan bo‘lsa, i-RNK zanjirida U-C-A-G-U-


 
297 
 
C- A-U-G-C-A nukleotidlar mos kelib 
sintezlanadi.  
 
Bu jarayonni  yani  DNK zanjiridan RNK ning 
sintezlanishini transkripsiya deyilib yadroda 
kechadi. 
 
2. Hosil bo‘lgan i-RNK zanjiri asosida oqsil 
sintezlanish jarayoni translyatsiya deyilib 
sitoplazmada kechadi.  
 
3.  1 ta aminokislotani 1 ta kodon (3 ta 
nukleotid) kodlaydi.  
1 ta aminokislotani massasi 120 D (Dalton).  
Har bir aminokislota o’zaro peptid bog’lar 
yordamida bog’lanib turadi.  
Peptid bog’ aminokislota sonidan 1 taga kam 
bo’ladi. 
 
Mustaxkamlaymiz. 
 
DNK 2 ta zanjirida 300 ta nukleotid bo‘lsa 
undan hosil bo‘lgan i-RNK dagi nukleotidlar 
sonini va oqsildagi aminokislotalar sonini 
aniqlaymiz. 
 
1) DNK 300 : 2 = 150 ta nukleotid 1 ta zanjirida  
Shuncha nukleotid i-RNK da. 
 
2) i-RNK da 150 ta nukleotid bo‘lsa undan 150 : 
3 = 50 ta aminokislotaga ega oqsil sintezlanadi.   
 
Javob) 150 ; 50 
 
🔴 DNK uzunligi yoki nukleotid topish. 
 
Nuklotidlar orasidagi masofa 0,34 nm yoki 3,4 
A° 
 
1. Nukleotidlar sonini topish uchun, umumiy 
uzunlikni nukleotidlar orasidagi masofaga 
bo‘lish kerak.  
 
2. Umumiy uzunlikni topish uchun, nukleotidlar 
soni, orasidagi masofaga  ko‘paytiriladi. 
 
 
❗�Bir-birimizni mehnatimizni qadrlaylik.  
 
Davomi bor! 
 
 
  [28.08.20 
15:12==============================
============ 
ANAKONDA HAQIDA 
 
1. Анаконданинг урғочиси эркагидан бир 
ярим баравар узунроқ бўлади. 
 
2. Ёши улуғ анаконданинг узунлиги 5 
метргача етади. Аммо 6 метрдан ошмайди. 
 
3. Анаконда илонлар асосан Жанубий 
Америка тропик ўрмонларида истиқомат 
қилади. 
 
4. Улар тутқунликда узоқ яшай олишмайди. 
Нари борса 5-6 йил умр кўриши мумкин. 
Эркинликда эса 30 йилгача умр кўради. 
 
5. Анаконда асосий умрини сувда ўтказади. 
Қуруқликка фақат ов қилиш зарурати 
туғилгандагина чиқади. 
 
6. Анаконда вазни 100 кило атрофида, ёши 
40-50 атрофидаги одамни бир уринишда 
ютиб юбориш қувватига эга. 
 
7. Бошқа илонлардан фарқли ўлароқ, 
анаконда пўст ташлаш мавсумида пўстини 
қуруқликка эмас, сув остига ташлайди. 
 
8. Бу илон тури асосан ёлғиз яшайди. Фақат 
апрел-май ойида — никоҳ мавсумидагина 
гуруҳ-гуруҳ бўлиб яшайди. 
 
9. Каттакон анаконданинг соф вазни 100 
килограммгача етади. 
 
10. Анаконда ҳеч қачон одамга ҳужум 
қилмайди. Фақат ундан келадиган хавфни 
сезса, ҳимоя мақсадларида ташланиши 
мумкин. 
 
11. Анаконда кам овга чиқади. Агар йирик 
ўлжани ютса, 2-4 ҳафта давомида 
қимирламай ётган ҳолда уни ҳазм қилади. 
 


 
298 
 
12. Ошқозонида кислота миқдори кўплиги 
сабабли у ўлжасини суяклари билан бирга 
ҳазм қилади. 
 
13. Қорни очса-ю, емиш топа олмаса, 
анаконда ўз болаларини еб битиради. 
 
14. Бошқа илонлар каби анаконда ҳам тухум 
қўяди. Аммо ташқарига эмас, тухумдонига. 
Ташқарига дунёга келган болалари чиқиб 
келади. Одатда урғочиси 30-40 тага яқин 
болани дунёга келтиради. Бироқ уларнинг 
аксарияти гўдаклигидаёқ ўлиб кетади. 
 
15. Анаконданинг ҳомиладорлик даври 7 ой 
давом этади. Шу давр оралиғида ҳомиладор 
анаконда сезиларли даражада вазн ташлайди, 
деярли овқат емайди. 
 
16. Бу қадар катта ҳажмга эгалигига қарамай, 
анаконданинг ўзи ҳам йирик тимсоҳлар, 
ягуарларнинг ўлжасига айланиб туради. 
  
 
  [28.08.20 
15:12==============================
============ 
Odam evolyutsiyasi⬅� 
🔴4 bosqich : 
🔺�boshlang‘ich ajdodlari 
🔺�eng qadimgi odamlar 
🔺�qadimgi odamlar  
🔺�hozirgi zamon qiyofasidagi odamlar. 
     ✴�boshlang‘ich ajdodlari 
       ●{ {25mln yil avval} } ●  yashash uchun 
kurash, tabiiy tanlanish, irsiy o‘zgaruvchanlik  
tufayli 
             DRIOPITEK  
             
↙�          ↘� 
Hozirgi odam-        odamlarning dastlabki 
Simon maymunlar      ajdodlari  
�                            🙎♂� 
   
⬇� 
Bu tarmoq keyinchalik  
Rivojlanib 
  
↙�   ↘� 
Gorilla shimpanze 
            Sharoit o‘zgarishi bilan            
diropiteklar 2 oyoqlab yurgan  🚶♂� 
                   
⬇� 
     Janubiy maymunlar -->avstralopitek 
�qoldiqlari ::::: 
 Keniyaning🏳�🌈 RUDOLF🌊ko‘li atrofidan 
5.5 mln yoshda bo‘lgan yerqatlamidan🗻 
🔴Bo‘yi ---- 120  -  140 sm 
🔴tana massasi ----- 36 - 55 kg 
🔴kalla suyagi hajmi ----- 500 - 600 sm³ 
Chanoq �tuzilishi 2 oyoqlab harakatlanganidan 
dalolar beradi. 
❇�qurol sifatida foydalangan :  
     ➡�tayyor tosh⚰� 
     ➡�yirik hayvon suyaklari� 
O‘rmon; dasht; ochiq yerlarda yashagan. 
Avstralopiteklar rivojlanib
↘� 
           Dastlabki odam
⬇� (homohabilis--
>uquvli  odam 👨🎓👩🎓)  
🔴bo‘yi ------ 135 - 150 sm 
🔴 �------650 - 680 sm³ 
Qurollari ::::    tayyor tosh⚰� 
                    Yog‘och  
O‘simliklarning yer ostidagi piyozlari 
Tugunaklari  
Ildizlarini   kovlagan. 
🔥🔥🔥🔥olovdan foydalangan 
Yirik toshlardan  kulba yasagan 
‼�Kanalimizdan uzoqlashmangl‼� 
✅✅   ✅✅ 
 
  [28.08.20 
15:12==============================
============ 
🔰DTM🔰 
Sebarga o‘simligi bargi eti hujayrasida bir 
vaqtning o‘zida aerob va quyosh energiyasi 
hisobiga 1674 molekula ATF sintezlangan 
bo‘lsa, quyosh energiyasi hisobiga sintezlangan 
ATF necha molekula glukoza sinteziga yetadi ? 
Tuzuvchi:   👨💻 
Yechim: 
  Mironshoh_To'rayev ✔� 
Quyosh energiyasi hisobiga mitoxondriyaga 
nisbatan 30 barobar ko'p ATF sintezlanadi.  
 
1---------30----------31 
54=X---1620=X-----1674 
 


 
299 
 
Quyosh energiyasi hisobiga 1620 molekula ATF 
sintezlangan ekan. 
 
1 molekula glukoza sintezlanishi uchun 18 
molekula ATF zarur.  
 
18 ATF-------1 Glukoza 
1620 ATF---X=90 Glukoza 
 
Demak javob: 90 molekula glukoza 
 
  [28.08.20 
15:12==============================
============ 
♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻
�♻�♻�♻� 
 
BIOGEOGRAFIK VILOYATLAR. 
 
Yer yuzida tarqalishiga ko'ra o'simliklar va 
hayvonlar bir xilda tarqalmagan. Hayvonlar va 
o'simliklarni quruqlikda tarqalishiga qarab 
olimlar sayyoramizni 6 ta guruxga ajratadilar.  
Bunda ular sutemizuvchilar , qushlar , ochiq va 
yopiq urug'li o'simliklar sudralib yuruvchilar , 
suvda va quruqlikda yashovchilar , qurulikdagi 
sporali o'simliklarni tarqalishini asos qilib 
oldilar. 
 
Asosiy Biogeografik viloyatlar   
1. Avstraliya 
2. Neotropik 
3. Hindomalay  
4. Habashiston 
5. Polearktik 
6. Neoarktik 
 
Quyida ushbu biogeografik viloyatlarga batafsil 
to'xtalib o'tamiz. 
 
🔰AVSTRALIYA BIOGEOGRAFIK 
VILOYATI.🔰 
🛑 Hududlari --- > Yangi zelandiya , Yangi 
gvineya , Polineziya , Tasmaniya orollari. ☑� 
🛑 Tuban Sutemizuvchilari --- > O'rdakburun , 
yexidna. ☑� 
🛑 Xaltali Sutemizuvchilar --- > Kenguru , 
xaltali krot , xaltali tiyin , xaltali bo'ri , xaltali 
ayiq ☑� 
🛑 Yo'ldoshli Sutemizuvchilar --- > 
Sichqonsimon kemiruvchilar , ko'rshapalaklar , 
dingo iti ☑� 
🛑 Qushlar --- > Jannat qushlari , xashaki 
tovuqlar , kapachi qushlar , lira qushi , qanotsiz 
kivi  , emu tuyaqushi. ☑� 
🛑 Sudralib yuruvchilar --- > Taxminlariga ko'ra 
paleozoy erasi sudralib yuruvchilariga o'xshash 
☑� 
🛑 O'simliklar --- > Evkalipitlar , janubiy 
qoraqayin , daraxtsimon paparotniklar ☑� 
 
🔰NEOTROPIK BIOGEOGRAFIK 
VILOYATI.🔰 
 
🔴 Hududlari --- > Janubiy va Markaziy Amerika 
, Meksikaning tropik qismi , Karib arxipelagi. 
☑� 
🔴 Sutemizuvchilar --- > Gajak dumli maymun , 
gajak dumli ayiq , pampas mushugi , dengiz 
cho'chqasi , janubiy amerika tulkisi. ☑� 
🔴 Tuban Sutemizuvchilar --- > Oppossum , 
Zirhlilar , chumolixor , yalqov. ☑� 
🔴 Qushlar --- > Kolibri , yapaloq qush , Nandu 
☑� 
🔴 Sudralib yuruvchilar --- > Alligatorlar , 
iguana , ilonlar uchraydi. ☑� 
 
🔰HINDOMALAY BIOGEOGRAFIK 
VILOYATI🔰 
 
⭕� Hududlari --- > Hindiston , Hindixitoy , 
Seylon , Yava , Sumatra , Tayvan , Filippin 
orollaridan tashkil topgan. ☑� 
⭕� Sutemizuvchilar --- > Orangutan , Tupaylar 
( chala maymunlar ) , hind fili , yo'lbars , 
bambuk ayig'i , antilopalar , tapir , nasoroglar. 
☑� 
⭕� Qushlar --- > Yovvoyi bankiv tovuqlari , 
qirg'ovullar , tovuslar. ☑� 
⭕� Sudralib yuruvchilar --- > Zaharli ilonlar , 
har xil kaltakesaklar , timsohlar. ☑� 
⭕� O'simliklar --- > Bambuk , Banan , qora 
daraxt. ☑� 
 


 
300 
 
HABASHISTON BIOGEOGRAFIK 
VILOYATI. 🔰 
 
🛑 Hududlari ---- > Afrikaning markaziy , 
janubiy qismi , Madagaskarni egallagan.  
🛑 Sutemizuvchilar --- > Martishka , lemur , 
arslon , fil , begemot , oq va qora ikki shoxli 
nosoroglar , jirafa zebra , giyena itlari , gorilla , 
shimpanze ☑� 
🛑 Sudralib yuruvchilar --- > Agamalar , 
xameleonlar. ☑� 
🛑 O'simliklar --- > Baobob , qizil daraxt , palma 
, akatsiya , daraxtda o'simliklar - epifitlar. ☑� 
 
🔰POLEARKTIK BIOGEOGRAFIK 
VILOYATI.🔰 
 
🔘 Hududlari --- > Yevropa , Osiyoning 
shimoliy va markaziy qismi , Afrikaning 
shimoliy qismini egallagan. ☑� 
🔘 Sutemizuvchilar --- > Ot , sayg'oq , yelik , 
kabarga , tog' echkisi , los , yovvoyi qo'y , 
qo'ng'ir ayiq , bo'ri , tulki , qunduz , vixuxol , 
ko'rshapalaklar. ☑� 
🔘 Qushlar --- > Kar , tustovuq , chittak. ☑� 
🔘 O'simliklar --- > Archalar , pixta , qora 
qarag'ay , qarag'ay , eman , terak , tol , akatsiya , 
gledechiya. ☑� 
 
🔰NEOARKTIK BIOGEOGRAFIK 
VILOYATI. 🔰 
 
🔵 Hududlari --- > Shimoliy amerika , 
Grenlandiya , Bermud va Aleut orollari. ☑� 
🔵 Sutemizuvchilar --- > Sixshox kiyik , tog' 
echkisi , ilvirs , muskusli qo'y , badboy kaltadum 
, yenot , daraxt jayralari. ☑� 
🔵 Ikkid hududa ham uchraydigon hayvonlar ( 
Polearktik - Neoarktik ) --- > qunduz , bug'u , 
los , tulki , suvsar , oq ayiq , oq sichqon , oq 
tovushqon , yumronqoziq , silovsin ☑� 
 
  :   
 
  [28.08.20 
15:12==============================
============ 
QON AYLANISHNI AHAMIYATI. 
 
Qon aylanishining ahamiyati. 
 Yurak va qon tomirlari qon aylanish sistemasi 
organlari hisoblanadi. Yurak muskullari 
qisqarib, organizmda qonning to'xtovsiz oqib 
turishini ta’minlaydi. Qonning tomirlar bo‘ylab 
oqib turishi qon aylanishi deyiladi. Qon 
aylanishi tufayli to‘qima va hujayralarga oziq 
moddalar va kislorod to'xtovsiz kelib turadi, 
moddalar almashinuvi mahsulotlari 
organizmdan chiqarib turiladi. ✅ 
 
Yurakning tuzilishi.  
- > Yurak qon aylanish sistemasining markaziy 
organi hisoblanadi. ✅ 
- >  Yurak xaltaga o'xshash muskulli organ 
bo‘lib, ko‘krak qafasida, to‘sh suyagi orqasida 
joylashgan. 
- >  Uning ko‘proq qismi ko‘krak qafasining 
chap qismida turadi. ✅ 
- >  Yurakning kattaligi odam mushtidek keladi. 
Uning massasi erkaklarda 220-300 g, ayollarda 
180-220 g boladi. ✅ 
- > Yurak nasos singari qonni qon tomirlariga 
haydab chiqaradi. Tinch turgan odam yuragining 
yurak qorinchalari bir marta qisqarganda 65-70 
ml qonni aortaga chiqaradi. Bu yurakning 
sistolik hajmi deb ataladi. Sistolik hajmni bir 
minutdagi qisqarishlar somga ko‘paytirisih 
orqali har bir yurak qorinchasining minutlik 
sistolik hajmini topish mumkin, ya’ni minutlik 
hajmi o‘rtacha tinch holatda 5 litr (70x70 =4,9). 
✅ 
- >  Odam yuragi boshqa sutemizuvchilar singari 
to‘rt kamerali 
bo'ladi. ✅ 
- >  Yurak tashqi tomondan ikki qavat 
biriktiruvchi to‘qimadan iborat yupqa yurakoldi 
xaltasi bilan o'ralgan. Bu qavatlar o'rtasidagi 
bo'shliqdagi suyuqlik yurak qisqarganida 
ishqalanishni kamaytiradi. Yurak devori uch 
qavatli bo‘ladi. Ichki qavati yurak bo‘lmalari va 
qorinchalari bo‘shlig‘ini qoplab turadigan yupqa 
epiteliydan iborat. Yurak devorining o‘rta qavati 
esa yurak muskullaridan iborat. ✅ 


 
301 
 
Yurakning ichki bo‘shlig‘i to'rt qismga 
bo'lingan. 
- > Chap bo'lmacha ( Arterial qon ) 
- > O'ng bo'lmacha ( Venoz qon ) 
- > Chap qorincha ( Arterial qon ) 
- > O'ng qorincha ( Venoz qon ) 
 
Chap bo'lmacha --- > Chap qorincha  
             (  Ikki tavaqali klapan ) ✅ 
 
O'ng bo'lmacha ---- > O'ng qorincha  
             ( Uch tavaqali klapan ) ✅ 
 
Chap qorincha ---- >   Aorta tomiri 
           ( yarimoysimon klapan ) ✅ 
 
O'ng qorincha  ---- > O'pka arteriyasi 
           ( yarimoysimon klapan ) ✅ 
 
Klapan ( to'siq ) larni  asosiy vazifasi qonni 
Qonni bir yo'nalishda harakatlanishini 
taminlashdan iborat.  
 
Chap qorincha va chap bo'lmacha ---- > Katta 
qon aylanish doirasi bo'ylab kislorod va oziq 
moddali qonni to'qima va organlarga yetkazadi. 
✅ 
 
O'ng bo'lmacha va o'ng qorincha --- > Kichik 
qon aylanish doirasi bo'ylab karbonat angidrid 
va Zararli qoldiqni O'pka ga yetkazib beradi. ✅  
 
Yurak bo'lmalari devori ancha yupqa, muskullari 
kuchsiz rivojlangan. Yurak qorinchalari 
muskullari qonni katta va kichik qon aylanish 
doiralari orqali chiqarib, katta ish bajaradi. Shu 
sababdan qorinchalar devori qalin va muskulli 
bo‘ladi. Ayniqsa. qonni katta qon aylanish 
doirasiga chiqaradigan chap qorincha muskullari 
kuchli rivojlangan. Uning devori o‘ng qorincha 
devoriga nisbatan 2-3 marta qalin bo'ladi. ✅ 
 
Yurak avtomatiyasi.  
Tinch holatda yurak 1 minutda 70 marta 
qisqaradi. Yurak bir kecha-kunduzda 100000 
marta qisqarib, 10 tonnaga yaqin qonni qon 
tomirlariga chiqaradi. Yurak tanadan 
ajratilganda ham ma’lum vaqt davomida 
qisqarib turadi, Bu xususiyat yurak muskullarida 
joylashgan maxsus hujayralarda paydo bo‘lib 
turadigan qo‘zg‘alishlar bilan bog‘liq. 
Yurakning o‘z muskullarida paydo boMadigan 
qo‘zg‘alishlar ta’sirida bir me’yorda qisqarish 
xususiyati yurak avtomatiyasi deyiladi. ✅ 
 
Yurak sikli. 
Yurak bo‘lmalari va qorinchalar navbat bilan 
qisqaradi. Yurak bo'lmalari va qorinchalarining 
bir martadan qisqarib, bo'shashi yurak sikli 
deyiladi. Yurak bo'lmalarining qisqarishi 0,1 
sekund davom etadi; qon bo'lmalardan 
qorinchalarga chiqariladi. Shundan so'ng chap 
va o‘ng qorinchalar 0,3 sekund davomida 
qisqarib, tomirlarga qon chiqariladi. Keyin 
bo'lmachalar va qorinchalar muskullari 0,4 
sekund davomida bo'shashib, dam oladi. 
Shunday qilib, yurak sikli o'rtacha 0,8 sekund 
davom etadi. ✅ 
 
  :   
 
  [28.08.20 
15:17==============================
============ 
Maxsus yodlash uchun:�👨🏫👩🏫 
 
  Baliqlar 🐠🐟
⤵�↙� 
 
1⃣-Tog'ayli baliqlar sinfi 
    � Akulalar turkumi 
       • Tikanli akula 
       • Gigant akula 
       • Kit akula 
    � Skatlar turkumi 🐙 
       • Dengiz tulkisi-skat baliq 
       • Tikandum skat 
       • Manta 
 
2�⃣-Suyakli baliqlar sinfi 🐡 
    🔸�Suyak-tog'ayli baliqlar   (bakra yoki 
osetrsimonlar) turkumi 
       • Bakra 
       • Soxta kurakburun-Qilquyruq 
       • Beluga 
       • Sterlyad 
    🔸�Lossossimonlar turkumi 
       • Losos 
       • Keta 


 
302 
 
       • Bukri (gorbusha) 
       • Gulmoyi (Forel) 
    🔸�Karpsimonlar turkumi 
       • Mo'ylov baliq 
       • Qora baliq 
       • Zag'ora baliq (sazan) 
       • moybaliq 
       • Oqcha  
       • Laqqa 
       • Oq amur 
       • Xumbosh 
    🔸�Cho'rtanlar turkumi 
       • Cho'rtanbaliq 
    🔸�Olabug'a baliqlar turkumi 
       • Oq sla(Sudak baliqi) 
       • Ilonbosh 
    🔸�Treskasimonlar turkumi 
       •Treska 
    🔸�Panjaqanotlilar turkumi 
       • Latimeriya 
 
🐬🐳🐋🐳🐬🐳🐬🐳🐋🐬🐳🐬 
 
👍 Biz bilan birinchisiz! ✅⤵� 
  
 
 
  [28.08.20 
15:17==============================
============ 
🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰 
 
�Individlarni hamjamoa yashash turlari:� 
 
 
1⃣Koloniya bo'lib yashovchi individlar: 
1.Volvoks 
2.Yumronqoziq 
3.Pingivin  
4.Koral polipi 
 
 
2⃣Juft-Juft bo'lip yashovchi individlar: 
1.Tez kaltakesak 
2.Musicha 
3.Yo'rg'a tuvalog'i 
4.Bo'ri 
5.Jayron (Ohu yoki g'izol) 
6.Yirtqich qushlar 
 
 
3⃣Gala bo'lip yashovchi individlar: 
1.Primatlar(Maymunlar) 
2.Tuyaqushlar(kichik gala) 
3.Go'ngqarg'a va zog'cha 
4.Chigirtkalar 
5.Ko'chib yuruvchi qushlar 
6.Uchib ketuvchi qushlar 
 
 
4⃣Jamoa bo'lib yashovchi individlar: 
1.Termitlar 
 
 
 
5⃣Oila bo'lib yashovchi individlar: 
1.Asalarilar 
2.Chumolilar 
3.Tulkilar 
 
 
6⃣Poda bo'lib yashovchi individlar: 
1.Jayron (Ohu yoki G'izol) 
2.Dengiz mushugi 
 
 
7⃣To'da bo'lip yashovchi individlar: 
1.To'ng'iz (yovvoyi cho'chqa) 
2.Arslonlar 
3.Baliqlar 
 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
 
 Tuzgan:   
 
  [28.08.20 
15:17==============================
============ 
____________________________ 
|🌨🌨🌨🌨❄��❄�🌨🌨🌨🌨.    
|���. Qushlar qayerda  
|qishlaydi❓ 

|☀�O‘rta Osiyo laylaklarining  
|Shimoliy Hindistonda,  

|🌤Yevropa laylaklarining 
|Janubi-Sharqiy tropik Afrikada; 


 
303 
 

|🔥bulbullarning tropik Afrikada, 
|qaldirg‘ochlarning Afrika va 
|Hindistonda qishlashi 
|aniqlangan.  

|�O‘rdaklar Osiyoning 
|janubi, Shimoliy Afrika,  
|Markaziy Amerika, shuningdek, |o‘lkamiz 
janubidagi suv  
|havzalarida qishlaydi. 

|🐦G'ozlar  Amudaryo etaklarida  
|va Zarafshon daryosining quyi  
|oqimlarida uchraydi. Yevropa,  
|Shimoliy Afrika,Janubi-Sharqiy  
|Osiyo va O‘rta Osiyo suv 
|havzalarida qishlaydi. 

|🐧 Imperator Pingivinlar  
|Antarktida, Tinch okean  
|orollari, Avstraliya, Janubiy  
|Amerika va Afrika sohillarida 
|tarqalgan 

|�Qora kalxat Afrika va 
|Janubiy Osiyoda qishlaydi 

|👨💻  
 
 
  [28.08.20 
15:17==============================
============ 
5 - HUJAYRA HAYOTNING ASOSI  
 
Sitologiya -  sitos - hujayra , logos - ta'limot  ( 
hujayrani o'rganadigon fan )  
 
Hujayralar bir-biridan : katta kichikligi , rangi , 
shakli , ichki tuzilishi , funksiyasiga ko'ra farq 
qiladi 
 
Hujayrani birinchi bo'lib ingliz fizigi - ROBERT 
GUK aniqlagan . 
 
Organizmlar hujayrasiga ko'ra : 
1. Bir hujayrali ( xlorella , xlomidomanada ) ✅ 
2. Ko'p hujayrali ( barcha yuksak o'simliklar ) ✅ 
 
HUJAYRANI O'RGANISH : 
 
Hujayrani o'rganishda KATTALASHTIRIB 
ko'rsatadigon asboblardan foydalaniladi : 
 
1.LUPA ( dastakli , shtativli )  ✅ 
2.MIKROSKOP ( yorug'lik , elektron ) ✅ 
 
Lupa : 
 
1. Dastakli (qo'l ) lupa - buyumni 3 , 5 , 20  
martagacha 
 
2. Shtativli lupa - buyumni 10 - 25  martagacha 
kattalashtirib beradi . 
 
Mikroskop : 
 
1. Yorug'lik mikroskopi - yorug'lik nuri tasirida 
buyumni 2000 martagacha kattalashtiradi. 
 
 Yorug'lik Mikroskopi qismlari : 
 
 OKULYAR                  ✅ 
 OBYEKTIV                 ✅ 
 BUYUM STOLCHASI  ✅ 
 KO'ZGU                    ✅ 
 MAKROVINT             ✅ 
 MIKROVINT              ✅ 
 SHTATIV                  ✅ 
 TAGLIK                    ✅ 
 
2. Elektron mikroskopi :   
   
 buyumni elektronlar oqimi orqali 200 000 
martagacha kattalashtirib beradi . 
 
  :   
 
  [28.08.20 
15:17==============================
============ 
2 - Gulli o'simliklarning xilma xilligi 
 
Yer yuzida gulli o' simliklarning 533 oila , 
13000 turkum ,  250 000 dan ortiqroq turi 
ma'lum. 
 


 
304 
 
 Gulli osimliklarda asosan : 
 
Vegetativ : ILDIZ , POYA , BARG 
Generativ : GUL, MEVA ,URUG' 
          kabi organlar mavjud 
 
O'simliklar xilma xilligi : 
 
Yer yuzida : 
 
Seyshel palmasi yong'oqlari  -        Seyshel 
orolida 10 - yillar mobaynida pishib yetiladigon 
og'irligi 25- kg ga yetadi ✅ 
 
Meksika kaktuslari -  tanasida 200-l gacha suv 
saqlaydi ✅ 
 
Ajdar daraxti   -  kanar orollarida 6000 yilgacha 
umr ko'radi ✅ 
 
Rafleziya  -  sumatra orolida o'sadi  diametri 1- 
m ga yetadigon (ildizsiz  va poyasiz o'simlik ) 
✅ 
 
O'zbekistonda : 
 
Saksovul va Qandim  -  jazirama issiqqa bardosh 
berib qum uyumlarida o'sadi ✅ 
 
Nilufar - poyasi suv tagida guli suv yuzasida 
ochiladi ✅ 
 
Suv qaroqchisi - hashorotlar bilan oziqlanadi ✅ 
 
Tabiat ko'rki bo'lgan o'simliklar  -  Qizil Lola , 
Ko'zagul , Sallagul , Chinnigul , Jumagul ( 
Xolmon ) 
 
Noyob mevali o'simliklar   -  Pista , Bodom , 
Safsan ✅ 
 
Tabobatda ko'p ishlatiladigon o'simliklar - Isiriq 
, Chakanda , Namatak , Suvqalampir ✅ 
 
Gulli o'simliklar - ( bundan 140 million yil oldin  
URUG'LI QIRQQULOQlarning xozirgi 
davrgacha saqlanib qolgan vakillaridan kelib 
chiqqan ) 
 
  :   
 
  [28.08.20 
15:17==============================
============ 
6 - HUJAYRA va UNING TARKIBIY 
QISMLARI. 
 
Botanika darsligi bo'yicha hujayraning asosiy 
tarkibiy qismlari : 
 
1. HUJAYRA QOBIG'I - kletchatkadan iborat ) 
, o'simlikni tashqi tasirdan saqlaydi va hujayra 
ichiga moddalar kirishini taminlaydi ✅ 
 
2.SITOPLAZMA - hujayra ichida moddalar va 
kislorodni harakatlantiradi va kerakli 
organoidlarga yetkazib beradi ✅ 
 
3. YADRO - hujayraning eng muhim tarkibiy 
qismi ( 1831 - yil ROBERT 
 BRAUN aniqlagan ) bòlib hujayraning 
bo'linishida ishtirok etadi. ✅ 
 
Yadrosi rivojlanmagan organizmlar : 
1. Ko'k yashil suvo'tlar ✅ 
2.  Bakteriyalar           ✅ 
3. Ayrim Zambrug'lar  ✅ 
 
4. PLASTIDALAR -  asosan o'simliklarga rang 
beradi va ular 3 xil : 
 
1.leykoplast - (rangsiz ) ✅ 
2.xloroplast - ( yashil ) ✅ 
3.xromoplast - (zarg'aldoq , qizg'ish ) ✅ 
      
 
5.  VAKUOL - o'simliklarda asosiy xususiyatlari 

 
1. mevaga ta'm beradi.(achchiq , shirin , sho'r , 
nordon ) ✅ 
2. Vakuol kattaligiga qarab nisbiy yoshini 
aniqlash mumkin ✅ 
3. Hujayrani tarangligi (turgorlik ) ni ta'minlab 
turadi. ✅ 
 


 
305 
 
Hujayra shirasi tarkibida : 70 - 95 % suv , oqsil , 
yog' , shakar kabi moddalar bo'ladi. 
 
 :   
 
  [28.08.20 
15:17==============================
============ 
7 - TO'QIMALAR 
 
Bir - biriga o'xshash hijayralar birgalikda 
to'qimalarni xosil  qiladi. 
To'qimalar asosan 2 - xil : 
1. Oddiy ✅ 
2. Murakkab  ✅ 
 
Morfobiologik belgi va xususiyatlariga qarab : 
 
1. Hosil qiluvchi ✅ 
2. Asosiy     ✅ 
3. G'amlovchi ✅ 
4.O'tkazuvchi ✅ 
5. Qoplovchi ✅ 
6. Mexanik ✅ 
7. Ajratuvchi ✅ 
To'qimalar farqlanadi. 
 
1.HOSIL QILUVCHI to'qima -  asosan 
o'simlikni bo'yiga va eniga o'sishini taminlaydi 
shunga ko'ra : 
1.uchki ✅ 
2. yon ✅ 
Hosil qiluvchi to'qimalar farqlanadi. 
 
2.ASOSIY to'qima -  o'simliklarda fotosintez 
jarayonida ishtirok etadi. 
Shunga ko'ra aosiy to'qima 3 xil to'qimadan 
tashkil topgan : 
1. Assimilatsiyalovchi  ✅ 
2. suv saqlovchi ✅ 
3. G'amlovchi ✅     
Ushbu to'qimani XLORENXIMA yoki 
XLOROFILLI PARENXIMA nomlari mavjud. 
 
Ushbu to'qima epidermis hujayralari ostida 
joylashgan. 
 
3. GAMLOVCHI to'qima -  asosan o'simliklarda 
oziq moddalar g'amlanishida ishtirok etadi. 
 
M:  cho'lda o'suvchi suv saqlovchi hujayralarga 
ega bo'lgan o'simliklar -  Qizil sho'ra  , Baliqko'z 
, Sarsazan , Buzoqbosh ✅ 
 
4. OTKAZUVCHI to'qima - o'simliklarda oziq 
moddalar o'tishini taminlaydi . Shunga ko'ra : 
1.KSILEMA ( yog'ochlik naylari , hujayralari 
o'lik) - 
Suv va mineral tuzlar ildizdan bargga 
xarakatlanadi . ✅ 
2. FLOEMA ( lub naylari , hujayralari tirik) - 
Organik moddalar bargdan barcha organlarga 
xarakatlanadi ✅ 
 
5. QOPLOVCHI to'qima -  o'simlikni tashqi 
tomondan qoplab tasirdan ximoya qiladi. 
1. Epiderma (tirik ) ✅ 
2. Periderma (yarim tirik , yarim o'lik ) ✅ 
3. Po'stloq ( o'lik ) ✅ 
 
6. MEXANIK to'qima - o'simlikka asosan 
mustaxkamlik beradi. asosan : 
1. KOLLENXIMA ( tirik ) - o'z navbatida 
kollenxima 3 xil bo'ladi :  
a) BURCHAKSIMON ✅ 
b) PLASTINKASIMON ✅ 
c) G'OVAKSIMON ✅ 
2. SKLERENXIMA (o'lik ) - o'z navbatida 
sklerenxima 2- xil :  
a) lub tolalari ✅ 
b) sklereid ( tosh hujayralar ) ✅ 
 
7. AJRATUVCHI to'qima - zararli moddalarni 
tashqi muhitga chiqaradi . 
M: ( Kauchok , Balzam , efir moylari , Smolalar 
) ✅ 
 
  :   
 
  [28.08.20 
15:17==============================
============ 
✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅ 
XORDALILAR TIPI  
✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅ 


 
306 
 
 
🛑1. Tog'ayli baliqlar sinfi � 
 
 🔴Akulalar turkumi➡�tikanli akula,gigant 
akula, kit akula ✅ 
 
🔵 Skatlar turkumi- elektr skat, manta ✅ 
 
🛑2. Suyakli baliqlar sinfi � 
 
🔴 Suyak- togayli baliqlar turkumi- bakra baliq, 
soxta kurakburun baliq (qilquyruq), beluga, 
sterlyad ✅ 
 
🔵 Losossimonlar turkumi- losos, keta, gorbusha 
(bukri baliq), gulmoy (forel) ✅ 
 
⚫� Karpsimonlar turkumi- qora baliq, zogora 
baliq, moybaliq, oqcha baliq, laqqa, oq amur, 
xumbosh ✅ 
 
🛑3. Suvda hamda quruqlikda yashovchilar sinfi 
� 
 
🔴 Dumlilar turkumi- salamandra, triton ✅ 
 
🔵 Dumsizlar turkumi- kol baqasi, yashil 
qurbaqa✅ 
 
🛑4. Sudralib yuruvchilar sinfi� 
 
🔴 Tangachalilar turkumi- sariq ilon, 
urchuqsimon kaltakesak, gekkon, echkiemar, 
dasht agamasi, bogma ilon, shaqildoq ilon, qum 
bogma iloni, kapcha ilon, kolvor ilon, qora ilon, 
charx ilon, qalqontumshuq ilon, suvilon, kobra, 
chipor ilon ✅ 
 
🔵 Toshbaqalar turkumi- orta osiyo toshbaqasi, 
botqoq toshbaqasi, dengiz toshbaqasi✅ 
 
� Timsohlar turkumi- Nil timsohi, alligator, 
Hindiston gaviallari ✅ 
 
🛑5. Qushlar sinfi 
 
🔴 Chumchuqsimonlar turkumi- chugurchuq, 
hakka, qaldirgoch, zagcha, qarga, chittak, 
chumchuq, gongqarga✅ 
 
 �Kaptarsimonlar turkumi- kok kaptar, 
musicha☑� 
 
🔵Gozsimonlar turkumi- goz, ordak, oqqush, 
churrak, suqsun☑� 
 
� Yapaloqqushlar turkumi- yapaloqqush, ukki, 
boyogli, boyqush☑� 
 
🛑6. Sutemizuvchilar sinfi � 
 
🔴 Qolqanotlilar turkumi- malla shomshapalk, 
taqaburun korshapalk, quloqdor korshapalak, 
terili korshapalk, katta shomshapalak.☑� 
 
🔵 Kemiruvchilar turkumi- sichqon, kalamush, 
qoshoyoq, ondatra, nutriya, sugur, yumronqoziq, 
tiyin.☑� 
 
 �Yirtqich sutemizuvchilar turkumi- 
🔰Borisimonlar oilasi: bori, chiyabori, tulki, 
qorsak, yenotsimon it, xonaki itlar 
🔰 Mushuksimonlar oilasi: yolbars, qoplon, 
silovsin, ilvirs, mushuk, gepard 
🔰Suvsarsimonlar oilasi: borsiq (qashqaldoq), 
suvsar, qunduz, olaqozan, latcha, norka 
🔰 Ayiqsimonlar oilasi: oq ayiq, qongir ayiq 
 
⚫� Kurakoyoqlilar turkumi- grenlandiya 
tyuleni, debgiz mushugi, morj 
 
�Kitsimonlar turkumi- kitlar, kasha lot, delfin, 
kasatka☑� 
 
� Juft tuyoqlilar turkumi- sigir, qoy, echki, 
zubr, saygoq, jayron, bugu, jirafa, morxor, 
alqor☑� 
 
⚪�Toqtuyoqlilar turkumi- prejevalskiy oti, 
eshak, karkidon, tapir, zebra, qulon ☑� 
 
� Primatlar turkumi- o`rgimchak maymun 
(koala), yashil martishka, pavian, gorilla, 


 
307 
 
shimpanze, orangutan, gibbon, oq peshona 
kaputsin✅ 
  
 
   
  [28.08.20 
15:17==============================
============ 
O‘quvchi 80 minut ish bajarishi davomida 
muskul hujayralarida 90 gr glukoza 
parchalangan. Shu glukozaning 70 %i to‘liq, 
qolgani to‘liqsiz parchalangan deb hisoblasa, 
jami qancha energiya (kJ) ajralgan (a) va necha 
gr glukoza to‘liq parchalangan (b)? 
 
Yechim: 
90 gr glukoza 0.5 mol bo'ladi. 
 
0.5----------100% 
0.35=X------70% 
 
1-----------2800 kj 
0.35------X=980 kj 
 
0.5----------100% 
0.15=X------30% 
 
1-----------200 kj 
0.15-------X=30 kj 
 
980+30=1100 kj jami ajralgan energiya. 
 
90gr---------100% 
63gr=X------70% 
 
63 gr glukoza to'liq parchalangan. 
  
 
  [28.08.20 
15:17==============================
============ 
🔴Amensalizm – o‘zaro biotik munosabat turi 
bo‘lib, bu munosabatda bir turning faoliyati 
ikkinchi turga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, salbiy 
ta’sir ko‘rsatayotgan organizmning o‘zi esa bu 
munosabatdan foyda ham, zarar ham 
ko‘rmaydi.✔� 
Masalan, yorug‘sevar o‘t o‘simliklar baland 
daraxtlar soyasida o‘sganda yorug‘lik 
yetishmasligi tufayli rivojlanishdan orqada 
qoladi. 
🔺Daraxtlarga esa bu «qo‘shnichilik»dan foyda 
ham, ziyon ham yetmaydi. 
Mog‘or zamburug‘lari tashqi muhitga 
antibiotiklar ishlab chiqarib, bakteriyalarning 
o‘sishini va ko‘payishini to‘xtatib qo‘yadi.✔� 
 
🔴Yirtqichlik munosabatlarining yana bir 
ko‘rinishi – kannibalizm (tur ichidagi 
yirtqichlilik), ya’ni bir turga mansub 
organizmlarning bir-birlarini yeb qo‘yishidir. 
Masalan, qoraqurtning urg‘ochilari 
urug‘langandan so‘ng erkaklarini yeb qo‘ysa, 
 balxash olabug‘a balig‘i o‘zining tuxumdan 
chiqqan mayda baliqchalarini yeb qo‘yadi.✔� 
 
🔶Yirtqichlar asosan kasal, nimjon individlarni 
qirib, populatsiyaning genofondini tozalovchi 
sanitarlar vazifasini b-di 
  
 
  [28.08.20 
15:17==============================
============ 
3 - OSIMLIKLARNING HAYOTIY 
SHAKLLARI 
 
HAYOTIY SHAKL - o'simliklarni tashqi 
muhitga har hil shaklda moslashishi 
 
asosiy hayotiy shakllar :  
1. DARAXT         ✅ 
2. BUTA             ✅ 
3. YARIM BUTA  ✅ 
4. KO'P YILLIK    ✅ 
5. IKKI YILLIK     ✅ 
6. BIR YILLIK      ✅     
 
 
1. DARAXT - tanasi yog'ochlashgan asosan 1 ta 
yo'g'on tanali keng shox- shabbali baquvvat 
ildizli o'simliklar 
 
 shox- shabbasi yoyiq : Olma , O'rik , Yong'oq , 
Shaftoli ✅ 
 


 
308 
 
Shox - shabbasi g'uj va tik : Qarag'ay va Terak 
✅ 
 
Shox -shabbasi sharsimon  : Sadaqayrag'och , 
Shamshod ✅ 
 
 
2 . BUTA - tanasi yog'ochlashgan bo'yi 2 - 3 m 
dan oshmaydigon  Bir nechta loya hosil 
qiladigon o'simliklar 
 
yovvoyi butalar -  Irg'ay , Singirtak , Namatak , 
Zirk, Bodomcha , Uchqat ✅ 
 
madaniy butalar - Anor , Limon , Qoraqat , 
Ligustrum , Nastarin ✅ 
 
3. Yarim butalar - Poyasining uchki qismini 
qishda sovuq urib ketadigon ko'p yillik 
o'simliklar. 
 
M : Izen , Keyreuk , Teresken , Sarsazan , 
Shuvoq ✅ 
 
4. Ko'p yillik o'tlar  -  Poyasining yer ustki 
qismini Qishda sovuq urib ketadigon , o'sish 
kurtaklari tuproq ostida qishlab qoladigon 
o'simliklar. 
 
 Beda , Ajriq , G'umay , Sachratqi , Piskom 
piyozi , Iloq , Lola ,Qamish , Andiz , Yalpiz , 
Gulsafsar ✅ 
 
5. IKKI YILLIK o'tlar -  birinchi yilli (to'pbarg ) 
oziq modda to'playdi , ikkinchi yili gullab meva 
tugadi. 
 
M :  Lavlagi , Sholg'om , Sabzi , Turp , 
Sigirquyruq ✅ 
 
6 . BIR YILLIK o'tlar -  hamma jarayon bir yilni 
o'zida kechadi. 
 
Yovvoyi : Jag' - jag' , Machin, Qoraituzum , 
Baliqko'z ✅ 
 
Madaniy : G'o'za , Bug'doy , Arpa , Zig'ir , 
Yeryong'oq , Mosh , No'xat , Sholi , Pomidor , 
Qalampir , Qovun , Tarvuz , Rayhon ✅ 
 
Yer yuzidan 5 - 20 sm ko'tariladigon - 
Momaqaldirmoq , Qo'ytikan ✅ 
 
Bo'yi 1- m ga yetadigon - Kanop , Kanakunjut , 
Makkajo'xori ✅ 
 
Kabi o'simliklarni misol qilib keltrishimiz 
mumkin. 
 
  :   
 
  [28.08.20 
15:17==============================
============ 
1. KIRISH 
 
Biologiya ---- > ( Bios - hayot , logos - ta'limot ) 
ya'ni hayot haqidagi talimot degan ma'noni 
anglatadi. 
 
Olimlar organik olamni 4 guruxga ajratadilar . 
 
1. O'simliklar 
2. Hayvonlar 
3. Bakteriyalar 
4. Zambrug'lar 
 
O'simliklar bilan  5 va 6 sinf Botanika 
darsliklarida tanishib chiqamiz. 
 
Botanika ------- > yunoncha ( Ko'kat , o't , 
o'simlik degan ma'noni anglatadi. ) ✅ 
 
Botanika -------- > O'simliklarning O'sishi , 
rivojlanishi , yer yuzida tarqalishi , tashqi muhit 
bilan bog'liqligi , Boshqa organizmlar bilan 
aloqasi , ahamiyati va boshqa hususiyatlarini 
o'rgatadi. ✅ 
 
Yuksak o'simliklarni : 
 
Yer yuzida - 500 000  ✅ 
O'rta osiyoda - 8000   ✅ 
O'zbekistonda - 4500  ✅     
 
 turi borligi aniqlangan. 
 


 
309 
 
O'simliklar Xilma xil bo'lib  ko'plab misollar 
keltirishimiz mumkin : 
 
Dorivor - Isiriq , Chakanda , Zubturum ✅ 
 
Istemol qilinadigon - Rovoch , Qizil do'lana ✅ 
 
Yem - xashak - Shuvoq , Sebarga , Burchoq ✅ 
 
Qizil kitobga kiritilgan o'simliklar - Xolmon , 
Shirach , Sallagul ✅ 
 
Chorva mollari uchun ozuqa  -  Shuvoq , Yantoq 
, Beda , Sebarga , Izen , Keyreuk , Saksavul , 
Javdar ✅ 
 
O'zi va mevasi istemol qilanadigon  - Rovoch , 
Tut , Olxori , Malina , Ukrop , Maymunjon ✅ 
 
O'simliklar haqida ko'plab allomalar malumotlar 
to'plashgan va ularning hususiyatlari haqida 
ko'plab malumotlar qoldirishgan. 
 
ABU RAYHON BERUNIY - ( Kitob as  
saydana fit - tib  kitobida )✅ 
 
ABU ALI IBN SINO - ( Tib qonunlari , Kitob 
ush - shifo  Kitoblarida )✅ 
 
MAHMUD KOSHG'ARIY - ( Devonu lug'otut 
turk kitobida  :  turkistonda o'sadigon 200 ga 
yaqin o'simlik haqida malumotlar bergan )✅ 
 
Biologiya faniga hissa qo'shgan o'zbek olimlari : 
 
Akademiklar : ( Zokirov , Korovin , Muzaffarov 
, Granitov , Rusanov ) ✅ 
 
Professorlar : ( Orifxonova , Sohobiddinov , 
Pratov ) ✅ 
 
xozirgi kunda ham o'simliklar va ularning 
hususiyatlarini o'rganib kelishmoqda. 
 
  :   
 
  [28.08.20 
15:26==============================
============ 
🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻                                                               
✅✅BUNI HAMMA YODLAB CHIQSIN ✅✅                                                  
🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺🔺                                    
Mikrospora 
♨�✓ Mikrospora → n(gaploid) 
♨�✓ Tuxum hujayra → n(gaploid) 
♨�✓ Spermiy → n(gaploid) 
♨�✓ Arxeospora → 2n(diploid) 
♨�✓ Markaziy hujayra 2n(diploid) 
♨�✓ Urugʻlangan markaziy hujayra yoki 
♨�Endosperm → 3n(triploid) 
♨�✓ Birlamchi jinsiy hujayra → 2n 
♨�✓ Chang bilan urugʻ soni teng. 
♨�✓ 1ta urug' hosil bo'lishi uchun chang 
donasidan 1 mikrospora                   
♨�qatnashadi. 
♨�✓1ta mikrospora 2 ta spermiy hosil qiladi. 
♨�✓2 ta spermiy 1 ta urug' hosil bo'lishida 
ishtirok etadi. 
♨�✓Urugʻ hosil boʻlishida 1ta arxeospora 
qatnashadi                                                 
🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰                                                 
⤵�⤵�⤵�⤵�⤵�⤵� 
  
 
 
  [28.08.20 
13:02==============================
============ 
Siz uchun maxsus!���� 
O’simlik — qurt —  yerqazar — lochin — 
tulkidan iborat oziq zanjirida tulkilarning vazni 
5,5 : 6,5 : 7,5 (umumiy19,5) kg li bo’lsa, 
ikkinchi darajali konsumentning massasini 
aniqlang. 
 A)1950*   B)195    C)19500    D)195000 
 
 
                                   1-Tulki(5,5) 
                                 / 
O‘ —> Q —> Y —> L— 2-Tulki(6,5) 
                                 \  
                                   3-Tulki(7,5) 
 


 
310 
 
 
    Lochin — 1-Tulki   
     55 kg        5,5 kg  
     
    Lochin — 2-Tulki 
      65 kg       6,5 kg  
     
    Lochin — 3-Tulki 
       75 kg        7,5  kg  
 
K⁴—Barcha tulkilar 19,5 kg 
K³—Barcha lochin lar 195 kg  
K²—Barcha yerqazar 1950 kg* 
K¹—Barcha qurtlar 19500 kg 
 
☝� Eslatma  
K² — ikkilamchi konsument 
 
  
  
  
 
  [28.08.20 
13:03==============================
============ 
🔥 Hayvonlarning bir-biriga o'xshashlik 
belgilari. 
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬ 
🌱🌱🌱🌱🌱🌱🌱🌱🌱🌱🌱🌱 
1⃣ Yomg'ir chuvalchangi va qushlarning 
o'xshashlik belgisi ➖ Qizilo'ngachning keyingi 
qismi jig'ildon deyiladi, qon aylanish sistemasi 
yopiq. 
 
2⃣ O'rgimchaksimonlar va ilonlarning o'xshashlik 
belgisi ➖ Zahar bezining bo'lishi 
 
3⃣ Meduzalar va Boshoyoqli molluskalarning 
o'xshashlik belgisi ➖ Reaktiv harakat qiladi. 
 
4⃣ Ikki pallali molluskalar va 
Qisqichbaqasimonlar ning o'xshashlik belgisi ➖ 
jabra orqali nafas oladi. 
 
5⃣ Timsoh va issiqqonli hayvonlarning 
o'xshashlik belgilari ➖ Yuragi 4 kamerali. 
 
6⃣ Sudralib yuruvchilar va  Arxeopteriksning 
o'xshashlik belgilari ➖ Jag'lari, tishlari, 20 ta 
umurtqadan iborat uzun dumining bo'lishi. 
 
7⃣  Sudralib yuruvchilar va Baliqlarning 
o'xshashlik belgisi ➖ Terisi tangachalar bilan 
qoplangan. 
 
8⃣ Qushlar bilan Qo'lqanotlilarning o'xshashlik 
belgisi ➖ Ko'krak toj suyakning bo'lishi. 
 
  
 
  [28.08.20 
13:04==============================
============ 
Imtihon oldi takrorlab oling! 
🔍🔍🔍🔍🔍🔍🔍💡💡���� 
🚦 Koʻrish analizatorining ketma-ketligi = 
retseptor →  koʻrish nervi → oʻrta miya (oldingi 
2 ta tepalik poʻstloqosti) → oraliq miyaning 
gipotalomik sohasi →  bosh miya 
yarimsharlarining ensa qismidagi koʻrish nerv 
markazi 
 
🚦 Eshitish analizatorining ketma-ketligi = 
retseptor →  eshitish nervi → miya koʻprigi → 
oʻrta miya (orqa 2 ta tepalik poʻstloqosti) → 
bosh miya poʻstlogʻi chekka qismining pastki 
sohasi 
 
🚦 Vetsibulyar analizatorining ketma-ketligi = 
retseptor →  vetsibulyar nerv → miya koʻprigi 
→ miyacha → bosh miya yarimsharlaridagi 
muvozanat nerv markazi 
 
🚦 Teridagi ogʻriq va qichish analizatorining 
ketma-ketligi = retseptor → sezuvchi nerv → 
orqa miyaning quyi qismidagi nerv markazlari 
→ oraliq miyaning poʻstloqosti →, bosh miya 
yarimsharlari poʻstlogʻi orqa markaziy pushtasi 
 
🚦 Taʼm bilish analizatorining ketma-ketligi = 
retseptor → til halqum nerv tola → uzunchoq 
miya → oraliq miya koʻrish doʻmbogʻi 
(talamus) → bosh miya poʻstlogʻi chekka 
qismining yuqori va oʻrta sohasi 
 


 
311 
 
🚦 Muskul, pay, boʻgʻim analizatorlari = retseptor 
→  sezuvchi nerv → bosh miya yarimsharlarida 
joylashgan. 
 
  
 
  [28.08.20 
13:05==============================
============ 
Boldir muskullari 1 min ish bajarganda 19 kJ 
energiya sarflansa, 20 min ish bajarishi uchun 
qancha glukoza sarf bòladi? 
🔴 20,2 gr  🔵 21,6 gr  ⚪�18,6 gr ⚫�19 gr 
yechish: 
1min ----19 
20min---×=380kJ 
 
    1gr -----17.6kJ 
21.6×=-----380kJ 
 
  
  
  
 
  [28.08.20 
13:06==============================
============ 
♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻
�♻�♻�♻� 
 
⭕� Odam organizmidagi qon aylanish sistemasi 
 
 🌀 qon aylanish sistemasi organlari  
        
   ➡� Yurak 
   ➡�  Arteriya 
   ➡�  Vena  
   ➡�  Limfa  
   ➡�  Kapilyar  
 
Odam organizmida 2⃣ ta Qon aylanish doirasi  
mavjud . 
    ➡�  Katta Qon aylanish doirasi  
    ➡�  Kichik qon aylanish doirasi  
 
🔀 Katta Qon aylanish doirasi sxemasi  
 
Chap Qorincha ➡�  Aorta ➡� Arteriya ➡�  
Kapilyar  ➡�  Vena ➡� Buyrak Jigar ➡�  
kovak vena       orqali Yurakning o'ng 
bo'lmachasiga quyiladi  
 
🔀  Kichik qon aylanish doirasi  
 
O'ng Qorincha ➡� O'pka arteriyasi ➡�  O'pka 
kapilyarlarlari ➡�  arteriolalar ➡�  4 ta O'pka 
venalari        orqali yurakning chap 
bo'lmqchasiga quyiladi. 
 
Shuningdek ❗� 
Oshqozon - ichak dagi venoz qon Tozalanish 
jarayonida Jigarga boradi va Umumiy qonga 
qo'shilib kovak venalar orqali Yurakning o'ng 
bo'lmachasiga quyiladi 
 
⭕�  Limfa ----   To'qimadan xosil bo'lib Limfa 
qon tomirlari orqali vena qon tomirlariga 
quyiladi va qondagi zararli moddalarni yo'q 
qilishda ishtirok etadi . 
 
  
  
  
 
  [28.08.20 
13:10==============================
============ 
📚 🌳🌳🌳 BOTANIKA 
 
✅ Gulkosachasi qoʻshilgan oila: 
❗� Gulxayridoshlar 
❗� Ituzumdoshlar 
❗� Qoioʻtdoshlar 
❗� Qovoqdoshlar  
 
✅ Gultojisi qoʻshilgan oila:  
❗� Burchoqdoshlar 
❗� Ituzumdoshlar 
❗� Qoqioʻtdoshlar 
❗� Qovoqdoshlar 
 
✅ Changchisi qoʻshilgan oila:  
❗� Gulxayridoshlar 
❗� Burchoqdoshlar 


 
312 
 
❗� Murakkabguldoshlar  
❗� Qovoqdoshlar 
 
✅ Urugʻchisi qoʻshilgan oila: 
❗� Shoʻradoshlar 
❗� Gulxayridoshlar 
❗� Qoqidoshlar 
❗� Qovoqdoshlar  
❗� Loladoshlar 
 
  
 
  [28.08.20 
13:10==============================
============ 
BALIQLARNING XILMA - XILLIGI.  
( Tog'ayli baliqlar sinfi. ) 
🐡🐠🐟🐬🐳🦈 
Baliqlarni 3 guruxga bo'lishiniz mumkin. 
1. Tog'ayli baliqlar sinfi  
( Akula , Skat ) ✅ 
2. Suyak - tog'ayli baliqlar sinfi.  
( Bakra baliq , soxta kirakburun ) 
3. Suyakli baliqlar sinfi. ✅ 
( Mo'ylo'v baliq , qora baliq , moybaliq , oqcha 
baliq , laqqa baliq , oq amur , xumbosh. ) ✅ 
 
Baliqlarning yashash muhitiga moslashishi. 
Baliqlar suv muhitiga turlicha moslashgan.  
- > Dengiz tubida yashovchilar ---- > sekin 
harakatlanadi , tanasi yassi yirtiqchlar yaxshi 
sezmaydi. ✅ 
- > Koral riflari orasida yashovchilar ---- > xilma 
- xil va chiroyli bo'ladi. ✅ 
- > Dengizning juda chuqur qismida 
yashovchilar ---- > yog'du taratadigon a'zosi 
bo'ladi. ✅ 
- > Suvning yuza qismida yashovchilar ---- > 
muskullari va suzgichlari , ayniqsa dum suzgichi 
kuchli rivojlangan. Tez harakatlanadi , tanasi 
suyri shaklda. ✅ 
 
Tog'ayli baliqlar sinfi. 
 
📌 Akulalar turkumi ---- >__ ancha yirik ,  tanasi 
torpedasimon , dum suzgichi kuchli rivojlangan. 
Terisini qoplab turuvchi tangachalari qalin va 
yirik plastinkalardan iborat va har bir tangacha 
emal bilan qoplangan. Bu emal tangchalar og'iz 
bo'shlig'ida tishlarni hosil qiladi. Ko'pchilik 
Akulalar tirik tug'adi , ayrimlari tuxum qo'yib 
ko'payadi.  
Akulalarning 250 ta turi ma'lum__ 
-- > Tikanli akula  eng kichik akula , uzunligi 40 
- 45 sm   ✅ 
-- > gigant akula  uzunligi 15 m ✅ 
-- > kit akulasi  uzunligi 18 m. ✅ 
Akulalar mayda qisqichbaqasimonlar va baliqlar 
bilan oziqlanadi. 
 
📌 Skatlar turkumi ---- > tanasi yassi , 
rombsimon yoki disksimon , dumi xivchinga 
aylangan. Ko'krak suzgich qanotlarini 
to'lqinsimon tebratib asta - sekin xarakatlanadi.  
Ayrim skatlar dumining asosida zaharli 
shilimshiq bilan qoplangan tikani bo'ladi. ✅ 
-- > Elektr skat ( Tropik dengizlarda uchraydi , 
tanasida 70 Vt kuchlanishli elektr zaryadi hosil 
bo'ladi. Bu qivvatdan o'ljasini tutishda va 
dushmanidan qochishda foydalanadi. ✅ 
-- > Manta ( eng yirik skat , qisqichbaqasimonlar 
va baliqchalar bilan oziqlanadi. ) ✅ 
 
Skatlarning ko'pchiligi tirik tug'adi. Bitta 
urg'ochi skat 1 - 3 tadan 20 - 30 tagacha nasl 
beradi. Skatlarning ko'pchiligi mollyuskalar 
bilan oziqlanadi. Skatlarning 350 ga yaqin turi 
ma'lum bo'lib ba'zilari vitaminli yog'i uchun 
ovlanadi. 
  
  
 
  [28.08.20 
13:15==============================
============ 
Siz ham shu ro'yxatdan aniq joy olasiz. Buning 
uchun ko'proq o'qish kerak. 
 
OLIMLAR NOMLARI 
 
➡� Arastu -  zoologiyaga oid dastlabki 
asarlarni eramizdan 4 asr oldin yozilgan. U oz 
asarida 500 ga yaqin hayvon haqida yozgan. 
➡�Anton Levenguk  16-17 asrlarda 
mikroskopda korinadigan hayvonlarni kashb 
qilgan. 


 
313 
 
➡� Karl Linney  18-asrda hayvonlar 
klassifikasiyasini yaratgan. (tur, urug, turkum, 
sinf) 
➡� Charliz Darvin  19 asrda hayvonlarni 
organib Evolitsion talimotni yaratdi. 
➡� Kashkarov  Hayvonlar ekoligiyasini 
organgan. 
➡� L.M. Isayev va P.F.Baroviskiy-Orta 
Osiyoda rishta, Leyshmaniya, Bezgak paraziti 
tugatilishiga sabab bolishdi. 
➡� T.Z.Zoxidov, O.P.Bokdanov  Umrtqali 
hayvonlarni organgan, 
➡� A.M.Muhamadiyev , V.V. Yahontov, 
A.T.Tolaganov, J,A, Azimov. M.A.Sultonov. 
S.M.Alimuhamedov  Umrtqasiz hayvonlarni 
organgan. 
➡� K.I.Skryabin - uning boshchiligida 
Gelmintlarni organish va unga qarshi kurash 
usullarni ishlab chiqilgan. 
➡� Ibn Sino  Tip qonunlari asarida dorvor 
giyohlar bilan odamdan parazit gelmintlarni 
haydash haqida yozgan. 
➡� A.T.To'laganov-osimliklar gelmentlarni 
o'rgangan. 
➡� M.A.Sultonov I.A.Azimov. E.X.Ergashev  
Yovvoyi va uy hayvonlari germenlarini 
organgan..  
➡�A.O.Kavaleviskiy  Lansertnikni kashf 
etgan. 
➡� F.Lefler va P.Frosh  uy hayvonlarda 
uchraydigan oq sil kasaligining qozgatuvchi 
virus bakteriyali filterni ota olishini aniqlagan. 
 
@Turin_Biology_Bot 
 
  [28.08.20 
13:15==============================
============ 
Qoidalarga tayanish kerak. 
5-qoida: DNKda fosfodiefir bog’lar soni 
umumiy nukleotidlarga nisbatan 2 taga kam 
bo’lishidir (ya’ni 300—2=298, demak 
fosfodiefirlar soni 298 ta). 
 
6-qoida: RNKda fosfodiefirlar soni RNKdagi 
umumiy nukleotid lardan 1 taga kam bo’lishidir 
(ya’ni 300—1=299, demak fosfodiefirlar soni 
299ta) 
 
7-qoida: bitta aminokislotani polipeptid zanjirga 
bitta kod kiritadi yani misol uchjn AUG 
 
8-qoida: aminokislotalar soni doim peptidlardan 
bittaga kop. 
yani peptidlar aminokislotadan 1taga kam 
boladi. 
Masalan.100amino bolsa demak 99 peptid bor 
degani 
 
  
 
  [28.08.20 
13:18==============================
============ 
📚 Yangi 11-sinf atamalar izohi 📚 
 
1. Abiotik omillar (yunoncha - «а» inkor 
qo'shimchasi, «bios» - hayot) – tirik 
organizmlarning hayot faoliyati va tarqalishiga 
ta’sir qiladigan anorganik tabiat tarkibiy 
qismlari. 
 
2. Agroekosistema (yunoncha - «agros» - dala) – 
inson tomonidan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini 
yetishtirish maqsadida yaratilgan sun’iy 
ekosistemalar. 
 
3. Adaptatsiya (lot. «adaptatio» moslanish) - 
tirik organizmlarning muayyan yashash 
muhitida yashashi va ko‘payishni ta’minlovchi 
belgi yoki belgilar yig‘indisi. 
 
4. Allogenez (yunoncha - «alios» - o‘zgacha, 
boshqa, «genesis» - rivojlanish) – organizmlarda 
tashqi muhit sharoitiga moslanish jarayonida 
yangi belgi xususiyatlar asosida xususiy 
moslanish (idioadaptatsiya)ni vujudga 
keltiradigan evolutsion yo‘nalish. 
 
5. Antropogen omillar - odam va uning xo'jalik 
faoliyatining o‘simlik, hayvon va boshqa tabiat 
komponentlariga ta’siri bilan bog‘liq omillar 
guruhi. 
 
6. Arogenez (yunoncha - «airo» yuksalish, 
«genesis» - rivojlanish) – organizmlarning 
tuzilishida yirik o ‘zgarishlar - aromorfozlarning 
vujudga kelishi bilan bog‘liq evolutsion   


 
314 
 
yo‘nalish. 
 
7. Aerenxima (yunoncha - «aeg» - havo, 
«knchyma» - to‘qima) - suv va botqoqlikda 
o‘suvchi o‘simliklarning hujayralari orasida 
havo to‘playdigan to‘qima. 
 
8. Amensalizm – o‘zaro biotik munosabat turi 
bo‘lib, bu munosabatda bir turning faoliyati 
ikkinchi turga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Salbiy 
ta’sir ko‘rsatayotgan organizmning o‘zi esa bu 
munosabatdan foyda ham, zarar ham ko‘rmaydi. 
 
9. Bentos (yunoncha - «benthos» - chuqurlik) - 
suv havzalarining tubida yoki suv tubining 
qatlamlarida hayot kechiradigan organizm. 
 
10. Biogeotsenoz (yunoncha - «bios» hayot, 
«geo» - yer, «kaynos» - umumiy) - tarixiy 
davrda tarkib topgan o‘z-o‘zini boshqaruvchi 
tabiiy uyushma, biotsenoz va anorganik tabiat 
komponentlari bilan chambarchas bog‘langan 
mustahkam ekologik sistema. 
 
11. Biologik evolutsiya - tirik organizmlar va 
ular jamoalarining yo'naltirilgan tarixiy 
rivojlanish jarayoni. 
 
12. Biologik progress (lotincha - «progressus» - 
oldinga harakat) - organizmlarning ma’lum 
sistematik guruhlarining tashqi muhit 
sharoitlariga moslanishi bilan bog’liq 
yuksalishini ifodalovchi evolutsiya yo‘nalishi. 
 
13. Biologik regress (lotincha - «regressus» - 
qaytish, tubanlashish) - organizmlar yashash 
sharoitiga moslanishlarining susayishini 
ifodalovchi evolutsiya yo‘nalishi. 
 
14. Ekosistemaning biomassasi - mazkur 
ekosistema tarkibiga kiruvchi barcha tirik 
organizmlar tarkibidagi organik moddalar 
yig‘indisi. 
 
  
  
  
 
  [28.08.20 
13:19==============================
============ 
Davomi!👆👆👆👆 
15. Biosfera (yunoncha - «bios» - hayot, 
«sphaira» - shar) – yerning tirik organizmlar 
istiqomat qiladigan va ular tomonidan yaratilgan 
qobig‘i. 
 
16. Biotik omillar (yunoncha - «biotikos» - tirik, 
hayotiy) – Tirik tabiat (tirik organizmlar)ning 
biror tirik organizmga ta’sir ko‘rsatadigan 
tarkibiy qismi. 
 
17. Biotop (yunoncha - «bios» - hayot, «topos» - 
joy) – bir xil tashqi muhit omillariga ega bo‘lgan 
hudud. 
 
18. Detrit (yunoncha - «eskirgan») – organizm 
hayot faoliyati yoki uning halok bo‘lishi 
natijasida hosil boʼladigan organik qoldiq.  
 
19. Detrit tipidagi oziq zanjiri – detritdan 
boshlanadigan va detritofag, redutsentlar hamda 
mineral moddalar bilan tugallanadigan oziq 
zanjiri.  
 
20. Divergensiya (yunoncha - rad etish, ajralish) 
- turli xil ekoiogik muhitda yashovchi, kelib 
chiqishi yaqin boʼlgan organizmlar va ularning 
guruhlarida belgilarning ajralishi. 
 
21. Genlar dreyfi - populatsiya genofondida 
genlarning uchrash chastotasining tasodifiy va 
kutilmaganda o‘zgarishi. 
 
22. Tirik modda — Yerda tarqalgan barcha tirik 
organizmlaming yigʼindisi. 
 
23. Zakazniklar – insonning xo‘jalik faoliyati 
vaqtinchalik taqiqlangan, davlat   
tomonidan himoya qilinadigan hududlar. 
 
24. Qo‘riqxona – insonning xo‘jalik faoliyati 
butunlay taqiqlangan maxsus muhofaza 
qilinadigan hudud. 
 
25. Optimum (lotincha - «optimus» - eng 
yaxshi) – omilning organizm oʼsishi,   


 
315 
 
rivojlanishi va ko‘payishi samarali kechadigan 
diapozoni 
 
26. Zoosenoz (yunoncha - «zoo» - hayvon, 
«koitios» - umumiy) – ma’lum bir biotopda 
yashovchi hayvonlar populatsiyasi. 
  
27. Sun’iy tanlash – bu inson ehtiyoji uchun eng 
qimmatli organizmlami tanlab olib, ularni 
ko‘paytirib, amaliyotda foydalaniladigan 
jarayon. 
 
28. Katagenez («kata» - tuban tomonga harakat, 
«genesis» — rivojlanish) — organizm 
tuzilishining umumiy soddalashuviga - umumiy 
degeneratsiyaga olib keladigan evolutsion 
yo‘nalish. 
 
29. Kommensalizm (fransuzcha - «commensal» 
- hamtovoq) - birgalikda yashaydigan 
organizmning biri ushbu munosabatdan foyda 
oladigan, ikkinchisi hech qanday naf yoki zarar 
ko‘rmaydigan o‘zaro munosabat turi. 
 
30. Konvergensiya - (lotincha - «converger» - 
yaqinlashish) – tabiiy tanlanish natijasida kelib 
chiqishi har xil organizmlarning bir sharoitda 
o‘xshash boʼlishi. 
 
31. Oʼzaro raqobat (konkurensiya) – o‘xshash 
ekologik ehtiyojlarga ega turlar orasidagi 
munosabatlar. 
 
32. Konsumentlar – tirik organik moddani 
iste’mol qiluvchi va undagi energiyani oziq 
zanjiri orqali uzatuvchi organizmlar. 
 
33. Kosmopolitlar – keng tarqalgan, ya’ni Yer 
yuzining juda katta hududlarini egallagan turlar. 
Masalan, kalamushlar, suvaraklar, pashshalar, 
burgalar. 
 
34. Tur mezonlari – turga xos boʼlgan belgi 
xususiyatlarning yigʼindisi. 
 
  [28.08.20 
13:19==============================
============ 
Davomi!👆👆👆👆 
 
35. Moddalar davriy aylanishi - Yer sayyorasi 
miqyosida quyosh energiyasi hisobiga sodir 
bo‘ladigan biologik muhim moddalarning bir 
bo‘g‘indan ikkinchisiga o‘tishi. 
  
36. Kserofitlar (yunoncha - «xerox» - quruq, 
«phyton» - o‘simlik) - namlik kam boʻlgan 
muhitda o‘sishga moslashgan o‘simliklar. 
 
37. Cheklovchi omil - organizmning hayot 
faoliyatini susaytiruvchi omil. 
  
38. Mezofitlar (yunoncha - «mesos» - o‘rtacha) - 
mo‘tadil nam sharoitda o‘sadigan o‘simliklar. 
 
39. Mikosenoz (yunoncha - «mykos» - 
qo’ziqorin, «koinos» - umumiy) - turli 
zamburugʼlar turlaridan iborat jamoa. 
 
40. Mikrobiotsenoz - (yunoncha - «micros» - 
kichik, «koinos» - umumiy) - organik 
moddalami mineral moddalargacha 
parchalaydigan mikroorganizmlar jamoasi. 
 
41. Monokultura - (lotincha - «mono» — bir, 
yagona, «cultura» — ekin) — sun'iy 
ekosistemalarda ko‘p yillar davomida bir xil 
o‘simliklar o‘stirilishi. 
 
42. Mutualizm (lotincha - «mutus» - o‘zaro) - 
har ikki populatsiya uchun o‘zaro manfaatli va 
majburiy munosabat turi. 
 
43. Milliy (tabiiy) bog‘lar - ekologik, tarixiy va 
estetik ahamiyatga ega tabiiy majmualar 
joylashgan qo‘riqlanadigan hududlar va suv 
sathining cheklangan qismi.  
 
44. Nekton (yunoncha - «nektos» - suzuvchi) - 
suvda faol harakatlanadigan, suv oqimiga 
qarshilik ko‘rsata oladigan, katta masofalarni 
suzib o‘ta oladigan organizmlar.  
 
45. Noosfera - kishilik jamiyatining ongi, 
tafakkuri, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, fan-
texnika rivoji, madaniyati bilan bogʼliq holda 
biosferaning yangi qiyofaga ega inson jamoasini 
o‘z ichiga olgan Yer qobigʼi. 
 


 
316 
 
46. Tabiat yodgorliklari - ilmiy, madaniy o‘quv 
yoki estetik jihatdan ahamiyatga ega, davlat 
tomonidan qo‘riqlanadigan tabiiy obyektlar. 
  
47. Parazitizm (parazit - xo‘jayin) - har xil turga 
mansub individlarning antogonistik 
munosabatlari, bir turga mansub organizm 
(parazit) boshqa turga mansub organizmdan 
xo‘jayin) oziq manbayi va yashash joyi sifatida 
foydalanadi. 
 
48. Oziq zanjiri - bir bo‘gin (manba)dan 
ikkinchisi (iste’molchi)ga moddalar va energiya 
oladigan organizmlarning chiziqli ketma-ketligi. 
  
49. Plankton (yunoncha - «planktos» — sayyor, 
ko‘chib yuruvchi) — suv qa’rida   
yashovchi, mustaqil harakatlana olmaydigan va 
suv oqimi bilan ko‘chib yuruvchi organizmlar. 
  
50. Poykiloterm organizmlar (yunoncha 
«poykilos» - o‘zgaruvchan, «therme» - issiqlik) 
- tana harorati tashqi muhit haroratiga bogʻliq 
ravishda o‘zgaruvchi organizmlardir. 
  
51. Tolerantlik (lotincha - «tolerantia» - sabr-
toqat) zonasi - ekologik omil ko'rsatkichlarining 
irik organizmlar yashashi mumkin boʼlgan 
chidamlilik chegaralari doirasi. 
  
52. Produtsentlar (lotincha - «producens» - 
yaratuvchi) - anorganik moddalardan organik 
birikmalarni hosil qiluvchi, ya’ni avtotrof 
organizmlar. 
  
53. Redutsentlar (lotincha - «reduco» - 
qaytaraman, tiklayman) - destruktorlar   
lotincha «destruo» - parchalayman) - geterotrof 
organizmlar qoldiq organik birikmalarini 
anorganik moddalargacha parchalaydi. 
 
  [28.08.20 
13:20==============================
============ 
Davomi!👆👆👆👆 
 
54. Simbioz (yunoncha - «sym» - birga, «bios» - 
hayot) - birgalikda yashaydigan organizmlarning 
har ikkalasi yoki bittasi ushbu munosabatdan 
o‘ziga foyda oladi. 
 
55. Sklerofitlar (yunoncha - «scleros» - qattiq) - 
tuproqda namlik yetarli bo‘lmagan sharoitda 
o‘sadigan, tuproqdagi namni zo‘r berib 
shimadigan o'simliklar. 
 
56. Stenobiontlar (yunoncha - «stenos» - tor, 
cheklangan, «biontos» - yashovchi) - nisbatan 
doimiy muhit sharoitida yashashga moslashgan, 
harorat, namlik, atmosfera bosimi kabi 
omillarning tor ko‘lamda o‘zgarishigagina 
bardosh bera oladigan o‘simlik va hayvonlar.  
 
57. Sukkulentlar (lotincha - «succulentus» - 
sersuv) - o‘z to‘qimalari va organlarida suvni 
zaxirada saqlaydigan o‘simliklar.  
 
58. Suksessiya (lotincha - «successio» - o ‘rin 
almashish) - ma’lum hududdagi ekosistemalarni 
izchillik bilan inson va tabiat omillari ta’sirida 
boshqa ekosistemalarga aylanishi. 
 
59. Taksis (yunoncha - «taxis» - joylashuv) - 
bakteriyalar, bir hujayrali hayvonlar, bir 
hujayrali suvo’tlari va yuksak o‘simliklarning 
jinsiy hujayralarining tashqi omillar (yorug‘lik, 
kimyoviy moddalar, kislorod) ta ’sirida harakati. 
  
60. Trofik daraja - ekologik piramidani tashkil 
qiluvchi organizmlar yig‘indisi.  
 
61. Fitosenoz (yunoncha - «phyton» - o‘simlik, 
«koidos» - umumiy) - muayyan   
hududdagi o‘simliklar jamoasi. 
 
62. Fotoperiod - yil fasllari bilan belgilanadigan 
kun uzunligi. 
  
63. Fotoperiodizm (yunoncha - «photos» - 
yorug‘lik va davr) - kun uzunligining  mavsumiy 
o‘zgarishlariga nisbatan tirik organizmlarning 
javob reaksiyalari. 
 
64. Fototropizm (yunoncha - «trope» - burilish) - 
yorug‘lik ta’sirida o‘simliklarning 
harakatlanishi, bunda harakat yo‘nalishi 
yorug‘lik yo‘nalishiga bog‘liq. 
  
65. Evribiontlar (yunoncha - «eurys» - uzun, 
«bios» - hayot) - keng tolerantlik chegaralariga 


 
317 
 
va ekoiogik sharoitda sezilarli o‘zgarishlarga 
ega bo‘lgan, katta hududlami egallay oladigan 
organizm turlari. 
 
66. Ekologik nisha - turning biotizim sifatida 
mavjudligi, yashashini belgilab beruvchi barcha 
abiotik va biotik omillarning yigʼindisi. 
  
67. Gigrofitlar (yunoncha — «hygros» — nam, 
«phyton» — o'sim lik) - nam tuproq va yuqori 
namlikka ega havoda o‘sadigan o‘simliklar. 
  
68. Gidrobiontlar (yunoncha - «hydor» - suv, 
«bios» - hayot) - suv muhitida yashovchi 
organizmlar. 
 
69. Gidrosfera - yerning suvli qobig‘i.  
 
70. Gomologik (yunoncha - «gomonos» - o 
‘xshash) - kelib chiqishi va tuzilishi oʻxshash 
organlar yoki ularning qismlari 
 
  
 
  [28.08.20 
13:22==============================
============ 
( 8 - Anatomiya 2019 - nashri !!! ) 
 
Qon guruhlari. 
 1901-yili K. Landshteyner, 1907-yili Y. 
Yanskiy qonning eritrotsitlari tarkibida 
agglutinogen, plazmasi tarkibida agglutinin 
moddalari bo'lishini aniqladilar. 
 --- > agglutinogen A va B ( Eritrotsitlarda ) ✅ 
 --- >  agglutinin a va b dan iborat. ( Plazmada )  
✅ 
- >  agglutinogen A va agglutinin a ✅  
yoki  
- >  agglutinogen В va aglutinin b bo'lmasligi 
kerak. ✅ 
- > Normada agglutinogen A va agglutinin b ✅ 
yoki  
- > agglutinogen В va agglutinin a bolishi 
mumkin. ✅ 
- > Agglutinogen A va В bo'lgan qonda 
agglutininlar umuman bo‘lmaydi. ✅ 
- > agglutinin a va.b bo'lgan qonda 
agglutinogenlar umuman bo‘lmaydi. ✅ 
 
 Ana shunga ko‘ra, barcha odamlar qoni to‘rt 
guruhga bolinadi. 
 
| guruh - eritrotsitlarda agglutinogen  umuman 
bo‘lmaydi, plazmada agglutinin alfa bo‘ladi. ✅ 
 
|| guruh - eritrotsitlarda agglutinogen A, 
plazmada agglutinin b bo‘ladi. ✅ 
 
||| guruh - eritrotsitlarda agglutinogen B, 
plazmada agglutinin a bo‘ladi. ✅ 
 
IV guruh — eritrotsitlarda agglutinogen A va В 
bo‘lib, plazmada agglutinin umuman bo‘lmaydi. 
✅                                                                                                                  
 
K. Landshteyner va boshqalar 1940-yilda 
eritrotsitlarda rezus omil, antigen borligini 
aniqlaganlar. Rezus omil avloddan avlodga irsiy 
o‘tadi. Rezus omilning bor yoki yo‘qligiga 
ko‘ra, rezus musbat va rezus manfiy odamlar 
bo'ladi. Rezus omil odam hayoti davomida 
o‘zgarmaydi. Agar ona rezus manfly, homila 
rezus musbat bo‘lsa, ularning rezus omili mos 
bo‘lmaganligi tufayli bolada gemolitik kasallik 
yuzaga keladi.  
 
Qon quyish. 
 Og‘ir shikastlanganda va ko‘p qon 
yo‘qotilganda, uzoq davom etadigan og‘ir 
kasalliklarda bemorni davolash uchun qon 
quyish kerak bo‘ladi,  
--- > I qon guruhiga ega odamlar qonini barcha 
qon guruhdagi odamlarga berishi mumkin. 
Shuning uchun ular universal donor deb ataladi 
(boshqalarga qon beruvchi retsipiyent deb 
ataladi). ✅ 
 --- > II qon guruhli odamlar II va IV qon 
guruhli odamlarga ✅ 
 --- > III qon guruhli odamlar III va IV qon 
guruhli odamlarga qon berishi mumkin. ✅ 
 --- >  IV qon guruhli odamlar faqat shu qon 
guruhli odamlarga qon berishi mumkin, lekin 
o‘zi hamma guruhdan qon oladi. Shuning uchun 
ular universal retsipiyent deb ataladi. ✅ 
 
  
  


 
318 
 
  
 
  [28.08.20 
13:23==============================
============ 
XROMATIDA ++++++++ 
 
Xromatida – interfaza davrida hujayra yadrosida 
ikki hissa ko’paygan xromosomaning 
strukturaviy elementi. Profaza bosqichidagi 
zichlashgan xromonema metafaza bosqichiga 
o’tgandan so’ng xromatida deb nomlanadi.Uni 
mitozning metafaza bosqichda yorug’lik 
mikroskopi orqali yaqqol ko’rish mumkin. 
Xromatida o’z nusxasiga birlamchi belbog’ 
orqali birikib turadi.  Anafaza bosqichidan so’ng 
esa u mustaqil xromosomaga aylanadi. 
 
  
 
  [28.08.20 
13:23==============================
============ 
XROMATIN++++++ 
 
Xromatin – xromosomaning tarkibiy qismi 
bo’lgan nukleoproteid ip. Uning tarkibiga DNK 
(30-45%), giston oqsili (30-50%) va giston 
bo’lmagan oqsillar (4-33%) kiradi. Elektron 
mikrofotografiya tasvirlarida xromatin xuddi 
ipga terilgan marjonga o’xshab ko’rinadi  Buni 
quyidagi rasmdan ham ko’rsangiz bo’ladi. 
Aynan xromatin darajasida genetik materialdan 
foydalanish, DNK replikatsiyasi va reparatsiyasi 
boshlanadi. “Xromatin” atamasini 1880-yilda 
V.Flemming fanga kiritgan. 
 
  
 
  [28.08.20 
13:28==============================
============ 
Xramosomalar 
♂�♀�♻�♻�♻�♻�♻�♻� 
Har qanday (eukariot) organizmda 
xramosomalar mavjud va ularda DNK bor. 
DNK - organizmning barcha belgilarini o'zida 
saqlovchi, ko'paytiruvchi va keyingi avlodga 
o'tkazuvchi molekula 
 
DNK + Oqsil -> Xramasoma 
Yani DNKni maxsus oqsillar o'rab turadi. 
 
Jins tushunchasi 
Hech kimga sir emas-ki jinslar ikki xil (erkak va 
urg'ochi. Germofraditlar bundan mustasno) 
Bilamiz-ki erkak organizmida XY urg'ochi 
organizmida XX xramasomalar bor deyiladi. 
Xo'sh bu qanday o'zi � 
 
Keling Inson misolida ko'rib chiqamiz. 
Odamda xramosomalar diploid holatda (2n yani 
samatik hujayralarda) 46ta bo'ladi. 
Ularda ikki xil xramosomalar mavjud.  
1. Autosomalar 
2. Allosomalar (jinsiy xramosomalar) 
 
Erkak va Ayol uchun boshlang'ich 22 juft 
xramosomalarda umuman farq bo'lmaydi va ular 
Autosomalar deyiladi. 
 
xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, 
xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx. 
 
Lekin oxirgi juft xramosomalarda o'zgarish 
bo'ladi. Yani 23-juft xramosomalar erkak uchun 
bizga ma'lum bo'lganidek XY, Ayol uchun XX 
holatda bo'ladi. 
 
Erkak (2n = 46) 
Autosoma 44 (xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, 
xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx.) 
Allosoma (jinsiy xramosoma) 2 (XY.) 
 
Ayol (2n = 46)  
Autosoma 44 (xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, 
xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx, xx.) 
Allosoma (jinsiy xramosoma) 2 (XX.) 
 
Lekin shunday organizmlar bor-ki ularda erkak 
va urg'ochi organizm jinsiy xramosomalari 
teskari bo'ladi. 
Ular 
Qushlar, sudralib yuruvchilar (kaltakesaklar, 
ilonlar, toshbaqalar, timsohlar), kapalaklar 
 
Gomogometa va geterogameta 
 
Gomo - bir xil 
Getero - har xil 


 
319 
 
Yani jinsiy xramosomalari XX bo'lgan 
organizmlar GOMOGAMETALI  
Jinsiy xramosomalari XY bo'lgan organizmlar 
GETEROGAMETALI bo'ladi. 
 
Masala: Insonlarda erkakalar (XY) 
geterogametali va ayollar (XX) gomogometali 
 
Ammo parrandalarda masalan: 
Tovuqda (XY) geterogametali, xo'rozda (XX) 
gomogometali bo'ladi 
 
🍀 Qiziq o'simliklarda qanday bo'ladi? 
🕵♂ O'rganish kerak 
 
  
  
  
 
  [28.08.20 
13:48==============================
============ 
Oziq zanjirini chivin (0,25 g), baqa (250 g), ilon 
(2 kg), mangust (3 kg) ni tashkil qiladi. Lekin 
bunda ekalogik piramida qoidasi buzilgan bo'lib, 
baqa ozuqasining 5 % ini, ilon 10% ini, mangust 
15% ini tana tuzilishi uchun sarfladi. Yuqoridagi 
holatlarni hisobga olib ekalogik piramidani 
tashkil qilgan baqa va ilonlarni umumiy sonini 
belgilang 
A) 8010   
B) 1200   
C) 90   
D) 810 
 
  
15%--------3 kg 
100%-------X=20 kg 
 
Bitta ilon 2 kg 
20kg/2kg=10 ta ilon bor ekan 
 
10 %---------20 kg 
100 %--------200 kg 
 
Bitta baqa 250 gr (0.25 kg) 
200kg/0.25kg=800 ta baqa bor ekan. 
 
10 ta ilon + 800 ta baqa=810  
 
Demak javob: 810 
 
  [28.08.20 
13:50==============================
============ 
O'txo'rning massasi dastlab 95 kg ekan. Biz uni 
100X kg o'simlik yegan deb olamiz. Shunda 
uning massasi 10X ga ortadi. Shundan so'ng 
uning massasi 95+10X ga yetadi. Uni shu holida 
yegan yirtqichning esa massasi 9.5+X ga ortadi. 
Uning dastlabki massasi o'txo'r yegan 100X kg 
ozuqadan 140 kg ga ortiq ekan.  
Bundan kelib chiqadiki  
 
100X+140+9.5+X=200 
 
X=0.5 
 
  
 
Bizda o'txo'r 10X ga semirgan edi. X=0.5 
10*0.5=5 kg 
 
Demak o'txo'r 5 kg ga semirgan.  
 
Javob: 5 kg 
 
  [28.08.20 
13:50==============================
============ 
🔵 Ontogenez --- organizmlarning shaxsiy 
rivojlanish jarayoni8 
 
🔵 Lichinkali ontogenez  --- yassi 
chuvalchanglar, baqalar, hashorotlar 
🔵 Lichinkasiz ontogenez ---  sudralib 
yuruvchilar, qushlar 
🔵 Ona qornida rivojlanish --- yuksak 
sutemizuvchilar va odam. 
🔵 Embrional davr -- zigota hosil bo'lib 
tug'ilgungacha bo'lgan davr 
🔵 Postemrional davr -- embrionni tug'ilishidan 
o'limigacha bo'lgan davr 
🔵 Maydalanish --- urug'langan tuxum hujayrani 
bo'linib,  blastulani hosil qilishi 
🔵 Blastula --- maydalanishdan hosil bo'lgan 
ko'p hujayrali embrion. 
🔵 Blastosel -- blastulaning ichi suyuqlik bilan 
to'lgan birlamchi tana bo'shlig'i 


 
320 
 
🔵 Gastrulyatsiya -- embrion hujayralari 
o'smaydi va bo'linmaydi. Dastlabki 
ixtisoslashish belgilari paydo bo'ladi  
🔵 Ixtisoslashish --- embrionni ayrim qismlari va 
hujayralarini vazifasi jihatidan farqlanishi. 
🔵 Organogenez  --- o'zak organlarining (nerv 
nayi, horda, ichak naychasi) hosil bo'lishi. 
 
  
 
  [28.08.20 
13:51==============================
============ 
📊 Energiya almashinuvi:ATF 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
 
 
3 ta bosqichdan iborat: 
 
1 - Bosqich    
°°°°°°°°°°°°°°° 
 
🔯 Tayyorgarlik bosqichi: Bu bosqichda 
oqsillarni aminokislotalargacha, yogʻlarni 
glitserin va yogʻ kislotalargacha, 
polisaxaridlarni monosaxaridlargacha 
parchalanishi roʻy beradi. Natijada kam 
miqdorda energiya ajraladi. 
 
🔥 Energiyani hammasi (100 % i ) issiqlik ↑ 
sifatida tarqalib ketadi. Toʻplanmaydi (0%) 
 
 
2 - Bosqich    
°°°°°°°°°°°°°°° 
 
🔯 Sitoplazma kechadi. Achish, To‘liqsiz (chala) 
parchalanish, Oraliq, Kislorodsiz (anaerob) 
parchalanish deb nomlanadi. 
 
🔥 1 molekula(180gr) glukoza ( C6H12O6 ) ni 
parchalanishi natijasida→2 molekula sut kislota 
( C3H6O3 ) va 2 ta ATF ajraladi. Umumiy 200 
kj energiya ajraladi. 
200 kj energiyani ↑120 kj tarqaladi (60%) : ↓80 
kj ATF ning fosfat bogʻlariga toʻplanadi (40%) 
 
C6H12O6 + 2H3PO4 + 2 ADF = 2C3H6O3 + 
2ADF + 2H2O 
 
 
3 - Bosqich    
°°°°°°°°°°°°°° 
🔯 Mitoxondriyada kechadi. Kislorodli( aerob ), 
To‘liq parchalanish, Nafas olish, Oksidlanish 
deb nomlanadi. 
 
🔥 2 molekula sut kislota parchalanishi 
natijasida→36 ta ATF hosil boʻladi. Umumiy 
2600 kj energiya ajraladi. 
2600 kj energiyani ↑1160 kj tarqaladi (44,6%) : 
↓1440 kj ATF ning fosfat bogʻlariga toʻplanadi 
(55,4%) 
 
2C3H6O3 + 6O2 + 36ADF + 36H3PO4 = 6CO2 
+ 36ATF + 42H2O 
 
Jami tarqalgan 120 + 1160 = 1280 kj. 
Jami to‘plangan 80 + 1440 = 1520 kj. 
Jami energiya ↑1280 +↓1520 = 2800 kj. 
 
🔥 Umumiy energetik almashinuv 
reaksiyasining yigʻindisi. 
 
C6H12O6 + 6O2 + 38ADF + 38H3PO4 = 
44H2O + 6CO2 + 38ATF 
 
🚨 Xloroplastlarda mitoxondriyaga nisbatan 30 
marta koʻp ATF sintezlanadi. 
 
📌 Assimilatsiya → fotosintez.  
📌 Dissimilatsiya → energiya almashinuvi 
  
 
  [28.08.20 
13:51==============================
============ 
📊 FOTOSINTEZ bosqichlari 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
 
Yorug‘lik bosqichi   
°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°° 
 
☑� 1 - fotoliz (suv dissotsiyalanishi). 
24H2O = 24H+ + 24OH 
 
☑� 2 - radikallar birikishi (OH-) 
24OH = 12H2O + 6O2 


 
321 
 
 
☑� 3 - vodorodni koʻchiruvchi kofermentlar 
sintezi (NADH2) 
24H+  +  12OB = 12OBH2 
 
☑� 4 - fosforlanish reaksiyasi (ATF sintezi) 
18ADF + 18H3PO4 = 18ATF 
 
Qorong‘ulik bosqichi   
°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°° 
 
6CO2 + 12OBH2 + 18ATF = C6H12O6 + 
6H2O + 18ADF + 18H3PO4 + 12OB(Organik 
birikma) 
  
 
  [28.08.20 
13:52==============================
============ 
✅  Ayrim kerakli malumotlar ✅ 
 
MA'LUMOT : Murakkab bargli o'simliklar : 🌳 
1) 3 bargchali : ☘� 
1.Beda ( Qashqarbeda)  
2.Sebarga  
3.Qulupnay  
4.Loviya  
5.Mosh  
6.Yo'ng'ichqa  
 
2) Juft patsimon:🌱 
1.Yeryong'oq  
 
3) Toq patsimon : 🌿 
1. Shirinmiya  ( qizilmiya)  
2.Yong'oq 
3.Namatak  ( Ra'no  atirgul)  
 
4) Panjasimon :  
1.Partenotsissus 🍇 
2.Soxta kashtan  
 
5) 2karra patsimon�  Shoyi akatsiya  
3karra patsimon � Totim  
 
    
 
  [28.08.20 
13:52==============================
============ 
YADRO VA UNING TUZILISHI. 
 
 
📌 Yadro. 
Zambrug'  o'simlik va hayvonlar hujayrasining 
muhim tarkibiy qismi.  
Yadro organizmda juda muhim funksiyalarni 
bajaradi. 
Yadro vazifalari : 
1. Irsiy axborotni saqlash ✅ 
2. Hujayrada sodir bo'ladigon moddalar 
almashinuvi jarayonini idora qilish. ✅ 
 
Yadroning asosiy tarkibiy qismlari : 
1. Yadro qobig'i. ✅ 
2. Yadro shirasi. ✅ 
3. Yadrocha ✅ 
4. Xromosoma. ✅ 
 
📌 Yadro qobig'i. 
Ikki qavatdan ( tashqi va ichki ) iborat. 
Tashqi membrana --- > Ribosomalar bilan 
qoplangan , Endoplazmatik to'r kanalchalari 
bilan tutashgan. 
Ichki qavat --- > Silliq bo'ladi. 
Yadro va sitoplazmaning tarkibidagi farq aynan 
yadro qobig'i orqalj saqlanib turiladi. 
Yadro va sitoplazma o'rtasidagi moddalar 
almashinuvi ikki yo'l bilan amalga oshiriladi : 
1. Yadro qobig'idagi teshiklar orqali. ✅ 
2. Yadro o'simtalari sitoplazmaga botgan bo'lib , 
ushbu o'simtalar yadro maxsulotini sitoplazmada 
turishini taminlaydi. ✅ 
 
📌 Yadro shirasi.  
Yadro ichidagi turli qismlarni bog'lab turuvchi 
suyuqlik bolib , xromatin va yadrochalar 
joylashadi. 
 
📌 Xromosomalar. 
< Xroma > ( Bo'yoq ) , < Soma >  ( tana ) degan 
ma'noni anglatadi.  
Xromosoma Spirallashgan va spirallashmagan 
qismlari mavjud bo'lib , spirallashmagan qismi 
Xromatin deb ataladi.  


 
322 
 
Spirallashgan qism ( Geteroxromatin ) --- > 
Faolsiz ✅ 
Spirallashmagan qismi ( euxromatin ) --- > Faol 
bo'ladi. ✅ 
 
Bo'linayotgan hujayralarda : 
1. Xromosoma Giston oqsili yordamida kuchli 
spirallshgan. ✅ 
2. Zichlashgan  , qalin o'lchamli ✅ 
3. Xromosomada aniq ko'rinadigon. ✅ 
4. Ikki tomondan bo'linish urchug'ining ipi 
sentromeraga brikkan bo'ladi. ✅ 
Ikki tomondan Xromotidalar sentromera orqali 
bir biriga bog'langan. 
Sentromera xromosomaning qaysi qismiga 
brikishiga qarab 3 xil xolatda : 
1. Teng yelkali --- Metasentrik ✅ 
2. Noteng yelkali --- Submetasentrik ✅ 
3. Tayoqchasimon --- akriotsentrik. ✅ 
 
Xromosomalarni o'rganish biz uchun juda 
muhim hisoblanib : 
1. Har qanday o'simlik yoki hayvon 
organizmining somatik hujayrasidagi 
xromosomalar soni bir xil. 
2. Har qanday organizmning jinsiy hujayrasi 
hamma vaqt somatik hujayraga nisbatan ikki 
barobar kam xromosomaga ega. 
3. Bir turga mansub barcha organizmlarning 
hujayrasidagi xromosomalar soni bir xilda 
bo'ladi.  
 
Xromosomalar sonining oz yoki oo'pligi uning  
darajasini ko'rsatmaydi. 
Masalan : 
Zog'ora baliqda --- > 104 ta Xromosoma. 
Suvarak , Qalampir , Shimpanze --- > 48 ta. 
Odamda --- > 46 ta  
Xromosoma mavjud lekin Odam yuksak 
darajada rivojlangan. Demak Xromosomalar 
soniga emas valki uning tarkibidagi genga 
bog'liq ekan.  
 
Gomologik xromosoma --- > Bir xil shakl ,  
o'lchamga ega bo'lgan Xromosomalar. 
Odam Somatik hujayrasida 46 ta( Diploid ) 
Jinsiy hujayrasida 23 ta hromosoma (  Gaploid ) 
Bo'ladi. ✅ 
 
📌 Yadrocha. 
Faqat interfaza holatidagi hjayralarda bo'ladi. 
Ular mitoz paytida yo'qolib ketadi. Mitoz 
tugagach yana paydo bo'ladi.  
Yadrocha yadroning mustaqil tuzulishi emas.  
Yadrocha shakllanish darajasi har hil bo'lgan 
ribosomalar va r - RNK ning to'plamidan iborat. 
Yadrochada ribosomalar shaklanadi va 
sitoplazmaga chiqadi. ✅ 
 
  :   
 
  [28.08.20 
13:52==============================
============ 
💥  « A » harfi  💥 
➖➖➖➖➖➖➖ 
 
🔰 Achambiti gulining formulasi qaysi oilaga 
xos — GK⁴GT⁴Ch⁴+²U(²); karamdoshlar 
 
🔰 Agar bargning bir qismi qora qogʼoz bilan 
yopilsa va quyoshga tutilsa uning qaysi qismida 
uglevod hosil boʼlmaydi — Qogʼoz bilan 
yopilgan qismida 
 
🔰 Agar evglena hujayrasi uzoq muddat 
qorongʼu joyda saqlansa nima oʼzgarish boʼladi 
— a) Xlorofilli yemirilib hujayrasi  
rangsizlanadi b) u suvda erigan organik 
moddalarni tanasi orqali shimib oziqlanadi 
  
🔰 Agar poliomielit virusi orqa miyaning boʼyin 
qismini zararlasa tananing qaysi qismida 
pereferik shol kuzatiladi — qoʼlning tashqi 
yuzasi 
 
🔰 Agar poliomielit virusi orqa miyaning 
dumgʼaza qismini zararlasa tananing qaysi 
qismida periferik shol kuzatiladi — oyoqning 
orqa yuzasi 
 
🔰 Agar poliomielit virusi orqa miyaning 
koʼkrak qismini zararlasa tananing qaysi 
qismida pereferik shol kuzatiladi — qoʼlning 
ichki yuzasi 
 


 
323 
 
🔰 Agar suvga ozroq osh tuzi qoʼshilsa 
amyobada qanday oʼzgarish sodir boʼladi — 
Sharsimor shaklga kiradi 
 
🔰 Agroekosistemaning tabiiy ekosistemadan 
farqi — a) Turlar soni kam boʻlganligi uchun 
oʻzini-oʻzi idora qila olmaydi b) turgʼunligi 
mustahkam, emas chunki sunʼiy tanlash taʼsirida 
boʼladi c) Energiya manbai boʻlib faqat quyosh 
energiyasidan emas inson tomonidan 
saflanadigan energiya (sugʻorish, oʻgʻitlarni 
ishlab chiqarish, mashinalardan foydalanish) d)  
elementlarning  davriy aylanishiga inson 
aralashadi   
 
🔰 Aktiniyaning gidradan farq qiluvchi belgilari 
— Faqat tovonida harakatlanadi, asosan oʼtroq 
hayot kechiradi, tuxumdan lichinka chiqadi, 
ancha yirik tana diametri 0,5 m gacha qisman 
rangli boʼlishi bilan 
 
🔰 Al-kimyo asrining muallifini koʼrsating — 
Abu Saxl Masix Jurjoniy 
 
🔰 Alfa va betta zanjiridagi aminokislatalarning 
joylashishi qanday — Bir-biriga oʼxshash 
 
🔰 Alfa va Betta zanjirlar qanday paydo bo'lgan 
— Yagona polipeptid zanjirining divergensiyasi 
natijasida 
 
🔰 Amerikada ovchilar tomonidan qirib 
yuborilgan hayvonlar — mastodontlar, ot 
ajdodlari, bahaybat yalqov, dengiz sigiri 
 
🔰 Amilaza fermanti qayerda koʼp boʼladi — 
SoʼIak, unayotgan bugʼdoyda 
 
🔰 Amilazaning taʼsiri — Kraxmalni 
shakargacha parchalash 
 
🔰 Amyobada hazm vakuoli qachon paydo 
boʼladi — Sitoplazmadan hazm shirasi ajralishi 
bilan 
 
🔰 Amyobada hujayraning boʼlinish jarayoni 
ketma ketligi — a) Yadroning hajmi ortib 
qobigʼi yemiriladi b) Sitoplazmaga chiqqan 
yadro moddalari hujayraning ikki tomoniga teng 
taqsimlanadi c) hujayraning 2 tomonida 1 tadan 
yadro hosil boʼladi d) amyoba tanasi choʼzilib 2 
ga ajraladi 
 
🔰 Anabazin nimadan olinadi va uning 
ahamiyati — itisigak va hashoratlarga qarshi 
vosita 
 
🔰 Anafaza birda qutublarga nimalar tarqatadi 
— Xromatidlarga ajralmagan xromasomalar 
 
🔰 Anal teshigi boʼlmagan (a) va bo'lgan (b) 
chuvalchanglarni   koʼrsating — a) exinakok, 
cho'chqa tasmasimon chuvalchangi, jigar qurti 
b) nereida, bolalar gijjasi 
 
🔰 Antitelaning vazifasi — Antigenni bogʼlash 
va zararsizlantirish 
 
🔰 Arpa, bugʼdoy, sulida uchraydigan zambugʼ 
kasalliklari — a) qorakuya b) zang 
 
🔰 Asos hujayralarni kim kashf etgan — 1998-
yili J.Tomson  
 
🔰 Asosan oʼsimlik mahsulotlariga boʼladigan 
vitamin — C 
 
🔰 Asosiy toʼqima qayerda uchraydi — Havo 
ilodizlaridagi epidermisning ostidagi etli qavatda  
 
🔰 Asosiy topografik omillar — Yer yuzasi 
balandligi, qiyalikning joylashishi va tikligi. 
 
🔰 Atavizmga  misol — Toychalarning 
zebrasimon  tugʻilishi, toʼriq otning xira-yoʼI 
chiziqlarning paydo  boʼlishi 
 
🔰 ATF ning kimyoviy tarkibini koʼrsating — 
adenin, riboza, 3 ta fosfat kislota qoldigʼi  
 
🔰 ATF sintezida qatnashuvchi organoidlarni 
koʼrsating — mitoxondriya, xloroplast 
 
🔰 Avitaminoz B¹ belgilari — nerv tolalari 
falajlanadi, terida sezuvchanlik avval kuchayadi 


 
324 
 
so'ngra yo'qoladi, odam oyogʼini yaxshi ko'tara 
olmaydi va qadamini kalta-kalta bosadi 
 
🔰 Axil payi qaysi muskulga brikkan — Uch 
boshli 
 
🔰 Ayiqtovon turlari qayerda tarqalgan — Dala 
oʼtloqlarda-zaxarli, sernam joyda-sudraluvchi, 
daryo koʼlmak botqoqlarda-achishtiruvchi 
  
 
  [28.08.20 
13:56==============================
============ 
🅱�  « B » harfi  🅱� 
➖➖➖➖➖➖➖ 
 
🖊 Bir hujayrali zamburugʼlarni ko'rsating — 
Achitqi, oq poʻpanak 
 
🖊 Bir jinsli gulli o'simliklar — Tol, gazanda, 
tut, qayin 
 
🖊 Bir necha bo'laklarga bo'linish orqali 
ko'payish qaysi hayvonlar uchun xos — Oq 
lanariya, ignatanlilar 
 
🖊 Bir va ikki urugʼpallali o'simliklar uchun 
umumiy belgi — gulli o'simliklar 
 
🖊 Bir va ko'p hujayrali organizmlar orasida 
turuvchi formalar — Kaloniya holida yashovchi 
organizmlar    
 
🖊 Bir va ko'p hujayrali organizmlarning farqi 
— Bir hujayralilarda hujayra barcha hayotiy 
jarayonlarni bajaradi 
 
🖊 Birinchi guruh biopolimerlari — Polisaxarid, 
oqsil 
 
🖊 Birinchi qon guruhga xos xususiyat — 
aglyutinogen bo'lmaydi, plazmada aglyutinin 
alfa va betta bo'ladi. 
 
🖊 Birlamchi suvda yashovchi bo'g'im 
oyoqlilarni ko'rsating — Qisqichbaqasimonlar 
 
🖊 Biyga xos xususiyat — Eng yirik o'rgimchak, 
tuproqda uzunligi 60 sm gacha bo'lgan tik inda 
yashaydi 
 
🖊 Bo'g'imoyoqlilarning ajdodini ko'rsating — 
Tuban tuzilgan halqali chuvalchanglar 
 
🖊 Bolada gemolitik kasal qachon yuzaga keladi 
— agar ona rezus manfiy homila rezus musbat 
bo'lsa 
 
🖊 Bolalar gijjasi urg'ochisi tuxumlarni qayerga 
qo'yadi — Orqa chiqaruv teshigi atrofidagi 
teriga 
 
🖊 Bolalar rivojlanishining qaysi davrida bel 
lardozi hosil bo'ladi —12 oy  
 
🖊 Bolalar rivojlanishining qaysi davrida bo'yin 
lardozi hosil bo'ladi — 2-3 oy  
 
🖊 Bolalar rivojlanishining qaysi davrida ko'krak 
kifozi hosil bo'ladi — 5 oy 
 
🖊 Bolalar sovuni tarkibidagi qaysi modda terini 
yumshatadi va teridagi mikroblarni yo'qotadi — 
Lanolin, bor kislota  
 
🖊 Bosh oyoqli molyuskalar nima yordamida 
nafas oladi va ular qayerda joylashgan — 
Jabralar va mantiya bo'shligʼida 
 
🖊 Bosh miya yarimsharlari  po'stlogʼining 
tuzilishining qaysi xususiyatlari inda ko'p 
miqdorda nerv hujayralari joylashuviga imkon 
beradi — pushta va egatlar soning ortishi, 
p'ostloqda hujayralarning olti qavat bo'lib 
joylashishi 
 
🖊 Bosh suyagining o'sishi qachon tezlashadi —  
3-4, 6-8, 11-15 yoshda 
 
🖊 Boshoqcha ichida nima joylashgan — 2 ta 
gul qipig'i bilan o'ralgan changchi va urug'chi 
 
🖊 Bo'yiga o'sish qaysi davrda tezlashadi — 3 
yoshgacha, 5-7 yoshgacha, 12-16 yoshgacha 
 


 
325 
 
🖊 Birinchi marta rekombinant DNK olgan 
olimlar — Boyer va Koen 
 
🖊 Bug'doydoshlarning boshoqchasi nima bilan 
o'ralgan — ostki va ustki boshoqcha qipig'i bilan 
 
🖊 Burchoqdoshlarning to'p guli — shingil, 
kallakcha 
 
🖊 Burun orqali nafas chiqarish qaysi 
muskullarning yaxshi rivojlanishiga olib   keladi 
— Qovurgʼalararo va diafragmma 
 
🖊 Butasimon, bargsimon, yopishqoq 
lishayniklarni ko'rsating — Kladoniya, 
parmeliya, Batsidiya 
 
🖊 Butli o'rgimchakning oyoq 
paypaslagichlarining yurish oyoqlaridan farqi — 
Kalta bo'ladi 
 
🖊 Butun umr davomida ko'payadigan hujayralar 
— Suyak iligi, epidermis, ichak epiteliysi 
 
🖊 Buyrakda siydik ajralashini kuchaytiruvchi 
nerv va gormonlami ko'rsating — parasimpatik, 
tiroksin 
 
🖊 Buyrakda siydik ajralashini susaytiruvchi 
nerv va gormonlarni ko'rsating — simpatik-
antidiuretik (ADG) 
  
 
  [28.08.20 
13:56==============================
============ 
Yomg'ir chuvalchangining ichki tuzilishi 
 
📌 Hazm qilish sistemasi 
Og'iz ----- > qisqa halqum ----- > Qizilo'ngach --
--- > jig'ildon ----- > oshqozon ----- > ichak ----- 
> anal teshigi. 
Oziq chuvalchang tanasiga ruproq bilan birga 
kiradi va Oziq qonga so'rib olinadi. Tuproq esa 
tashqi muhitga chiqariladi. ✅ 
 
📌 Qon aylanish sistemasi. 
Yomg'ir chuvalchanginjng qon aylanish 
sistemasi yopiq ya'ni , faqat qon tomirda 
harakatlanadi. 
Yirik qon tomirlari ----- > orqa va qorin qon 
tomirlari. 
Bu yirik qon tomirlar halqa tomirlar orqali 
o'zaro tutashgan. 
Yomg'ir chuvalchangida yurak mavjud emas. 
Qizilongach atrofidagi 5 - 6 ta yirik qon tomirlar 
yurak vazifasini bajaradi. 
Qon ----- > Orqa qon tomir bo'ylab oldinga , 
Qorin qon tomiri bo'ylab orqaga harakatlanadi. 
To'qimalarda qon tomirlar maydalashib 
kapilyarlarni hosil qiladi. 
Qon oziq modda va kislorod tashishni 
taminlaydi. ✅ 
 
📌 Ayrish sistemasi 
Har bir tana bo'g'imda bir juftdan : 
----- > bir uchi tana bo'shlig'iga ochilgan 
varonkasimon kipriklar bilan qoplangan. 
----- > ikkinchi uchi teri orqali tashqariga 
ochiladi. 
Ayrish sistemasi orqali zararli moddalar tashqi 
muhitga chiqariladi. ✅ 
 
Halqali chuvalchanglar hilma xilligi : 
 
📌 Yomg'ir chuvalchangi ---- > 180 dan ortiq 
turi ma'lum , tumroqni yumshatib havo o'tishini 
yaxshilaydi. Bir gektar maydonda bir yil 
davomida 250 - 600 t tuproqni qayta ishlaydi. 
Poliz va sabzavot ekinlari uchun qimmatli o'g'it -
--- > Biogumus olishda foydalaniladi. ✅ 
 
📌 Qizil chuvalchang ----- > kam tuklilar sinfiga 
mansub. Suvni har xil ifloslikdan tozlab 
sanitarlik vazifasini bajaradi. Baliqlar uchun 
asosiy oziq hisoblanadi. Akvarium baliqlari 
uchun yemish sifatida ko'paytriladi. ✅ 
 
📌 Nereida ---- > Ko'p tukilar sinfiga mansub. 
Boshi tanasidan alohida ixtisoslashgan , tanasi 
ko'p miqdorda tuklar bilan qoplangan. Tuklar 
tanasining ikki yonida muskulli o'simtalarda to'p 
- to'p bo'lib joylashgan va bu ilk paydo bo'lgan 
oyoq hisoblanadi ✅ 
 


 
326 
 
📌 Zuluklar ----- > halqali chuvalchanglarning 
alohida bir sinfi bo'lib 400 dan ortiq turi ma'lum. 
Zuluklar tibbiyotda zararli qonni so'rib 
tashlashda foydalaniladi. ✅ 
 
📌 Halqali chuvalchanglarning kelib chiqishi 
Erkin yashivchi yassi chuvalchanglar ---- > ko'p 
tuklilar ---- > kam tuklilar ko'rinishida kelib 
chiqqan deb taxmin qilinadi. ✅ 
 
Do‘stlaringizga yuboring  
  
 
  [28.08.20 
13:58==============================
============ 
NERV SISTEMASI KASALLIKLARI 
 
 
📌 Orqa miya va uning nervlarining zararlanishi.  
Gripp va boshqa ayrim yuqumli virus 
kasalliklari asorati ta’sirida nervlar harnda nerv 
tugunlari zararlanishi mumkin. Sezuvchi nerv 
tolalarining zararlanishi nevralgiya deyiladi. 
Bun- da kasallangan nerv sohasida kuchli og‘riq 
seziladi. Masalan, uchlik nerv shamol- laganida 
yuz, ko‘z va tishlarda og‘riq paydo bo‘ladi.✅ 
 
📌 Harakatlantiruvchi nervlarning zararlanishi. 
 shamollashi nevritga olib keladi. Nevrit 
kasalligida yuz muskullari harakatsiz, shol bo'lib 
qolishi oqibatida yuzning bir tomoni va 
og'izning chakkasi tortilib qoladi. 
Ba’zan umurtqa pog'onasi bel va dumg‘aza 
qismidan chiqadigan nervlarning siqilib qolishi 
sababli radikulit deb ataladigan kasallik 
shamollash yoki og‘ir yuk ko‘tansh oqibatida 
kelib chiqadi.✅ 
 
📌 Orqa miya harakatlantiruvchi neyronlarini 
zararlanishi. 
 --- > viruslar zararlashidan poliomiyetit (bolalar 
falaji) kelib chiqadi. Bu kasallikda muskullar 
qisqarish xususiyatini qis- man yoki tamoman 
yo‘qotishi mumkin. Buning natijasida 
kasallangan nerv bosh- qaradigan organ 
kamharakat yoki harakatlanmaydigan (shol) 
bo‘lib, osilib qoladi.✅ 
 
📌 Bosh miya kasalliklari. Gipertoniya (qon 
bosimining ko‘tarilishi)  
 ateroskleroz (qon tomiri nayining torayib 
qolishi) kasalliklarida miyada qon aylanishi- 
ning buzilishi yoki kapillar qon tomirlari yorilib, 
miyaga qon quyilishi mumkin. Oqibatda miyaga 
keladigan kislorod va oziq moddalar kamayib, 
miyaning ishi buziladi.  
Qo‘l va oyoqni harakatlantiradigan markazlar 
shikastlanganida organlar harakatlanmasdan, 
tarashadek qotib qoladi.✅ 
 
  :   
 
  [28.08.20 
13:58==============================
============ 
NERV FAOLIYATI TIPLARI , NERV 
SISTEMASI GIGIYENASI. 
 
 
📌 Oliy nerv faoliyati tiplari. Odamlarda bosh 
miya yarimsharlari nerv markazlarining 
qo‘zg‘aluvchanligi va tormozlanish kuchi, 
ulaming tarqalish tezligi bir xil bolmaydi. 
Shuning uchun ular aynan bir xildagi voqea va 
hodisaga turli nuqtayi nazardan qarashadi. 
Odamning faolligi, harakatchanligi, barcha his-
tuyg‘ularining majmuyi uning temperamentini 
tashkil etadi. 
 
Bundan 2500 yil oldin Gippokrat taklif etgan. 
klassifikatsiyasiga asosan : 
 -- >  xolerik (muvozanatlashmagan, oson 
qo‘zg‘aluvchan),  
-- > sangvinik (muvozanatlashgan, optimist) 
-- > oson qo‘zg‘aluvchan, ya’ni flegmatiklar 
(muvozanatlashgan). 
-- >  melonxolik (muvozanatlashmagan) tiplarga 
ajratiladi.  
 
I.P. Pavlov odam nerv sistemasini kuchli va 
kuchsiz tiplarga ajratgan. U kuchli tipni 
muvozanatlashmagan va muvozanatlashgan 
tiplarga, muvozanatlashgan tipni harakatchan va 
harakatsiz tiplarga ajratgan. ✅ 
-- > Kuchli, muvozanatlashmagan (xolerik) 
tipdagi odamlar kuchli ta’sirchan. 


 
327 
 
 xulq-atvori murakkab boiadi. Ular serharakat, 
urushqoq, tez o'rtoqlashadigan va urushib 
qoladigan, arzimas narsaga xafa boladigan, vaqti 
xush bo‘lganida o‘z- o‘zidan kuladigan, o‘zicha 
ashula xirgoyi qilib yuradigan bo‘lishadi. ✅ 
-- > Kuchli muvozanatlashgan, harakatchan 
(sangvinik) tipdagilar hozirjavob, vaziyatni tez 
baholaydigan, xushchaqchaq va xushmuomala 
boladi. ✅ 
-- > Kuchli, muvozanallashgan, kamharakat 
(flegmatik) tipdagilar yuvosh va vazmin 
boTishadi. Ular har bir ishni o'ylab, oxirigacha 
bajarishadi. I P. Pavlov bunday odamlarni 
«hayot zahmatkashlari» deb atagan. ✅ 
-- > Kuchsiz, muvozanatlashmagan melanxolik 
tipdagi odam kamharakat, uning xatti-harakati 
ishonchsiz, his-tuyg‘usi chuqur va turg’un, lekin 
tashqi tomondan ko'zga tashlanmaydi. Ular 
nozik ishlarni qoyil qilib bajarishadi. ✅ 
📌 Nevroz. 
 Nerv sistemasi faoliyatiga odam yashaydigan va 
mehnat qiladigan muhit sharoiti katta ta’sir 
qiladi. Og‘ir aqliy mehnat, oiladagi urush va 
janjallar, ishxonadagi kelishmovchiliklar 
odamning nerv sistemasiga ta’sir etib, uning 
kayfiyatini buzadi. Agar bunday ta’sir uzoq vaqt 
davom etadigan bo‘lsa, odamni nevrozga olib 
kelishi mumkin. ✅ 
Nevroz - >  nerv sistemasi oliy nerv 
faoliyatining buzilishi bilan bog'liq og'ir ruhiy 
xastalik. Kasallik ruhiy shikastlanish oqibatida 
paydo boladi. Qayg‘u, ranjish, qo‘rquv, 
qiyinchiliklar tufayli kelib chiqadigan umidsizlik 
hissiyotlari nevroz sababchisi bo‘ladi. Bemor 
serjahl, o'zidan va bosqalardan norozi bolib 
yuradi. Agar davolanmasa kasallik yana ham 
og’irlashadi. ✅ 
Bolalarda nevrozning paydo bo‘lishi. 
 Bolani go‘daklikdan qattiqqo‘llik bilan 
tarbiyalash, tahqirlash uning qiziqishi va erkini 
mensimaslik, unda qo’rqoqlik, jur’atsizlik, 
o‘ziga ishonmaslikni keltirib chiqaradi. Bu hoi 
uning o‘z tengqurlariga qo‘shilishiga xalaqit 
berib, nevrozga olib keladi. 
Bolaga ortiqcha mehribonlik, uning har qanday 
istagini bajo keltirish, o‘rinsiz maqtashlar, ya’ni 
arzanda qilib o'stirish ham nevrozga olib keladi. 
Bunday bola o‘z shaxsiga bino qo‘ygan, lekin 
irodasiz, mehnat va qiyinchiliklarga 
ko‘nikmagan, injiq bo‘lib o'sadi. ✅ 
 
  :   
 
  [28.08.20 
13:58==============================
============ 
EKOLOGIK PIRAMIDA qoidasi 
🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥 
 
Ekologik piramida qoidasiga koʻra oziq 
darajalarida moddalar va energiya progressiv 
kamaya boradi. Yani bir darajadan ikkinchi 
darajaga oʻtganda energiyaning va moddaning 
miqdori taxminan 10 barobarga kamayadi. 
Bunda oziq zanjirning 10 % ini tana tuzilishiga 
90 % i organizm hayot faoliyatini taminlashga 
sarflanadi. 
 
Masalan. 
 
🌿 Sebarga - 50 000 kg 
           ↓↓ 
� Kapalak  -  5000 kg  
           ↓↓ 
� Kaltakesak - 500 kg 
           ↓↓  
🐍  Ilon  -   50 kg 
           ↓↓ 
� Ilonburgut  -  5 kg 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
    
★★★★★★★★★★★★★ 
 
  [28.08.20 
13:59==============================
============ 
Sporali o'simliklarning hayot sikli haqida eng 
tushunarli kichik uslubiy qo'llanma!!! 
 
👍👍👍👍👍👍👍👍👍👍👍👍 
 
Yo'sinlar..... 
 
Funariya yosinida poya bargli o'simlik (ularda 
dastlab gametofit dan boshlanadi, jinsiy 
bo'g'indan, gametofit ularda bir uyli) , 
gametofitdan (arxegoniyda - kolba shaklidagi 


 
328 
 
tuxum hujayra va anteridiyda ikki xivchinli 
spermatozoid rivojlangan bo'ladi)  —>  zigota 
(tinim davrini o'taydi) —> sporofit bo'g'in (bu 
jinssiz bo'g'in, kosakchasi-sporangiy, unda 
sporalari yetiladi,) —> gametofit (dastlab 
shoxlangan ip ko'rinishida bo'lib, undagi 
kurtaklardan yangi o'simlik rivojlanadi) —> 
yangi poya bargli o'simliklar 
 
  
 
 
Qirqbo‘g‘imlar 
 
Dala qirqbog'imi (bularda jinssiz bo'g'in bo'lgan-
sporofitdan boshlanadi, bu qongir rangli bahorgi 
poya, unda sporali boshoq - undan sporangiy-
sporalar rivojlanadi) —> gametofit (2 uyli ya'ni 
sporani ayrimlaridan arxegoniyda, ayrimlaridan 
anteridiy rivojlanadi, spermatozoidlar - ko'p 
xivchinli, demak bu jinsiy bo'g'in hisoblanadi.) 
—> murtak —> yangi o'simlik (sporofit bo'g'in - 
jinssiz bo'g'in rivojlanadi) 
 
  
 
Qirqquloqlar.. 
 
Zuxrasoch qirqqulog'i (bularda ham sporofit-
jinssiz bo'g'indan boshlanadi, sporofitda sorus - 
sporangiy-sporalar yetiladi) —> gametofit (bir 
uyli, yashil, yupqa, yuraksimon, 1 sm, arxegoniy 
va anteridiy bitta tupda yetiladi, 
spermatozoidlari ko'p xivchinli,) —> murtak —
> yangi o'simlik (sporofit - jinssiz bo'g'in) 
 
 
  
 
  [28.08.20 
14:12==============================
============ 
🌀🌀  « D » harfi  🌀🌀 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
 
📌 D. Oro tajribasi — Qizdirilgan vodorod 
sianid NH³ + H²O = adenin 2) ionlashtiruvchi 
nurlar ta'sirida  CH⁴ + NH³ + H²O = riboza va  
dezoksiriboza 
 
📌 Dagʼal junli qoʼylar qanday zotlarga ajratiladi 
— Poʼstinbop terili, qorakoʼl terili, goʼsht yogʼli 
va goʼsht junli 
 
📌 Dagʼal junli qoʼylarning juni qanday tuzilgan 
— Dagʼal qil va tivitdan iborat 
 
📌 Dala qirqbo'gʼimiga xos xususiyat — 
1)Poyasi shoxlari serqirra bo'gʼimlarga bo'lingan 
2) Bo'gʼim bo'shliqlarining ichi kovak 3) 
Shoxlari bo'gʼimlarida halqasimon joylashgan 
 
📌 Dala qirqbo'gʼimi poyasi va shoxlarining 
uchida nima joylashgan — Spora beruvchi 
boshoq 
 
📌 Daraxtda yashovchi ilonlar qaysi viloyatda 
uchraydi — Neotropik 
 
📌 Daryo qisqichbaqasining ovqat hazm qilish 
sitemasi ketma ketligi — Og'iz, halqum, 
qizilo'ngach, ikki bo'lmali oshqozon, ichak, jigar 
naylari 
 
📌 Daryo qisqichibaqasida hazm qilish jarayoni 
qayerda tugaydi — jigar naylarida 
 
📌 Dastlabki ko'p hujayralilar tanasi necha qavat 
hujayradan iborat —  2 ta 
 
📌 Dastlabki uch qavatli hayvonlar qaysi 
organizmlarga oʼxshash boʼlgan — Hozirgi 
sodda tuzilgan kiprikli chuvalchanglarga 
 
📌 Daun sindromi belgilari — Boshi kichik, yuzi 
keng, ko'zlari kichik, bir-biriga yaqin 
joylashgan, ogʻzi yarim ochiq, aqliy zaif, 
bepusht 
 
📌 Daun sindromi bilan kasallangan organizm 
lekotsitlarida autasoma va jinsiy xromosoma 
soni — 45+2    
 
📌 Denaturatsiya bu: —  oqsil tabiiy holatining 
yo'qolishi 
 


 
329 
 
📌 Dengiz suv o'tlarining chuchuk suv o'tlardan 
farqi — xlorofildan tashqari, karotin, kasantofil, 
qo'ngʼir, qizil pigmentlarga ega 
 
📌 Dengizda (1) va chuchuk suvda (2) halqali 
chuvalchanglarni koʼrsating — 1) Nereida, 
oʼtroq chuvalchang 2) qizil chuvalchang 
  
Davomi bor....! 
 
  [28.08.20 
14:12==============================
============ 
✅  « D » harfi   
➖➖➖➖➖➖ 
 
  
Davomi...  
 
📌 Deplazmoliz hodisasi qachon ro'y beradi — 
hujayra tuzli eritmadan toza suvga o'tkazilganda 
 
📌 Devon davrida  paydo bo'lgan organizmlar — 
1) ko'p oyoqlilar 2) hashorotlar 3) suvda va 
quruqlikda yashovchilar 
 
📌 Diafragmaning harakatini   boshqaruvchi 
nerv markazi   qayerda joylashgan — orqa   
miyaning bo'yin qismida 
 
📌 Dinamik ishga misol keItiring — yurish, 
yugirish, sakrash, gapirish 
 
📌Divergensiya nima — Ajdod tur belgilarning 
ajralishi 
 
📌 DNK boʼlagini klonlashda nimadan 
foydalanilgan — Virus DNK, Plazmid, 
Transpazon 
 
📌 DNK ni "yopishqoq" uchlar hosil qilib 
kesuvchi fermentlar — Transpozaza va 
restriktaza 
 
📌 DNK ni "yopishqoq" uchlar hosil qilib 
kesuvchi restriktazalar — EcoRI, BamHI 
 
📌 DNK qayerda uchraydi — Yadro, xloroplast, 
mitoxondriya  
 
DNK tarkibiga kiruvchi Guanin tarkibini 
ko'rsating — guanin -dezoksiriboza - fosfat 
kislota qoldigʼi 
 
📌 DNK tuzilishini o'rgangan olimlar — Uotson 
bilan Kirik  
 
📌 DNK va RNK nukleotidlarini ko'rsating — 
DNK ga AGTC, RNK - AGUC 
 
📌 Dominant holda irsiylanadigan belgilar — 
Braxidaktiliya, ko'z shox pardasining ko'rlikka 
olib keladigan irsiy degeneratsiyasi, 
 
📌 Donador EPT qayerda yaxshi rivojlangan — 
Oshqozon shilliq qavati limfotsit 
 
📌 Dorivor gulxayri qayerda o'sadi — daryo va 
ko'llar sohilidagi to'qaylarda sernam yerlarda 
 
📌 Dukkak va qo'zoqning farqi — pallari orasida 
orasida to'siqlari bor  
 
📌 Dumaloq oqsil — gemoglobin, katalizator 
oqsili 
 
📌 Duragay gibiskus hayotiy shakli — Ko'p 
yillik o't 
 
📌 Duragay kuchi qanday ataladi — Getetozis 
 
  [28.08.20 
14:12==============================
============ 
Oziq zanjiriga doir masalalar va yechimi   
1.Qaldirg'ochning urg'ochisi og'irligi 50g. Uning 
2 ta  
bolasini og'irligi har biri 10 g.1oy davomida har 
biri 45 g  
ga yetgan.Ekologik piramida asosida urg'ochi  
qaldirg'och bolalarini qancha hasharot bilan 
boqadi(a)  
hasharot o'z navbatida qancha oziq yeydi(b)?   
A)a-900g;b-9000g  
B)a-150g;b-4500g  
C)a-350g;b-3500g  


 
330 
 
D)a-700g;b-7000g  
Yechimi:  
1-bolasi10gr+35gr=45  
1-bolasi10gr+35gr=45  
Demak (35+35) 70 gr semirgan.  
70 gr ortgan(ikki bolasi)  
⬇�  
Hasharot—700gr  
⬇�  
Oʻsimlik —7000gr  
 
Javob:D  
 
2.Musichaning tuxumdan chiqqan 2 ta 
bolasining  
umumiy og’irligi 40 g.Ikkita bolasining massasi  
ko’paytmasi esa 396 g ga teng bo’lsa, musicha  
bolalarining har biriga kuniga 12 g dan oziq 
bersa,10  
kundan so’ng bolalar ini ilon yesa, ilonning 
massasi  
qanchaga ortadi?  
A)2,4gr B)2,6gr  
C)5,2gr D)6,4gr  
Yechimi:  
12•2= 24 
40+24=64 
100%---------10% 
64------------x=6.4  
Javob:D.  
3.X kg o’simlikni yegan yovvoyi quyonlar 
lochinlarga  
yem bo’ldi.Demak ekologik piramidaning 
asosini  
o’simlik, yovvoyi quyon va. lochin tashkil 
etdi.Lochinning  
biomassasi quyonning bio massasidan 720 kg ga 
kam. X  
ni aniqlang.  
A)1000 B)80000  
C)800 D)8000  
Oʻsimlik--y.quyon--lochin  
    X.             0,1X.  0,01X  
0,1x=0,01x+720  
0,09x=720  
X=8000  
D javob 
 
   
 
  [28.08.20 
14:12==============================
============ 
1- & BIOLOGIK TIZIMLAR. 
1.Hozirgi paytda insoniyat oldida turgan muhim 
vazifalar 
1.biologik xilma-xillikni asrash,  
2.ekologik barqarorlikni ta’minlash,  
3. global iqlim o‘zgarishlarining salbiy ta’sirini 
yumshatish. 
 
2. Inson salomatligiga tahdid sola yotgan 
kasalliklar  
1. allergik, 
2. yuqumli va epidemiologik  
 
3. Ilmiy bilishning asosini tashkil qiladi. 
Odamning tabiat va uning tarkibiy qismlariga 
bo‘lgan munosabati va tabiatdagi hodisa, 
jarayonlarning mohiyatini o‘rganish. 
 
4. Ilmiy bilish inson tafakkurining oliy darajasi 
bo‘lib,nimalarga yo’nalgan bo’ladi. 
1.ilmiy yangiliklar, kashfiyotlarga 
2.avval ma’lum bo‘lmagan o‘simliklar va 
hayvonlarning tuzilishi  
3.hayotiy jarayonlar, qonunlar va qonuniyatlarni 
yaratishga yo‘nalgan bo‘ladi. 
 
5. Antik davrda ilmiy bilimlarning birinchi 
shakli  
     1.tabiat falsafasi edi 
 
  [28.08.20 
14:12==============================
============ 
6. Tabiat falsafasining obyekti 
      --tabiatda sodir bo‘ladigan hodisalarni 
o‘rganish sanalgan 
 
7. Biologiyaning o‘rganish obyektlari  
      --tabiatning tirik materiyasi yoki 
organizmlardir. 
 
8. Biologik sistema (biosistema)  
– o‘zaro aloqador va o‘zaro ta’sir ko‘rsatadigan,  
-- muayyan funksiyani bajaradigan,  
-- rivojlanish, o‘z-o‘zini barpo etish va  
-- atrof-muhitga moslanish qobiliyatiga ega 
biologik obyektlarni o‘zida birlashtiradi. 


 
331 
 
 
  [28.08.20 
14:12==============================
============ 
9. Ekologiya fan sifatida 
-  XX asrning boshlarida vujudga keldi. 
-  yunoncha «oikos» – uy, boshpana, «logos» – 
fan, ta’lim berish. 
- 1866-yilda nemis olimi Ernest Gekkel 
 
10. Ekologiya o’rgatadi.. 
1.individlarning rivojlanishi,  
2.ko‘payishi, yashashini,  
3.populatsiya va jamoalarining tarkibini. 
4.o‘zgarishlarni yashash muhitiga bog‘liq holda 
o‘rganadi. 
 
11. Ekologiya fani zimmasiga qator vazifalar 
yuklangan: –  1.har xil organizm guruhlarining 
atrof-muhit omillari munosabati; 2.biologik 
resurslardan oqilona foydalanish,  
3.odam faoliyati ta’sirida tabiat o‘zgarishini 
oldindan ko‘ra olish, 4.tabiatda kechadigan 
jarayonlarni boshqarish yo‘llarini o‘rganish  
5.zararkunandaga qarshi kurashishning biologik 
usulini yaratish; 6.sanoat korxonalarida 
chiqindisiz texnologiyani ishlab chiqish 
7.organizmlarning tuzilishi, hayotiy faoliyati va 
harakatiga atrof-muhit ta’sirini o‘rganish;  
8.tirik organizmlarning atrof-muhitga 
moslashishining ekologik mexanizmlarini 
o‘rganish; 
9. turning turli populatsiyalardagi individ 
 
  [28.08.20 
14:12==============================
============ 
1.X–XII asrlarda O‘rta Osiyoning ulug‘ 
allomalari al-Xorazmiy,  al-Forobiy, Abu 
Rayhon Beruniy, Ibn Sino asarlarida  
1.Yerning tuzilishi,  
2.dorivor o‘simliklar,  
3.yashash joylari haqida ma’lumotlar berilgan. 
 
2. Zahiriddin Muhammad Bobur o‘zining 
«Boburnoma» nomli tarixiy  asarida  
1.O‘rta Osiyo va Hindistonning turli o‘simlik va 
hayvonlari, ularning tarqalishi, ko‘payish 
davrlari haqida ko‘pgina ma’lumotlar keltirgan. 
 
3. nemis Aleksandr Gumbold boshlab berdi 
1.Atrof-muhitning jonli organizmlar hayotiga 
ta’sirini o‘rganishni  
 
4. Aleksandr Gumbold birinchi bo‘lib  
1.o‘simliklar hayotida muhit omillarining 
ahamiyatini o‘rgandi 
 
5. Ekologiyaning rivojlanishida ingliz olimi  
1 A.Tensli shakllantirgan ekotizim konsepsiyasi 
 
6.Biogeotsenoz nazariyasi  
1.V.N.Sukachev 
 
  [28.08.20 
14:12==============================
============ 
7. Ekologiya biologik tizimlar turiga qarab 
quyidagi bo‘limlar 1.autekologiya (faktorial 
ekologiya),  
2.demekologiya (populatsiyalar ekologiyasi),  
3.sinekologiya – (jamoalar ekologiyasi),  
4.biogeotsenologiya (ekotizimlar ekologiyasi),  
5. global ekologiya (biosfera ekologiyasi),  
6.evolutsion ekologiya,  
7.tarixiy ekologiya 
 
8. Autekologiya  
-organizmning tashqi muhit bilan munosabatlari,  
masalan, hayotiy sikli, muhitga moslanishdagi 
xulq-atvori kabilarni o‘rganadi. 
ESTA SAQLANG : LIBIXNING MINIMUM 
QONUNI VA TOLERATNLIK QONUNI 
OCHILGAN 
 
  [28.08.20 
14:12==============================
============ 
10. Sinekologiya  –   
1.Bunda ayrim hududlarda yashaydigan har  xil  
turga  mansub  mikroorganizmlar, o‘simlik, 
hayvon turlarining o‘zaro va tashqi muhit bilan 
munosabati, xilma xilligi, tar qalishi, ular 
orasidagi raqobatlar va boshqa ekologik 
muammolar o‘rganiladi. 
 
  [28.08.20 
14:12==============================
============ 
9. Demekologiya –  


 
332 
 
1.populatsiyalar ekologiyasi,  
2.populatsiyada individlar sonining o‘zgarishi,  
3.populatsiyadagi guruhlar o‘rtasidagi 
munosabatlarni o‘rga. 4.populatsiyalarning 
shakllanish shart-sharoitlari o‘rganiladi. 
5.tashqi muhit ta’siri ostida individlar sonining 
o‘zgarish sabablarini o‘rganadi.\ 
 
  [28.08.20 
14:12==============================
============ 
11. Biogeotsenologiya –  
biogeotsenozlarning tuzilishi va xususiyatlarini 
o‘rganadi. 
 
12. Evolutsion ekologiya – sayyoramizda 
hayotning paydo bo‘lishi bilan birga ekologik 
sistemalarning o‘zgarishini, biosfera 
evolutsiyasiga insonning ta’sirini o‘rganadi. 
Evolutsion ekologiya paleontologik 
ma’lumotlardan va hozirgi zamon ekologik 
sistemalari haqidagi ma’lumotlardan foydalanib 
qadimiy ekosistemalarni nazariy 
rekonstruksiyalash (qayta yaratish)ga harakat 
qiladi. 
 
  [28.08.20 
14:12==============================
============ 
13. Tarixiy ekologiya –  
--insoniyat sivilizatsiyasi rivojlanishi natijasida 
neolit davridan hozirgi davrgacha yuz bergan 
ekologik o‘zgarishlarni o‘rganadi. 
 
  [28.08.20 
14:12==============================
============ 
16. Ekologiyada  amaliy yo‘nalishlar  
1. Landshaftlar ekologiyasi 
2. Sanoat ekologiyasi 
3. Ijtimoiy ekologiya 
4. Matematik ekologiya 
 
17. Landshaftlar ekologiyasi  
--inson faoliyati va tabiatni oqilona boshqarish 
bilan bog‘liq ekologik o‘zgarishlarni bashorat 
qilish uchun ilmiy asoslarni ishlab chiqish bilan 
shug‘ullanadi. 
 
  [28.08.20 
14:12==============================
============ 
4.Ekologiya fanning sayyoramiz tabiatidagi 
alohida zonalarni o‘rganuvchi bo‘limlari 
1.o‘rmon ekologiyasi,      2.cho‘l ekologiyasi,  
3.botqoq ekologiyasi,      4.ko‘l ekologiyas 
 
15. Ekologiya organizmlar va atrof-muhit 
o‘rtasidagi munosabatlarning umumiy 
qonuniyatlarini o‘rganadigan umumiy va bir 
qancha xususiy bo‘limlarga: 
1.o‘simliklar ekologiyasi,  
2.hayvonlar ekologiyasi,  
3.mikroorganizmlar ekologiyasi,  
4.baliqlar ekologiyasi,  
5.sutemizuvchilar ekologiyas 
 
  [28.08.20 
14:12==============================
============ 
18. Sanoat ekologiyasi  
--ekologik toza mahsulotlarni ishlab chiqarish va 
chiqindisiz texnologiyalarni qo‘llash bilan 
shug‘ullanadi.  
 
19.Ijtimoiy ekologiya  
-atrof-muhitning insonga va jamiyatning 
tabiatga ta’sirini o‘r ganadi.  
 
20.Matematik ekologiya 
--sayyoramizning turli tabiiy hududlarida 
organizmlarning son jihatdan taqsimlanish 
qonuniyatlarini ko‘rib chiqadi. 
 
  [28.08.20 
14:12==============================
============ 
21.Dala metodi.  
1.tabiiy sharoitda populatsiyalarga muhit 
omillarining kompleks holda ko‘rsatadigan 
ta’siri o‘rganiladi 
2. biosistemalarning rivojlanishi va hayotiy 
faoliyatiga atrof-muhitning ta’sirini o‘rganish 
3. Meteorologik kuzatishlar,  
4. organizmlar sonini hisoblash (xalqalash 
orqali) 
5.Fotosintez jadalligi yorug’lik va xaroratga 
bog’liqligi. 


 
333 
 
6.namlik yordamida biogen va mineral 
moddalarning shimilishi. 
 
  [28.08.20 
14:12==============================
============ 
22. Ekologik tajribalar metodi  
1.ayrim omillarning organizm rivojlanishiga 
ta’siri o‘rganiladi.  
2.tabiiy muhitda biron-bir omilning organizmga 
yoki jamoaga ta’sirini alohida o‘rganishning 
imkoni yo‘q, chunki barcha omillar majmua 
tarzda ta’sir etadi. Bu maqsadni amalga oshirish 
uchun odatda birorta tabiiy sistema 
modellashtiriladi.  
Masalan, akvarium chuchuk suv havzasining 
modeli hisoblanadi. 
 
  [28.08.20 
14:12==============================
============ 
23 Matematik modellashtirish metodi  
--ekosistemaning yashovchanligi va kelajagini 
oldindan aniqlash ga yordam beradi.  
--Bu usulni amalga oshirishda kompyuterdan 
keng foydalaniladi. --Metodning mohiyati 
shundaki, o‘rganilayotgan tizimning 
xususiyatlari matematik belgilarga aylantiriladi. 
Keyin, ayrim ko‘rsatkichlarning qiymatlari 
o‘zgartirilib, o‘rganilayotgan tizimda qanday 
o‘zgarishlar sodir bo‘lishi o‘rganiladi.. 
--.iqlim o‘zgarishlari va antropogen omillar 
ta’sirida ekotizimlarning rivojlanishini oldindan 
bilish imkonini beradi.. 
 
  [28.08.20 
14:15==============================
============ 
Ekologik piramidani bug’doy-pashsha-
kaltakesak-lochin tashkil etadi. 
Geterotroflarning  umumiy  massasi 2442 kg ni 
tashkil qilsa, piramida asosini tashkil qiluvchi  
biomassani aniqlang. 
⚪� 22000 
🔵 22022 
⚫� 2440 
🔴 24442 
 
Yechimini o'rganib qo'yamiz 😊 
 
Demak bug'doy(B) -> pashsha (P) -> kaltakesak 
(K) -> lochin (L) ekan  
 
     B ----------P---------K--------L 
1000x.   100x.    10x.     1x 
 
Demak ularni ixtiyori sonlar bilan (albatta oziq 
zanjiri qoidasiga ko'ra) belgilan oldim. Faqat bu 
sonlar aniq emasligi uchun x bilan belgiladim. 
Endi geteratroflarga pashsha, kaltakesak va 
lochin kiradi. Umumiy massasi 
100x + 10x + 1x= 111x 
 
Demak    111x = 2442 kg 
                         X= 22kg 
 
2442 kg ni 111x ga bo'lsak , x 22 kg chiqar 
ekan. Bizdan piramida asosini yani bug'doyni 
massasi so'raldi. Biz yuqorida bug'doyni 1000x 
deb belgilagandik 
1000 * 22kg = 22000 kg  
 
Javob 22 000  
  
 
  [28.08.20 
14:15==============================
============ 
✅ << E harfi >> 
➖➖➖➖➖➖ 
  
🚩 Efiopiya markazi?// Arpa, banan, kofe daraxti 
  
🚩 Ektodermadan nima hosil bo'ladi?// Nerv 
sistemasi, sezgi organlari, teri epiteliyasi, 
tishning emal qavati  
 
🚩 Embrional davrdan keyin bo'linmaydigan 
hujayralar?// Nerv, muskul  
 
🚩 Embrional rivojlanishda jabra qayerda 
bo'ladi?// Halqum atrofida 
  
🚩Endodermadan nima hosil bo'ladi?// Jigar, 
oshqozon osti bezi, ichak epiteliysi, o'pka, jabra 
  
🚩Endosperm qayerda rivojlanadi?// 
urugʼlangan markaziy hujayrada. 


 
334 
 
  
🚩 Endospermida 72 ta xromosomaga ega 
bo'lgan hujayra?// Qalampir 
  
🚩 Eng katta va eng kichkina akulani ko'rsating? 
// gigant va kitakulasi (15-18m), tikan akula (40-
45sm) 
  
🚩 Eng baland daraxtlar?// Evkalipt va 
Sekvoyadendron. 
  
🚩 Eng murakkab tuzilgan bir hujayralilar?// 
Infuzoriyalar 
  
🚩 Eng yirik gul qachon qayerda?// 1818-yil, 
Sumatra orolida, Raffleziya Arnoldi. 
  
🚩 Ensafalit nima?// bosh miya to'qimasining 
yalligʼlanishi 
  
🚩 Eritrositlarni o'rgangan olim?// 1680-yil 
Levenguk. 
  
🚩 Eritrositlarning hosil bo'lishi va soni nimaga 
bogʼliq?// odamning sogʼligʼiga, ovqatlanishiga, 
jismoniy mashqlar bilan shugʼullanishiga, 
quyoshning ultrabinafsha nurlarini yaxshi qabul 
qilishiga 
  
🚩 Eritrotsitlarning og'irligi?/ 10^-9 gr  
 
🚩 Erkak chivinlar nima bilan oziqlanadi?// 
o'simlik shirasi bilan 
  
🚩 Erkak va ayollarda uchraydigan xromosoma 
kasalligi?// Daun sindromi 
  
🚩 Eukariotlarning prokariotlardan farqi?// 
Yadro sitoplazmadan ajralgan, jinsiy yo'l bilan 
ko'payadi, hujayra markazi va mitotik ip 
mavjud, mitoz yo'li bilan ko'payadi, organoidlari 
mavjud, erkin azotni o'zlashtirmaydi, hazm 
vakuolalari mavjud 
  
🚩 Evgilena tanasining shakli?// Duksimon  
 
🚩 Evgilenada xlorofill pigmenti qayerda 
joylashgan?// Sitoplazmadagi xromatoforalarda 
  
🚩 Evolyutsiyaning boshlangʼich materialini 
koʼrsating?// Mutatsion, Kombinativ, 
Rekombinativ oʼzgaruvchanlik.  
 
🚩 Evolyutsiyaning boshlangʼich birligini 
koʼrsating?// Populyatsiya 
  
🚩 Evolyutsiyaning boshlangʼich omillaridan 
qaysi biri maʼlum yoʼnalishga ega?/ Hech 
qaysisi 
 
  [28.08.20 
14:15==============================
============ 
________________________ 
        💫  BIOLOGIYA 💫 
                
#. Qora va oq donli suli navlari õzaro 
chatishtirilganda F1 da olingan hosilning 
barchasi kulrang donli bõldi. F2 da 10 ta oq, 39 
ta och kulrang, 40 ta tõq kulrang, 62 ta kulrang, 
9 ta qora donli suli olindi. Kulrang donli navlari 
hosilning necha fozini tashkil etadi? 
 
A) 56,25 
B) 6,25 
C) 38,75 
D) 25 
 
🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻🔻 
Bu savolni javobi: C📌 
 
Yechim: 
 
1⃣: 
Bu masalada xechqanday genetika qonuni yõq. 
Oddiy matimatika!!! 
 
2⃣: 
F2 da hosil bõlgan barcha õsimliklarni umumiy 
yiğindisi topamiz. 
 
10 + 39 + 40 + 62 + 9 = 160 ta  
                                          jami  
                                    õsimliklarni 
                                         soni. 
 
3⃣: 


 
335 
 
160 tadan 62 tasi kulrang. 
Shunga kõra: 
160 ta ------------ 100% 
 62 ta ----------- x= 38,75% 
 
J:C📌 
 
  [28.08.20 
14:15==============================
============ 
Yomg'ir chuvalchangining ichki tuzilishi 
 
📌 Hazm qilish sistemasi 
Og'iz ----- > qisqa halqum ----- > Qizilo'ngach --
--- > jig'ildon ----- > oshqozon ----- > ichak ----- 
> anal teshigi. 
Oziq chuvalchang tanasiga ruproq bilan birga 
kiradi va Oziq qonga so'rib olinadi. Tuproq esa 
tashqi muhitga chiqariladi. ✅ 
 
📌 Qon aylanish sistemasi. 
Yomg'ir chuvalchanginjng qon aylanish 
sistemasi yopiq ya'ni , faqat qon tomirda 
harakatlanadi. 
Yirik qon tomirlari ----- > orqa va qorin qon 
tomirlari. 
Bu yirik qon tomirlar halqa tomirlar orqali 
o'zaro tutashgan. 
Yomg'ir chuvalchangida yurak mavjud emas. 
Qizilongach atrofidagi 5 - 6 ta yirik qon tomirlar 
yurak vazifasini bajaradi. 
Qon ----- > Orqa qon tomir bo'ylab oldinga , 
Qorin qon tomiri bo'ylab orqaga harakatlanadi. 
To'qimalarda qon tomirlar maydalashib 
kapilyarlarni hosil qiladi. 
Qon oziq modda va kislorod tashishni 
taminlaydi. ✅ 
 
📌 Ayrish sistemasi 
Har bir tana bo'g'imda bir juftdan : 
----- > bir uchi tana bo'shlig'iga ochilgan 
varonkasimon kipriklar bilan qoplangan. 
----- > ikkinchi uchi teri orqali tashqariga 
ochiladi. 
Ayrish sistemasi orqali zararli moddalar tashqi 
muhitga chiqariladi. ✅ 
 
Halqali chuvalchanglar hilma xilligi : 
 
📌 Yomg'ir chuvalchangi ---- > 180 dan ortiq 
turi ma'lum , tumroqni yumshatib havo o'tishini 
yaxshilaydi. Bir gektar maydonda bir yil 
davomida 250 - 600 t tuproqni qayta ishlaydi. 
Poliz va sabzavot ekinlari uchun qimmatli o'g'it -
--- > Biogumus olishda foydalaniladi. ✅ 
 
📌 Qizil chuvalchang ----- > kam tuklilar sinfiga 
mansub. Suvni har xil ifloslikdan tozlab 
sanitarlik vazifasini bajaradi. Baliqlar uchun 
asosiy oziq hisoblanadi. Akvarium baliqlari 
uchun yemish sifatida ko'paytriladi. ✅ 
 
📌 Nereida ---- > Ko'p tukilar sinfiga mansub. 
Boshi tanasidan alohida ixtisoslashgan , tanasi 
ko'p miqdorda tuklar bilan qoplangan. Tuklar 
tanasining ikki yonida muskulli o'simtalarda to'p 
- to'p bo'lib joylashgan va bu ilk paydo bo'lgan 
oyoq hisoblanadi ✅ 
 
📌 Zuluklar ----- > halqali chuvalchanglarning 
alohida bir sinfi bo'lib 400 dan ortiq turi ma'lum. 
Zuluklar tibbiyotda zararli qonni so'rib 
tashlashda foydalaniladi. ✅ 
 
📌 Halqali chuvalchanglarning kelib chiqishi 
Erkin yashivchi yassi chuvalchanglar ---- > ko'p 
tuklilar ---- > kam tuklilar ko'rinishida kelib 
chiqqan deb taxmin qilinadi. ✅ 
 
  [28.08.20 
14:15==============================
============ 
XARIY-VAYNBERGNING QONUNI   
 
📌Populyatsiyadagi genlarning nisbiy 
chastotalari populyatsiya idealligi sharoitida 
avloddan avlodga o'zgarmaydi✅✅ 
 
📌Hardi-Vaynberg qonunining natijasi 
populyatsiyalarda homo va heterozigotlarning 
nisbati saqlanib qolishi hisoblanadi.✅✅ 
 
📌Hardy-Vaynberg qonuni katta populyatsiyalar 
uchun xarakterlidir va bu populyatsiyalarda 
genotipik muvozanatni aniqlaydi. Tabiiy 
sharoitda, Hardi-Vaynberg qonunining aniq 
namoyon bo'lishi mutatsiya jarayoni va 


 
336 
 
selektsiya harakati natijasida buzilishi mumkin. 
Shuning uchun tabiiy populyatsiyalarda faqat 
genlarning allellari nisbati va genotipik 
muvozanatni saqlab qolish tendentsiyasi 
mavjud.✅✅ 
 
  [28.08.20 
14:15==============================
============ 
DNK fragmentining 3/4 qismidan i-RNK 
sintezlandi. Agar DNKdagi jami nukleotidlar 
soni oqsildagi aminokislotalar sonidan 1400 ga 
farq qilsa, oqsildagi peptid bog’lar sonini 
aniqlang.  
⚪� 199 
🔵 200 
⚫� 499 
🔴 500 
 
Yechim:  💯 
 
Dnk 2 ta ipdan iboratligi uchun har bir zanjirini 
100 tadan olamiz. 
 
Shunda i-RNK 100 ta boʻlishi kerak lekin u 
DNK ni 3/4 qismidan hosil boʻlgan boʻlsa 75 ta 
i-RNK. 
Aminokislota esa 75/3 = 25 ta 
 
200 - 25 = 175 ta farq 
 
175 ------- 25 ta aminokislota 
1400 ------ x = 200 ta aminokislota 
 
Peptid bogʻlar soni aminokislota sonidan 1 taga 
kam boʻladi. 
 
200 - 1 = 199 ta  
 
JAVOB: ⚪� 199   ✔� 
 
  [28.08.20 
14:15==============================
============ 
📊 Variantlarda koʻp soʻralgan. 
 
 
📚 Odam organizmida yurak 4 ta kameradan 
yani 2 ta boʻlmacha va 2 ta qorinchadan iborat 
boʻlib, ularning navbatma-navbat sistola va 
diastola holatda boʻlishi yurak siklini tashkil 
etadi. 
 
🛡 Boʻlmachalar sistola holatida boʻlganda 
qorinchlar diastola holatida boʻladi va 
aksincha... 
 
 
🎯 Klapanlar holati   
 
🎗 Oʻng boʻlmacha sistola yoki oʻng qorincha 
diastola vaqtida 3 tavaqali klapan - ochiq, 
yarimoysimon klapan - yopiq holatda boʻladi. 
 
🎗 Oʻng qorincha sistola yoki oʻng boʻlmacha 
diastola vaqtida 3 tavaqali klapan - yopiq, 
yarimoysimon klapan - ochiq holatda boʻladi. 
 
 
🎗 Chap boʻlmacha sistola yoki chap qorincha 
diastola vaqtida 2 tavaqali klapan - ochiq, 
yarimoysimon klapan - yopiq holatda boʻladi. 
 
🎗 Chap qorincha sistola yoki chap boʻlmacha 
diastola vaqtida 2 tavaqali klapan - yopiq, 
yarimoysimon klapan - ochiq holatda boʻladi. 
 
  [28.08.20 
14:17==============================
============ 
📌Oqsil, Uglevod, Nuklein kislota 
biopolimerlar. YOG’LAR esa biomolekula 
hisoblanadi. Oqsil monomerlari – 
aminokislotalar. Nuklein kislotalar monomeri – 
nukleotidlar hisoblanadi. ✅✅ 
 
📌Hujayrda tuzilishi, vazifasi va yana bir qancha 
xususiyatlari bilan farq qiluvchi 2 xil nuklein 
kislota dezoksiriboza (DNK) va ribonuklein 
kislota (RNK) uchraydi. ✅✅ 
 
📌DNK va RNK nukleotidlardan tuzilgan. Har 
bir nukleotid azot asosi (Purin asosi - ADENIN, 
GUANIN: Pirimidin asosi - TIMIN, SITOZIN, 
URATSIL), monosaxarid (dezoksiriboza, 
riboza) va fosfat kislota qoldig’idan tashkil 
topgan.✅✅  


 
337 
 
 
📌Dezoksiriboza va Riboza pentozalar guruhiga 
kiradi. Ularning tarkibida 5 tadan C (uglerod) 
atomi bo’ladi. Dezoksiriboza tarkibida 1 atom O 
(kislorod) yetishmasligi bilan ribozadan farq 
qiladi. ✅✅ 
 
📌DNK nechta nukleotiddan iborat bo’lsa, 
shuncha dezoksiriboza (pentoza) bo’ladi. ✅✅ 
 
📌Nukleotidlarning molekulyar massasi shartli 
ravishda 330 D (Dalton). Orasidagi masofa 0,34 
nm yoki 3,4 A (Angstrem) ga teng. ✅✅ 
 
📌DNK – 2 ta zanjirli bo’lgani uchun orasida 
vodorod bog’lari mavjud bo’lib, ular doimo 
komplementar sherik nukleotidlar A - T orasida 
2 ta hamda G - S orasida 3 ta bo’ladi.✅✅  
 
📌DNK ning RNK dan farqli tomoni – 
molekulyar massasi katta, 2 ta zanjirdan iborat, 
purin asoslaridan A, G; pirimidin asoslaridan S, 
T uchraydi. RNK da esa T uchramaydi. ✅✅ 
 
📌DNK da Purin va Pirimidin asoslari vodorod 
bog’lar orqali, Purin asoslari o’zaro yoki 
Pirimidin asoslari o’zaro – fosfodiefir bog’lar 
yordamida birikkan. ✅✅ 
 
📌DNK da nechta nukleotid bo’lsa fosfodiefir 
bog’ 2 ta kam bo’ladi. RNK da esa 1 taga kam 
bo’ladi. ✅✅ 
 
📌Vodorod va fosfodiefir bog’lar DNK dagi 
kimyoviy bog’lar hisoblanadi. ✅✅ 
 
📌RNK dan DNK sintezlanishi teskari 
transkripsiya; DNK ning 1 znjiridan RNK (i-
RNK, t-RNK, r-RNK) lar sintezlanish jarayoni 
transkripsiya – ko’chirib yozish deb ataladi. Bu 
jarayon ham qat’iy komplementarlik asosida 
kechadi. ✅✅ 
 
📌Hujayradagi eng asosiy assimilatsion 
jarayonlardan biri oqsil biosintezi hisoblanadi, 
bu jarayon asosan sitoplazmada, ribosomalarda 
kechadi. ✅✅ 
 
📌Sintezlangan oqsil haqidagi irsiy axborot 
asosan yadroda, DNK da nukleotidlar ketma-
ketligda yozilgan bo’lib, ular asosan dastlab 
RNK (i-RNK, t-RNK, r-RNK) sintezlab olinadi. 
i-RNK da 4 xil nukleotid yordamida kodlangan 
irsiy axborot har nukleotidlar uchligida (triplet) 
aminokislotalar sinteziga sabab bo’ladi. Har bir 
aminokislotaning 4 xil nukleotid yordamida 3 ta 
nukleotid ketma-ketligida ifodalanib kelishiga 
genetik kod deyiladi. ✅✅ 
 
📌Jami kodlar soni 64 ta bo’lib, 20 xil 
aminokislotalardan ikkitasini kodi 1 tadan. 
Qolgan 18 tasini kodi 2, 3, 4, 6 tadan bo’lishi 
mumkin. 5 ta kodonga ega bo’lgan aminokislota 
uchramaydi. 
1. Metionin va triptofan - 1 ta;  
2. Fenilalanin, tirozin, gistidin, glitsin, lizin, 
sistein, serin - 2 ta;  
3. Izoleysin - 3 ta;  
4. Valin, serin, prolin, treonin, alanin, asparagin 
- 4 ta; 
5. Leysin, glutamin, arginin - 6 ta; 6. Qolgani 
terminatorlar - 3 ta; ular polipeptid zanjir sintezi 
tugallanganini bildiradi.  
 
📌Jami 64 ga teng.  
 
📌Har qanday oqsil molekulasi – metionin 
aminokislotasidan boshlanadi.✅✅  
 
📌1 ta aminokislotani 1 ta kodon (3 ta nukleotid) 
kodlaydi. 1 ta aminokislotani massasi 120 D 
(Dalton). Har bir aminokislota o’zaro peptid 
bog’lar yordamida bog’lanib turadi. Peptid bog’ 
aminokislota sonidan 1 taga kam bo’ladi ✅✅ 
  
 
  [28.08.20 
14:17==============================
============ 
♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻� 
♻�Oqsillar klassifikatsiyasi. ♻� 
♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻� 
Oqsillar asosan aminokislotalar soniga ko‘ra, 
tarkibi va strukturasi bo‘yicha 
klassifikatsiyalanadi. 


 
338 
 
 
🔰I. Aminokislotalar soniga ko‘ra: 
📌1. Oligopeptidlar (2 tadan 10 tagacha 
aminokislotadan iborat). 
📌2. Polipeptidlar (10 tadan ko‘p 
aminokislotalardan iborat). 
asosan polipeptidlar 10 tadan 50 tagacha 
aminokislotalardan iborat bo‘ladi – 
gormonlar.✅✅ 
 
📌Oqsillar (proteinlar)--->50 ta aminokislotadan 
bir qancha milliongacha bo‘lishi mumkin.✅✅ 
 
II. Tarkibi bo‘yicha: 
🔰1.  Oddiy oqsillar (proteinlar) faqat 
aminokislota qoldiqlaridan iborat. Gistonlar 
nukleoproteinlar tarkibiga kiradi, genom aktivlik 
metabolizmini boshqarilishida muhum rol 
o‘ynaydi. ✅✅  
 
 
📌Albuminlar----> Toza distillangan suvda 
eriydigan oqsillar.   Tuxum oqsili, bug'doy va 
no'xat oqsillari  
misol bo'ladi. ✅✅ 
 
📌Globulinlar----> Osh tuzining kuchsiz 
eritmasida eriydigan oqsillar  Qon tarkibidagi 
oqsillar va ko'pchilik o'simlik oqsillari kiradi. 
✅✅ 
 
📌Albumin va globulinlar hayvon oqsillari 
bo‘lib, sut, tuxum, muskullarda uchraydi. ✅✅ 
 
🔰2. Murakkab oqsillar (proteidlar)   tarkibida 
aminokislotalardan tashqari qo‘shimcha 
moddalar tutadi. Murakkab oqsillar tarkibida 
aminokislotalardan tashqari, oddiy metall atomi 
yoki boshqa oqsil bo'lmagan murakkab 
moddalar ham uchraydi.✅✅ 
 
📌Xromoproteidlar---> (gemoglobin, 
sitoxrom)✅✅ 
 
📌Nukleoproteid ----> yadrodagi nuklein 
kislotagabirikkan oqsillar (xromatin). ✅✅ 
 
📌Lipoprotein ---->oqsil va lipidlardan iborat 
(plazmatik membranadagi). ✅✅ 
 
📌Fosfoproteidlar ---->oqsil va fosfatlardan 
iborat (sutda, tuxum sarig‘ida, baliq ikrasida 
ko‘p bo‘ladi).✅✅  
 
📌Glikoproteidlar ---> oqsil uglevodlar 
birikmasi (hujayra membranasi 
komponenti).✅✅ 
 
📌Metalloproteidlar ---> oqsil va metallar 
birikmasi (fermentlar).✅✅ 
 
🔰III. Strukturasi bo‘yicha: 
 
📌Fibrillyar oqsillar ----> polipeptid zanjir 
ipsimon, suvda yomon eriydi (soch va mol 
shoxidagi keratin, mushakdagi miozin, 
suyakdagi kollagen).✅✅ 
 
📌Globulyar oqsillar ----> sharsimon polipeptid 
zanjir, suvda (albuminlar) yoki natriy xloridning 
kuchsiz eritmasida (qon plazmasi oqsillari, 
fermentlar) eriydigan oqsillar.✅✅ 
 
   
 
  [28.08.20 
14:17==============================
============ 
SIYDIK AJRATISH ORGANLARINING 
TUZILISHI. 
 
 
📌 Siydik ajratishning ahamiyati. 
 - > Moddalar almashinuvi natijasida 
organizmda hosil bo‘ladigan qoldiq moddalar va 
almashinuv mahsulotlari ichak, o'pka, ter va 
yog‘ bezlari hamda buyrak orqali chiqarib 
yuboriladi. ✅ 
- > Ichak orqali hazm bo‘lmagan ovqat 
qoldiqlari, tuzlar, o‘t pigmentlari va xolesterin, 
o‘pka orqali suv va karbonat angidrid, ter bezlari 
orqali suv va karbonat angidrid, tuzlar va azotli 
moddalar almashinuvi mahsulotlari chiqariladi.  
✅ 


 
339 
 
- > Ammo moddalar almashinuvi mahsulotlarini 
organizmdan chiqarishda siydik ajratish 
sistemasi asosiy ahamiyatga ega. Organizmda 
hosil bo'ladigan moddalar almashmuvi 
mahsulotlarining 75 % dan ko‘prog‘i siydik 
bilan chiqarib yuboriladi. ✅ 
- >  Shu tariqa siydik ajratish organlari 
organizmda osmotik bosim doimiyligi, suv va 
tuzlar balansini saqlash, ya’ni gomeostazni 
ta’minlash funksiyasini bajaradi. ✅ 
 
Siydik ajratish sistemasi organlariga: 
- >  buyrak ✅ 
- > siydik yo‘li ✅ 
- > qovuq ✅ 
- > siydik chiqarish nayi ✅              kiradi. 
 
📌 Buyrakning tuzilishi. 
- > Buyrak - bir juft loviyasimon organ. ✅ 
- > Uning sirti silliq, och qo‘ng‘ir tusda bo'ladi.  
✅ 
- > Har bir buyrakning vazni o‘rtacha 150 g 
keladi. ✅ 
- > Buyraklar tananing bel sohasida, umurtqa 
pog‘onasining ikki yonida joylashgan. ✅ 
- > Buyrakning ichki tomoni botiqroq boladi. 
Botiq tomonida joylashgan chuqur- chasi - 
buyrak darvozasi orqali buyrakka arteriya va 
vena qon tomirlari, nervlar va limfa o‘tadi. ✅ 
- >  Buyrak darvozasi buyrak ichi bo‘shlig‘i 
bilan tutashgan. Bo‘sh- liqda yupqa devorli ko‘p 
sonli kosachalar va buyrak jomi joylashgan. ✅ 
- >  Sirtdan buyrak biriktiruvchi silliq 
to'qimadan iborat kapsula bilan o‘ralgan. ✅ 
- >  Buyrak jomi va kosachalarni yog‘ kletchatka 
o‘rab turadi. ✅ 
Buyrak kesmasida : 
1.  tashqi qoramtir buyrak po'stlog'i ✅ 
2.  oqish ichki buyrak mag'zi    qavatlari ko‘zga 
tashlanadi. ✅ 
 
- > Mag‘iz qavat konussimon oqish 
piramidalardan 
iborat.  ✅ 
- > Po‘stloqning qoramtir moddasi ana shu 
piramidalar asosini va ulaming oralig'ini 
to‘ldirib turadigan buyrak ustunchalarini hosil 
qiladi. ✅ 
- > Piramidalarning buyrak bo‘shlig‘iga 
o'girilgan uchki qismi kosachalar ichi- ga botib 
kiradigan so‘rg‘ichlarni hosil qiladi. ✅ 
- >  So‘rg‘ichlarning uchki qismiga so‘rg‘ich 
naychalari yo‘li ochiladi. ✅ 
 
📌 Buyrak jomi. 
- >  buyrakning ichki mag‘iz qismida 
joylashgan. ✅ 
- > Buyrak jomi asta- sekin torayib, siydik 
yo‘liga o‘tadi. ✅ 
- >  Buyrak kosasi va buyrak jomi devori 
shilimshiq parda bilan qoplangan. ✅ 
- >  Jom devorida muskullar bo‘ladi. ✅ 
- > Siydik yo'li diametri 6-8 mm va uzunligi 25-
30 cm keladigan ikkita silindr sbaklidagi naydan 
iborat. ✅ 
- >  Naylar qorin bo‘shlig‘i orqa devori bo‘ylab 
joylashgan, chanoq sohasida qovuq bilan 
tutashgan. ✅ 
 
📌 Nefronlar. 
Buyrak juda ko‘p nefronlardan iborat. Nefron 
buyrakning tuzilish va funksional birligi 
hisoblanadi. 
- >  Har bir nefronning uzunligi 50-55 mm, 
barcha nefronlarning uzunligi 100 km ga yetadi. 
✅ 
- >  Ikkala buyrakda 2-2,5 min nefron bo'ladi. ✅ 
 
 Har bir nefron : 
1. Shumlyanskiy-Baumen kapsulasi, uning 
ichida joylashgan mayda qon tomirlari -Malpigi 
chigali, 
 
2.  kapsuladan boshlanadigan birlamchi ilonizi 
naychalar 
 
3.  Genie halqasi va uchki ikkilamchi ilonizi 
naychalardan iborat. 
 
- > Nefronlar kapsulasi birlamchi va ikkilamchi 
naychalar buyrakning po'stloq qismida ✅ 
- >  Genie halqasi uning mag‘iz qismida 
joylashgan. ✅ 
 


 
340 
 
Nefronlarning ikki- lamchi ilonizi naychalari 
buyrakning yig'uvchi naychalariga ochiladi. 
Yig'uvchi naychalar buyrak po‘stlog‘idan 
boshlanib, buyrak mag‘iz qismidagi piramidalar 
so‘rg‘ichlariga tutashadi. So‘rg‘ichlar 
buyrakning kichik kosachalariga ochiladi. ✅ 
 
- > Buyrak kapsulasi tashqi va ichki devori 
oralig‘i bo'shlig'i nefron naychalariga tutashgan. 
✅ 
- >  Kapsula ichki devori qon tomirlari devoriga 
yopishgan.  ✅ 
- > Bu devorlar orqali kapillarlardagi qondan 
kapsula devorlari orasidagi tirqishga birlamchi 
siydik filtrlanib o‘tadi. ✅ 
 
  [28.08.20 
14:21==============================
============ 
📊 Daun sindromi haqida   
 
📚 Daun sindromi erkaklarda ham ayollarda ham 
uchraydi. 
 
🖌 Bu kasallikning kelib chiqishiga asosiy sabab 
21­ juft (autosoma) xromosomasining bittaga 
oshib ketishi natijasida diploid to‘plam 47 ta 
bo‘lib qolishidir. 
 
🖌 Bu kasallikning asosiy belgisi, bemorning 
boshi nomutanosib kichik, yuzi keng, ko‘zlari 
kichik va bir­biriga yaqin joylashgan bo‘ladi. 
Og‘zi yarim ochiq, aqliy zaif, odatda bepusht, 
uzoq yashamaydi. Bunday kasallarda yurak va 
yirik qon tomirlari nuqsoni ko‘p uchraydi. 
 
🎗🎗 Daun sindromida autosomalar 45 ta + 
jinsiy xromasomalar 2 ta = 47 ta 
 
📌📌 Interfazani G¹ davrida 2n 2c holat boʻlsa, 
demak Daun sindromida 45 ta autosoma + 2 ta 
jinsiy xromasoma va 47 ta DNK (xromatid) 
boʻladi. 
 
📌📌 S va G² davrlarida 2n 4c holat boʻlsa, 45 ta 
autosoma + 2 ta jinsiy xromasoma va 94 ta DNK 
(xromatid) boʻladi. 
 
💧💧 Mitozning profaza va metafaza 
bosqichlarida 2n 4c holat boʻlsa, 45 ta autosoma 
+ 2 ta jinsiy xromasoma va 94 ta DNK 
(xromatid) boʻladi. 
 
💧💧 Anafazada 4n 4c holat boʻlsa, 90 ta 
autosoma + 4 ta jinsiy xromasoma (har bir 
qutbda 45 + 2) va 94 ta DNK (xromatid) boʻladi. 
 
💧💧 Telofazada 2n 2c holat boʻlsa, 45 ta 
autosoma + 2 ta jinsiy xromasoma va 47 ta DNK 
(xromatid) boʻladi. 
 
  [28.08.20 
14:21==============================
============ 
💧 Reptiliyalar     
 
📌 Sudralib yuruvchilar haqiqiy quruqlik 
hayvonlari bo‘lib, qon suyak ko‘migi va taloqda 
ishlab chiqiladi. 
 
📌 Ularning yuragi ikkita boʼlmacha va bitta 
qorinchadan iborat. Qorincha chala to‘siq bilan 
ajralgan boʼladi. 
 
📌 Timsohlarda to‘siq toʼliq boʻlib, yuragi to‘rt 
kamerali. 
 
📌Lekin sudralib yuruvchilarning barchasida 
tanasida aralash qon oqadi.  
 
📌 Suvda hamda quruqlikda yashovchilardan 
farqli ravishda sudralib yuruvchilarda 
qorinchadan mustaqil ravishda 3 ta  qon tomiri 
chiqadi.  
 
📌 Qorinchaning chap tomonidan arterial (O²) 
qonga ega o‘ng aorta yoyi chiqib, undan bosh 
miyaga ketuvchi uyqu arteriyasi 
 
📌 O‘rta qismidan tanaga ketuvchi chap aorta 
yoyi 
 
📌 Oʼng tomonidan o‘pkaga ketuvchi venoz 
(CO²) qonga ega o‘pka arteriyasi boshlanadi. 
 


 
341 
 
📌 O‘ng va chap aorta yoylari birlashib orqa 
aortani hosil qiladi. 
 
📌 Shuning uchun miyaga arterial qon (O²) 
 
📌 Tanaga aralash qon (CO²+O²) 
 
📌 Oʻpkaga esa venoz (CO²) qon boradi 
 
📌 O'pka venalari chap boʼlmachaga quyiladi. 
 
📌 Bosh miya va tanadan keluvchi venoz qon 
oʼng boʼlmachaga quyiladi. 
 
🖌 Kichik qon aylanish doirasi yurak 
qorinchasidan chiqib, o'pkada kislorodga 
to‘yinib, chap boʼlmaga quyiladi. 
 
🖌 Chap va oʼng bo‘lmalardagi qon yurak 
qorinchasiga oʼtadi. 
 
🖌 Yurak qorinchasida venoz va arterial qon 
qisman aralashadi.  
 
🖌 Yurak qorinchasidan qon aylanishining katta 
doirasi boshlanadi. U organ, to‘qima va 
hujayralardagi gaz almashinuvida ishtirok etib, 
yurakning o‘ng bo‘lmachasiga kelib quyiladi.   
 
🖌 Sudralib yuruvchilarning arteriya qon 
tomirlarida aralash (venoz va arterial) qon 
boʼlganligi sababli, moddalar almashinuvida 
kam energiya hosil boʼladi. 
 
  [28.08.20 
14:21==============================
============ 
📊 Shershevskiy-Terner sindromi 
 
 
📚 Bu sindrom faqat ayollarda uchraydi 
 
📚 Bunday kasalga chalingan ayollarda jinsiy 
xromosoma soni bittaga kamayib, XO bo‘lib 
qoladi. Natijada diploid to‘plamdagi 
xromosomalar soni 45 ta bo‘ladi. 
 
📚 Bunday ayollarning bo‘yi juda past bo‘ladi. 
Ularda tuxumdon rivojlan­magan, ikkilamchi 
jinsiy belgilar juda sust namoyon bo‘ladi. 
 
📚 Shershevs­kiy-Terner sindromi kasalligi o‘rta 
hisobda yangi tug‘ilgan 5000 ta qizdan bittasida 
uchraydi. 
 
 
📌📌 Shershevskiy-Terner sindromida 
autosomalar 44 ta + jinsiy xromasomalar 1 ta = 
45 ta 
 
♻�♻� Interfazani G¹ davrida 2n 2c holat 
boʻlsa, demak bu sindromda 44 ta autosoma + 1 
ta jinsiy xromasoma va 45 ta DNK (xromatid) 
boʻladi. 
 
♻�♻� S va G² davrlarida 2n 4c holat boʻlsa, 
44 ta autosoma + 1 ta jinsiy xromasoma va 90 ta 
DNK (xromatid) boʻladi. 
 
🌀🌀 Mitozning profaza va metafaza 
bosqichlarida 2n 4c holat boʻlsa, 44 ta autosoma 
+ 1 ta jinsiy xromasoma va 90 ta DNK 
(xromatid) boʻladi. 
 
🌀🌀 Anafazada 4n 4c holat boʻlsa, 88 ta 
autosoma + 2 ta jinsiy xromasoma (har bir 
qutbda 44 + 1) va 90 ta DNK (xromatid) boʻladi. 
 
🌀🌀 Telofazada 2n 2c holat boʻlsa, 44 ta 
autosoma + 1 ta jinsiy xromasoma va 45 ta DNK 
(xromatid) boʻladi. 
 
  [28.08.20 
14:21==============================
============ 
DNK xilini topish  
🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥 
 
🌀🌀 Geterogametalilarda (XY) 
n+1 (n - xromasoma) 
Masalan ... 
Odamda 23 + 1 ta 
 
🌀🌀 Gomogametalilarda (XX) 
n = ga teng (n - xromasoma) 


 
342 
 
Masalan ... 
Odamda 23 ta  
 
 
 
Xromatidalar tetradasini topish 
🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥 
 
🌀🌀 Geterogametalilarda (XY) 
n-1 (n - xromasoma) 
Masalan ... 
23 - 1 = 22 ta 
 
🌀🌀 Gomogametalilarda (XX) 
n = ga teng (n - xromasoma) 
Masalan ... 
Odamda 23 ta 
 
  [28.08.20 
14:21==============================
============ 
📊 Klaynfelter sindromi haqida 
 
 
📚 Bu sindrom faqat erkaklarda uchraydi. 
 
📚 Klaynfelter sindromi kasaliga uchragan 
bemorlarda jinsiy xromosomalar XXY, XXXY 
bo‘lishi mumkin. 
 
📚 Bu kasalga chalin­gan odamlarning odatda 
qo‘l­oyoqlari uzun, yelka chanoqqa nisbatan tor, 
skelet tuzilishi ayollar skeletiga o‘xshash 
bo‘ladi. 
 
📚 Bu kasallikning XXY, XXXY holati o‘rtacha 
500 ta boladan bittasida uchraydi. 
 
 
🔎🔎 Klaynfelter sindromida autosomalar 44 ta 
+ jinsiy xromasomalar 3 ta yoki 4 ta = 47 ta yoki 
48 ta 
 
📌📌 Interfazani G¹ davrida 2n 2c holat boʻlsa, 
demak Klaynfelter sindromida 44 ta autosoma + 
3, 4 ta jinsiy xromasoma va 47, 48 ta DNK 
(xromatid) boʻladi. 
 
📌📌 S va G² davrlarida 2n 4c holat boʻlsa, 44 ta 
autosoma + 3, 4 ta jinsiy xromasoma va 94, 96 
ta DNK (xromatid) boʻladi. 
 
🎗🎗 Mitozning profaza va metafaza 
bosqichlarida 2n 4c holat boʻlsa, 44 ta autosoma 
+ 3, 4 ta jinsiy xromasoma va 94, 96 ta DNK 
(xromatid) boʻladi. 
 
🎗🎗 Anafazada 4n 4c holat boʻlsa, 88 ta 
autosoma + 6, 8 ta jinsiy xromasoma (har bir 
qutbda 44 + 3, 4) va 94, 96 ta DNK (xromatid) 
boʻladi. 
 
🎗🎗 Telofazada 2n 2c holat boʻlsa, 44 ta 
autosoma + 3, 4 ta jinsiy xromasoma va 47, 48 
ta DNK (xromatid) boʻladi. 
 
  [28.08.20 
14:21==============================
============ 
OLIMLAR NOMLARI 
 
➡� Arastu -  zoologiyaga oid dastlabki 
asarlarni eramizdan 4 asr oldin yozilgan. U oz 
asarida 500 ga yaqin hayvon haqida yozgan. 
➡�Anton Levenguk  16-17 asrlarda 
mikroskopda korinadigan hayvonlarni kashb 
qilgan. 
➡� Karl Linney  18-asrda hayvonlar 
klassifikasiyasini yaratgan. (tur, urug, turkum, 
sinf) 
➡� Charliz Darvin  19 asrda hayvonlarni 
organib Evolitsion talimotni yaratdi. 
➡� Kashkarov  Hayvonlar ekoligiyasini 
organgan. 
➡� L.M. Isayev va P.F.Baroviskiy-Orta 
Osiyoda rishta, Leyshmaniya, Bezgak paraziti 
tugatilishiga sabab bolishdi. 
➡� T.Z.Zoxidov, O.P.Bokdanov  Umrtqali 
hayvonlarni organgan, 
➡� A.M.Muhamadiyev , V.V. Yahontov, 
A.T.Tolaganov, J,A, Azimov. M.A.Sultonov. 
S.M.Alimuhamedov  Umrtqasiz hayvonlarni 
organgan. 
➡� K.I.Skryabin - uning boshchiligida 
Gelmintlarni organish va unga qarshi kurash 
usullarni ishlab chiqilgan. 


 
343 
 
➡� Ibn Sino  Tip qonunlari asarida dorvor 
giyohlar bilan odamdan parazit gelmintlarni 
haydash haqida yozgan. 
➡� A.T.To'laganov-osimliklar gelmentlarni 
o'rgangan. 
➡� M.A.Sultonov I.A.Azimov. E.X.Ergashev  
Yovvoyi va uy hayvonlari germenlarini 
organgan..  
➡�A.O.Kavaleviskiy  Lansertnikni kashf 
etgan. 
➡� F.Lefler va P.Frosh  uy hayvonlarda 
uchraydigan oq sil kasaligining qozgatuvchi 
virus bakteriyali filterni ota olishini aniqlagan. 
 
  [28.08.20 
14:21==============================
============ 
Ekologik piramidani bug’doy-chigirtka-
kaltakesak-lochin tashkil etadi. Pradutsentning 
biomassasi 100 t bo’lsa, II darajali 
kansumentning massasi III darajali kansument 
massasidan qanchaga (kg) ko’pligini aniqlang? 
 
A)600   B)700    C)900    D)800 
 
✅   
 
           ‼�Yechimi‼� 
 
P➖➖1-K➖➖2-K➖➖3-k 
100 t➖ 10 t ➖➖ 1 t ➖➖ 0.1 t 
 
2-K  niki 1 tonna yo 1000 kg. 
3-K niki 0.1tonna yo 100 kg. 
 
1000-100=900 
 
🏛Javob:🏛    C ✅ 
 
Yechimi     dan. 
 
  [28.08.20 
14:21==============================
============ 
DNK molekulasi bir zanjirining  3/5 qismidan 
hosil bo’lgan oqsildagi aminokislotalar soni shu 
DNK dagi jami nukleotidlar sonidan 1350 taga 
farq qilsa, DNK molekulasidagi fosfodiefir 
bog’lar sonini aniqlang.  
 
A) 1500     B) 1499       
C) 1498     D) 1348 
     
        #Yechimi 
 
     
3/5=0.6          0.6/3=0.2 qismidan 
aminokislotalar sintezlangan. 
 
2 ta DNK zanjirini 2x deb olamiz 
 
2x-0.2x=1350 
1.8x=1350 
X= 750 bu bitta zanjirdagi nukleotidlar soni. 
 
2 ta zanjirdagi 750×2=1500  
 
1 ta zanjirda Fosfodiefir boģ 1 ta kam 2 tasida 2 
ta kam. 
 
1500-2=1498   
 
⚜�Javob ⚜� C ✅ 
 
Yechimi   dan 
 
  [28.08.20 
14:21==============================
============ 
🌐 Kariotipi bir xil jinsiy xromosomalarga ega, 
bir xil gametalar hosil qiladigan jins 
gomogametali jins deyiladi. 
 
🌐  Kariotipi har xil jinsiy xromosomalarga ega, 
har xil gametalar hosil  qiladigan jins 
geterogametali jins deyiladi. 
 
♀�- XX va ♂�- XY --> Odam, 
sutemizuvchilar, drozofilla pashshasi 
 
♀�- XY va ♂�- XX --> Qushlar, kapalaklar, 
sudralib yuruvchilar, aksolotoriya 
 
♀�- XX va ♂��- XO --> Chigirtka, ninachi, 
qandala 
 
♀�- XO va ♂�- XX --> kuya kapalagi 
 


 
344 
 
📌  Qandala  Qandala erkagida 13 ta 
xromasoma, Urgʻochisida 14 ta xromasoma 
boʻladi undan 12 tasi autosoma xromasomalari 
hisoblanadi. 
 
    
 
  [28.08.20 
14:21==============================
============ 
Talaba bo'lmoqchimisiz, unda, albatta, o'qing! 
🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥 
 
Abituriyent - bu hayotini o'zgartirish uchun 
yo'lga chiqqan shaxs. Hamma ham odam bo'lib 
tug'iladi, ammo kimdir inson bo'lib, kimdir 
odamligicha vafot etadi. Dunyoda birovga 
yomonlik qilmasdan yashaganing sening yaxshi 
inson ekanligingdan dalolat emas. Agar hamma 
narsaga loqayd bo'lsang, faqat o'zingni 
o'ylasang, dangasa, tanbal bo'lsang va hech 
bo'lmasa, bir marta hayotingni o'zgartirishga 
urunib ko'rmasang, insonlikka da'vo qilma.  
İnson uchun doimo harakatda bo'lmoq - 
tiriklikning belgisi.  
Sen bugundan abituriyentsan, bu degani 
talabalik tomon yo'l olding. Demak, sen 
hayotingni o'zgartirishni xohlaysan. Shunday 
ekan, quyidagilarni yodda tut: 
1⃣. Hech qachon vaqtim yo'q dema - xohish 
bo'lsa, vaqt topiladi. Dunyoni boshqarayotgan 
mashhurlarning sutkasi senikidan ortiq emas. 🕚 
2⃣. Hech qachon eslab qololmayman dema - 
İnson istasa, hammasini yodda saqlaydi, Alloh 
senga bergan xotiraga shubha qilma. Xotirangni 
bo'ysundir. 😇 
3⃣. Hech qachon tushunmayman dema - Dunyoda 
tushunish qobilyati va ong berilgan yagona tirik 
jon sensan. O'zingni hayvonlarga teng tutma. � 
4⃣. Hech qachon ertagax dema - Erta hech 
qachon kelmaydi, har doim bugun bo'ladi. ☝� 
5⃣. Barcha chalg'ituvchi vositalardan voz kech - 
Texnika seni emas, sen uni yaratgansan, unga 
qul bo'lma. 📲💻 Har qanday zamonda kitob 
o'qigan insonlar, film tamosha qilgan 
insonlarning ustidan yetakchilik qilgan. Tanla: 
Boshqarasanmi? bo'ysunasanmi? 👍👎 
6⃣. O'zingga hech qachon past baho berma - Sen 
istasang, albatta, qila olasan. Alloh bandasiga 
imkoni yo'q narsani xayol surdirmaydi. Qaysi 
o'rinni orzu qilyapsan, uni egalla. Hozir 
bo'lmasa qachon, sen bo'lmasang kim? � 
7⃣. Vaqtni qadrla - Uni sotib ololmaysan, arzon 
odamlarga qimmatli vaqtingni sarflama. 💔 
8⃣. O'zingga ishon - Odam o'ziga ishonmay turib, 
boshqalarni o'ziga ishontirolmaydi. Sen g'alaba 
uchun tug'ilgansan. 💪 
9⃣. To'g'ri niyat qilishni o'rgan - Hech qachon 
oxirgi o'rinda bo'lsa ham kirib olsam bo'ldi 
dema, Alloh mingni so'ra, birni beraman degan. 
Uning marhamatiga shubha qilma, hamisha 
birinchi grand meniki deb o'qi. Orzu emas, 
maqsad qil. 👍 
1⃣0⃣. Senga berilgan imkonni qadrla - Bugun sen 
turgan joyda turishni orzu qilishga haddi 
sig'maydigan insonlar bor. Bugun senda bor 
ne'matlarni tushida ham ko'rmaydigan insonlar 
bor. Shukur qil, yanada yaxshi bo'lishga intil. 
Faqat o'z hayoting yaxshi bo'lishiga emas, 
odamlarga kerakli inson bo'lishga intil. Shunday 
joyda o'tirginki, birov kelib suril deyolmasin. 
Qayerda bo'lsang ham, shunday iz qoldirginki, 
o'rningni hech kim bosolmasin.  Sen chindan ista 
va harakat qil, qolganini Allohga qo'yib ber. � 
Fikrlar dunyoni boshqaradi, sen fikr egasi bo'l. 
Dunyo bir kundir - u ham bugundir. 
İshning omadi - o'z vaqti. 
Alpinist cho'qqini zabt etolmasa, ayb cho'qqida 
emas. 
İmkoniyatlaringni devorga urib, undan eshik 
hosil qilishga sarflama! 
Talaba va talaba bo'lolmagan abituriyentga 
yuborilgan xatning birgina farqi bor: 
"Siz talabalikka tavsiya etildingiz" 
"Siz talabalikka tavsiya etilmadingiz" 
Birgina ma qo'shimchasi seni talabalardan 
ajratib turadi. 
Bularni qayta-qayta o'qi va amal qil yoki qilma ! 
5 oydan so'ng senga qanday xabar kelsin, o'zing 
tanla! 
 
  [28.08.20 
14:21==============================
============ 
♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻
�♻�♻� 
 
⭕� Odam organizmidagi qon aylanish sistemasi 


 
345 
 
 
 🌀 qon aylanish sistemasi organlari  
        
   ➡� Yurak 
   ➡�  Arteriya 
   ➡�  Vena  
   ➡�  Limfa  
   ➡�  Kapilyar  
 
Odam organizmida 2⃣ ta Qon aylanish doirasi  
mavjud . 
    ➡�  Katta Qon aylanish doirasi  
    ➡�  Kichik qon aylanish doirasi  
 
🔀 Katta Qon aylanish doirasi sxemasi  
 
Chap Qorincha ➡�  Aorta ➡� Arteriya ➡�  
Kapilyar  ➡�  Vena ➡� Buyrak Jigar ➡�  
kovak vena       orqali Yurakning o'ng 
bo'lmachasiga quyiladi  
 
🔀  Kichik qon aylanish doirasi  
 
O'ng Qorincha ➡� O'pka arteriyasi ➡�  O'pka 
kapilyarlarlari ➡�  arteriolalar ➡�  4 ta O'pka 
venalari        orqali yurakning chap 
bo'lmqchasiga quyiladi. 
 
Shuningdek ❗� 
Oshqozon - ichak dagi venoz qon Tozalanish 
jarayonida Jigarga boradi va Umumiy qonga 
qo'shilib kovak venalar orqali Yurakning o'ng 
bo'lmachasiga quyiladi 
 
⭕�  Limfa ----   To'qimadan xosil bo'lib Limfa 
qon tomirlari orqali vena qon tomirlariga 
quyiladi va qondagi zararli moddalarni yo'q 
qilishda ishtirok etadi . 
 
  [28.08.20 
14:21==============================
============ 
😱Bu juda qiziq😱 
 
⚜�⚜�⚜�⚜�⚜�⚜�⚜�⚜�⚜�⚜� 
 
🐓Tuyaqushning tuxumi tovuq tuxumiga 
nisbatan 36 marta og'irroq.  
 
🐍Ilonlarda quloq yo'q. Ular tili yordamida 
"eshitadi".  
 
🐋Yer yuzidagi eng katta sut emizuvchi - ko'k 
kit. Uning uzunligi 30 metrdan ziyodroq, 
og'irligi esa 150 tonna ( bu tahminan 300 ta 
sigirning og'irligi) bo'ladi.  
 
🐛Chivinlarning ham tishi bo'larkan. Mikroskop 
ostida bu zararkunandaning og'zida 22 ta tish 
borligini ko'rish mumkin.  
 
🐌Shilliq qurt 1 km. lik masofani 10 kunda 
bosib o'taoladi.  
 
�Amerika qit'asida 19-asrning 60 yillarigacha 
chumchiq bo'lmagan. Ularni kapalak qurti bilan 
kurashish uchun Angliyadan olib kelishgan. 
Chumchuqga haykal qo'yishgan juda qiziq. Men 
shuncha o'qiyman, o'qitaman chumchuq chalik 
qadrim yo'g'a. 
 
�Qo'tosning kallasi sigirniki, dumi otniki, 
suyaklari bizonniki, juni echkiniki, shoxlari esa 
molnikidek bo'la turib, cho'chqaga o'xshab "xur-
xur"laydi.  
 
🐛Pashsha bir soniyada 330 marta qanot qoqadi, 
kapalak esa bor yo'g'i 2 marta.  
 
🕷Qirqoyoqning ayrim turlarida 270 tagacha 
oyoq bo'ladi. 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
  
 
  [28.08.20 
14:21==============================
============ 
✅3 qismdan iborat azolar :✅ 
1 Panja suyaklari  ( bilakuzuk kaft barmoq )  
2 Bo'g'im  
3 To'sh suyagi  
4 Gavda muskullari  ( ko'krak qorin orqa )  
5 Til  
6 Tish  
7 Halqum  


 
346 
 
8 O'ng o'pka  
9 Medaosti bezi  
10 Gipofiz bezi  
11 Analizator  
12 Quloq  
13 Ko'z 
  
 
  [28.08.20 
14:21==============================
============ 
✅2 Qavatdan iborat  azolar :✅ 
1 Suyak 
2 Buyrak 
3 Buyrak usti bezi  
4 Plevra pardasi  
5 Halqum  
6 Qizilo'ngach  
7 Epikard 
  
 
  [28.08.20 
14:21==============================
============ 
BILIB QOʻYING. 
🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥 
 
1. Aspidistra - xona oʻsimligi 
2. Batsilla - t. bakteriya 
3. Batsidiya - yopishqoq lishaynik 
4. Drosera - hashorotxoʻr oʻsimlik 
5. Dreysena - 2 pallali moluska 
6. Kalima - kapalak 
7. Kalina - buta 
8. Kasatka - tishli kit 
9. Kamchatka - qisqichbaqa 
10. Krakatitsa - moluska b.o. 
11. Krevetka - qisqichbaqa 
12. Kalmar - moluska b.o. 
13. Koʻrgalak - qush 
14. Kojan - koʻrshapalak 
15. Kuya - kapalak 
16. Kuyka - qush (soʻfitoʻrgʻay) 
17. Losos - baliq  
18. Los - tuyoqli hayvon  
19. Laqqay - ot zoti 
20. Laqqa - baliq 
21. Manna - lishaynik 
22. Manta - skat 
23. Norka - suvsarsimon 
24. Zorka - kapalak 
25. Nutriya - kemiruvchi 
26. Olma mevaxoʻri - kapalak 
27. Kulrang oʻlaksa - 2 qanotli (hashorot) 
28. Yashil goʻsht - 2 qanotli (hashorot) 
29. Poliksina - kapalak 
30. Podalariy - kapalak 
31. Podoliya - qoʻngiz (tugmacha) 
32. Perlovitsa - 2 pallali moluska 
33. Qilquyruq - baliq 
34. Qizilquyruq - qush 
35. Sigirquyruq - 2 yillik oʻsimlik 
36. Suvke - qush 
37. Sikas - qush 
38. Skuns - sutemizuvchi 
39. Sigillyariyalar - sporali oʻsimlik 
40. Lipedodendron - sporali oʻsimlik 
41. Kalamit - sporali oʻsimlik 
42. Kordait - ochiq urugʻli 
43. Oq biqin - delfin 
44. Oq peshona - maymun 
45. Taroqli - timsoh 
46. Taroqcha - 2 pallali moluska 
47. Tridakna - 2 pallali moluska 
48. Teresken - yarim buta 
49. Tereska - baliq 
50. Inastranseviya - reptiliya 
51.Yonsuzar - qisqichbaqasimon 
52. Vyurok - chumchuqsimonlar 
53. Gambuziya - baliq  
54. Semga - baliq  
55. Joʻka - oʻsimlik (daraxt) 
56. Kuropatka - qush 
57. Gornostoy - hayvon (sutemizuvchi) 
58. Odimchi - kapalak 
59. Pareyazavr - reptiliya 
60. Bargizub - oʻsimlik 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
    
 
  [28.08.20 
14:21==============================
============ 
BILIB QOʻYING. 
🔥🔥🔥🔥🔥🔥 
 
 
🎯 Gulli oʻsimliklarda xromasoma holati. ( n-
gaploid 2n-diploid) 
 


 
347 
 
🖌 Birlamchi jinsiy hujayra - 2n 
🖌 Markaziy hujayra — 2n 
🖌 Arxeospora — 2n 
🖌 Tuxum hujayra — n 
🖌 Spermiy — n 
🖌 Mikrospora — n 
🖌 Endosperm yoki urugʻlangan markaziy 
hujayrada — 3n 
 
🛡 Chang hujayrasi bilan urugʻ soni teng 
boʻladi. 
 
🛡 1ta urug' hosil bo'lishi uchun chang 
donasidan 1 mikrospora qatnashadi. 
 
🛡 1ta mikrospora 2 ta spermiy hosil qiladi. 
 
🛡 2 ta spermiy 1 ta urug' hosil bo'lishida 
ishtirok etadi. 
 
🛡 Urugʻ hosil boʻlishida 1ta arxeospora 
qatnashadi 
 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
    
 
  [28.08.20 
14:21==============================
============ 
📊 Variantlarda koʻp soʻralgan 
 
 
Yoʻsinlarda    
 
Gametofit — Jinsiy boʻgʻin: 
📌 1. Sporadan rivojlanadi 
📌 2. Yashil ip 
📌 3. Kurtak 
📌 4. Avtotrof 
📌 5. Har bir kurtakdan yangi o'simlik 
📌 6. Zigota hosil qiladi 
📌 7. Har bir arxegoniyda bitta tuxum hujayra  
📌 8. Arxegoniy kolba shaklda 
📌 9. Jinsiy a'zolari koʻp hujayrali 
📌 10. Anterediy 2 xivchinli 
 
 
Sporafit — Jinssiz boʼgʻin: 
📌 1. Zigotadan rivojlanadi 
📌 2. Sporangiyband 
📌 3. Sporangiy 
📌 4. Spora 
 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
    
 
  [28.08.20 
14:21==============================
============ 
📊 Variantlarda koʻp soʻralgan 
 
 
Qirqbo'g'imlarda    
 
Gametofit — Jinsiy boʻgʻin: 
🖌 1. Sporadan rivojlanadi 
🖌 2. Ayrim jinsli 
🖌 4. Erkaklik o'simtasi - yashil chetlari 
boʻlingan 
🖌 5. Urg'ochi jinsi erkagidan kattaroq 
🖌 6. Zigota hosil qiladi 
🖌 7. Avtotrof 
🖌 8. Mustaqil oziqlanadi 
 
 
Sporafit — Zigotadan rivojlanadi 
🖌 1. Murtak 
🖌 2. Sporofit 
🖌 3. Poya bargli o'simlik 
🖌 4. Autotrof 
🖌 5. Yashil 
🖌 6. Poyasi va shoxlari boʼgʼimlarga boʼlingan 
🖌 7. Boshoq 
🖌 8. Sporafillarning ostki tomonida 6 - 8 ta 
sporangiy 
🖌 9. Spora hosil qiladi 
🖌 10. Mustaqil oziqlanadi 
🖌 11. Ildizpoyali 
 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
    
 


 
348 
 
  [28.08.20 
14:21==============================
============ 
🗣B I O L O G I Y A 
🔥🔥  Oʻzgaruvchanlik    
 
🌀🌀 Modifikatsion — abiotik omillar taʼsirida 
paydo boʻlsa: 
  
🌀🌀 Ontogenetik —  organizimni yoshi bilan 
bogʻliq boʻlsa: 
 
🌀🌀 Kombinativ — har xil organizimlar 
chatishgan boʻlsa: 
 
🌀🌀 Rekombinativ — poliplodiya kuzatilgan 
boʻlsa: 
 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
    
 
  [28.08.20 
14:22==============================
============ 
⚔� ENERGIYA ALMASHINUVI ⚔� 
 
Energiya almashinuvi -----  Organizmga kirgan 
moddalarni Parchalanishidan  chiqadigan 
energiya hosil bo'lish jarayonidir. 
 
1g Oqsil parchalansa ----- 17,6 kj ( 4,1 kkal ) 
1g Uglevod parchalansa -17,6 kj ( 4,1 kkal ) 
1g Yog' parchalansa ------ 38,9 kj ( 9,3 kkal) 
 
Organizmga tushgan  Uglevodlar ( 
Polisaxaridlar ) Parchalanib --- 
Monosaxaridlarga aylanadi. 
 
Monosoxaridlardan energiya hosil bo'lish 
jarayonini birgalikda ko'rib chiqamiz. 
 
C6H12O6 ------ bog'larida yashiringan energiya 
------ 2800 kj  
Hosil bo'lgan energiya  
1- qism ----  issiqlik sifatida 
1 - qism --- ATF ga to'planadi. 
 
Energiya almashinuvi 3 bosqichda ketadi. 
 
1. Polisoxaridlardan ---------- > 
Monosaxaridlarga parchalanish.Sitoplazmada 
kechadi. 
( Bunda hosil bo'lgan oz miqdordagi energiya 
issiqlik sifatida tarqalib ketadi ) ✅ 
 
2. Xosil bo'lgan monosaxarid ( C6H12O6 ) 
Sitoplazmada parchalanadi. 
 
C6H12O6 ------  2 C3H6O3 ( Sut kislota ) 
Bu jarayonda 200 kj energiya xosil bo'ladi. 
200 kj ---  80 kj -------  120 kj 
               (  40 % )       ( 60 % ) 
                  ATF  -------- issiqlik sifatida ✅ 
 
3.    2 molekula Sut kislota Mitoxondriyada CO2 
va H2O gacha parchalanadi. 
 
C6H12O6  ---- >  6CO2 +  6H2O  
Bu jarayonda jami 2600 kj issiqlik ajralib 
chiqadi. 
 
2600 ---- > 1440 kj ----- > 1160 kj 
                  ( 55,4 % )       ( 44,6 % ) 
                   ATF    --------- issiqlik sifatida✅ 
 
Jami  energiya --- > 2800 kj ✅ 
Jami ATF dagi energiya  --- > 1520 kj ✅ 
Jami issiqlik energiyasi  --- > 1280 kj✅ 
 
Energiya almashinuvi -----  Organizmga kirgan 
moddalarni Parchalanishidan  chiqadigan 
energiya hosil bo'lish jarayonidir. 
 
1g Oqsil parchalansa ----- 17,6 kj ( 4,1 kkal ) 
1g Uglevod parchalansa -17,6 kj ( 4,1 kkal ) 
1g Yog' parchalansa ------ 38,9 kj ( 9,3 kkal) 
 
Organizmga tushgan  Uglevodlar ( 
Polisaxaridlar ) Parchalanib --- 
Monosaxaridlarga aylanadi. 
 
Monosoxaridlardan energiya hosil bo'lish 
jarayonini birgalikda ko'rib chiqamiz. 
 
C6H12O6 ------ bog'larida yashiringan energiya 
------ 2800 kj  
Hosil bo'lgan energiya  
1- qism ----  issiqlik sifatida 


 
349 
 
1 - qism --- ATF ga to'planadi. 
 
Energiya almashinuvi 3 bosqichda ketadi. 
 
1. Polisoxaridlardan ---------- > 
Monosaxaridlarga parchalanish.Sitoplazmada 
kechadi. 
( Bunda hosil bo'lgan oz miqdordagi energiya 
issiqlik sifatida tarqalib ketadi ) ✅ 
 
2. Xosil bo'lgan monosaxarid ( C6H12O6 ) 
Sitoplazmada parchalanadi. 
 
C6H12O6 ------  2 C3H6O3 ( Sut kislota ) 
Bu jarayonda 200 kj energiya xosil bo'ladi. 
200 kj ---  80 kj -------  120 kj 
               (  40 % )       ( 60 % ) 
                  ATF  -------- issiqlik sifatida ✅ 
 
3.    2 molekula Sut kislota Mitoxondriyada CO2 
va H2O gacha parchalanadi. 
 
C6H12O6  ---- >  6CO2 +  6H2O  
Bu jarayonda jami 2600 kj issiqlik ajralib 
chiqadi. 
 
2600 ---- > 1440 kj ----- > 1160 kj 
                  ( 55,4 % )       ( 44,6 % ) 
                   ATF    --------- issiqlik sifatida✅ 
 
Jami  energiya --- > 2800 kj ✅ 
Jami ATF dagi energiya  --- > 1520 kj ✅ 
Jami issiqlik energiyasi  --- > 1280 kj✅ 
  
 
  [28.08.20 
14:22==============================
============ 
🌐 Inson ogʻiz boʻshligʻida   
 
🔰 20 ta sut tish boʻladi (6 oylikdan 2 yoshgacha 
chiqadi) 
 
🔰 32 ta doimiy tish (6 yoshligidan 12 
yoshgacha sut tish oʻrniga doimiy tish chiqadi. 
Doimiy tishlarning 28 tasi 12 - 14 yoshgacha 
chiqadi) 
 
 Shulardan     
 
💎 12 ta katta oziq tish (4 tasi yani aql tish 18 
yoshdan keyin chiqadi) 
 
💎  8 ta kichik oziq tish  
 
💎  8 ta kurak (kesuvchi) tish 
 
💎  4 ta qoziq tish 
 
   
 
  [28.08.20 
14:22==============================
============ 
🗣Odam tanasidagi suyaklar 
🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥 
Sanab ko'ring! Sizning tanaggizda ham shuncha 
suyak bormi? 
(Menda 1 ta ko'p chiqdi. Yoshligimda qaysidir 
suyagim sinib 2 ta bo'lib qolgan shekilli�) 
 
🎯TUZILISHIGA KOʻRA   
 
1⃣ — NAYSIMON  ( 88 ta ) 
 
A) Uzun naysimon ( 12 ta ) 
🎗 yelka - 2 ta  
🎗 bilak - 2 ta 
🎗 tirsak - 2 ta    
🎗 boldir - 4 ta 
🎗 son - 2 ta 
 
B) Kalta naysimon ( 76 ta ) 
🎗 qoʻlning kaft - 10 ta 
🎗 qoʻlning barmoq - 28 ta 
🎗 oyoqning kaft - 10 ta  
🎗 oyoqning barmoq - 28 ta    
 
 
2⃣ — GʼOVAK  ( 92 - 93 ta ) 
 
A) Uzun govak ( 27 ta ) 
🎗 qovurgʻalar - 24 ta  
🎗 oʻmrov - 2 ta  
🎗 toʻsh - 1 ta 
 


 
350 
 
B) Kalta gʻovak ( 65 - 66 ta ) 
🎗 umurtqalar - 33-34 ta 
🎗 kaftusti (bilaguzuk) - 16 ta 
🎗 tovon - 16 ta  
 
 
3⃣ — YASSI SUYAKLAR  
🎗 tepa - 2 ta   
🎗 ensa - 1 ta 
🎗 kurak - 2 ta  
🎗 yuz va chanoq suyaklari. 
 
🎲 Chanoq ( nomsiz ) suyagi 2 ta boʻlib har biri 
3 ta ( yonbosh, qov, quymich) suyak 
birikishidan hosil boʻlgan 
 
 
4⃣ — GʻALVIRSIMON ( 5 ta ) 
🎗 yuqori jagʻ - 2 ta  
🎗 peshona - 1 ta 
🎗 ponasimon - 1 ta  
🎗 gʻalvirsimon - 1 ta 
 
Kuting! Davomi bor... 
 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
    
 
  [28.08.20 
14:22==============================
============ 
�Aytgandim Davomi bor.... deb!🚸 
♻�♻�♻�🌳♻�♻�♻� 
🎯JOYLASHISHIGA KOʻRA   
 
1⃣ — BOSH Suyagi 23 ta. 
2 ta qismdan iborat: 
 
 A) Yuz suyaklari ( 15 ta ) 
 🎗 pastki burun chanogʻi - 2 ta  
🎗 tanglay - 2 ta  
🎗 yuqori jagʻ - 2 ta  
🎗 pastki jagʻ - 1 ta  
🎗 yonoq - 2 ta  
🎗 burun - 2 ta  
🎗 koʻz yosh - 2 ta  
🎗 dimogʻ - 1 ta 
🎗 til osti - 1 ta 
 
B) Miya qutisi ( 8 ta ) 
🎗 chakka - 2 ta  
🎗 tepa - 2 ta 
🎗 ensa - 1 ta 
🎗 peshona - 1 ta 
🎗 asosiy suyak - 1 ta 
🎗 gʼalvirsimon - 1 ta 
 
 
2⃣ — GAVDA Skeleti. 
2 qismdan iborat... 
 
A) Umurtqa pogʻonasi(33-34 ta) 
🎗 boʻyin - 7 ta  
🎗 koʻkrak - 12 ta 
🎗 bel - 5 ta  
🎗 dumgʼaza - 5 ta  
🎗 dum - 4-5 ta  
 
B) Koʻkrak qafasi ( 37 ta ) 
🎗 koʻkrak umurtqasi - 12 ta 
🎗 qovurgʻalar - 24 ta  
🎗 toʻsh - 1 ta 
 
 
3⃣ — Qoʻl suyaklari. 
Ikkalasida 64 ta: 
2 qismga boʻlinadi: 
 
A) Yelka kamari ( 4 ta ) 
🎗 kurak - 2 ta 
🎗 oʻmrov - 2 ta 
 
B) Erkin suyaklari ( 60 ta ) 
🎗 yelka - 2 ta  
🎗 bilak - 2 ta  
🎗 tirsak - 2 ta 
🎗 kaftusti (bilakuzuk) - 16 ta 
🎗 kaft suyagi - 10 ta  
🎗 barmoq - 28 ta 
 
 
4⃣ — Oyoq suyaklari. 


 
351 
 
2 guruhga boʻlinadi: 
 
A) Kamar suyaklari ( 11-12 ta) 
🎗 chanoq - 2 ta 
🎗 dumgʻaza - 5 ta  
🎗 dum - 4-5 ta 
 
B) Erkin suyaklari ( 62 ta ) 
🎗 son - 2 ta 
🎗 tizza qopqogʻi - 2 ta 
🎗 boldir - 4 ta 
🎗 tovon - 16 ta  
🎗 kaft - 10 ta  
🎗 barmoq - 28 ta 
 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
    
 
  [28.08.20 
14:22==============================
============ 
📊 Variantlarda koʻp soʻralgan 
 
 
Qirqquloqlarda    
 
Gametofit — Jinsiy bo'g'in: 
🔎 1. Sporadan rivojlanadi 
🔎 2. 2 jinsli gametofit 
🔎 3.Yashil yupqa yuraksimon 
🔎 4. Autotrof 
🔎 5. Rizoidga ega  
🔎 6. Arxegoniy (Tuxum hujayra) 
🔎 7. Anteridiy ( Spermatozoid)  
🔎 8. Zigota hosil qiladi  
 
 
Sporafit — Jinssiz bo'g'in: 
🔎 1. Ildizpoyali ko'p yillik yoki bir yillik 
🔎 2. Poya bargli o'simlik  
🔎 3. Sorus  
🔎 4. Sporangiy  
🔎 5. Spora 
 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
    
 
  [28.08.20 
14:22==============================
============ 
Xromasoma mutatsiyalari 
🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥 
 
 
🌀🌀  DELETSIYA — bu xromasomalar 
mutatsiyasi boʻlib, xromasoma bir qismining 
ajralishidir. 
 
🌀🌀  DUPLIKATSIYA —  bu xromasomalar 
ayrim qismlarining ortishi. 
 
🌀🌀  INVERSIYA — bu xromasoma 
mutatsiyasi boʻlib, xromasoma ayrim qismining 
180° ga buralishi. 
 
🌀🌀  TRANSLOKATSIYA – xromosoma bir 
qismining boshqa nogomologik xromosomaga 
qo‘shilishi . 
 
Daun sindromi  —  translokatsiyaga misol 
boʻladi. 
 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
    
 
  [28.08.20 
14:22==============================
============ 
💥🌟🚸🏧 🏧🚸🌟💥 
🌱🌱🌱🌱🌱🌱🌱🌱🌱🌱🌱🌱🌱🌱 
SIYDIK AJRATISH ORGANLARINING 
FUNKSIYASI.  
 
♻�Buyrakda siydik hosil bo‘lishi. Buyrakda 
siydik hosil bolishi ikki faza (davr) ga bolinadi : 
 
1. Birinchi davr - fillratsiya davri 
--- >  u birlamchi siydik hosil bolishidan iborat. 
✅ 
--- > Bunda nefronlardagi artenya kapillarlari 
orqali qonning suyuq qismi filtrlanib, nefron 
bo‘shlig‘iga (kapsulaga) oladi. ✅ 


 
352 
 
--- > Bu jarayonning o'tishi kapillardagi 
bosimning yuqori, kapsuladagi bosimning past 
boiishiga bogliq. ✅ 
--- > Birlamchi siydikning tarkibi qon 
plazmasining tarkibiga yaqin. Unda faqat oqsil 
bo‘lmaydi. Chunki u kapillar qon tomirlarining 
devoridan filtrlanib o'tmaydi. ✅ 
2. Ikkilamchi siydikning hosil bo'lishi. 
--- > Kapsuladagi birlamchi siydik kalavasimon 
kanalchalarga o‘tadi. ✅ 
--- >  Bu kanalchalarning devori orqali birlamchi 
siydik tarkibidagi qand va aminokislotalar, suv 
va mineral tuzlarning ko‘p qismi, ya’ni 98,5-9,0 
% vena tomirlariga qayta so‘riladi. ✅ 
--- > Bunga reabsorbsiya jarayoni deyiladi. ✅ 
--- > Bu siydik hosil bo‘lishining ikkinchi davri 
hisoblanadi. 
Kanalchalarda qolgan siydik ikkilamchi siydik 
deyiladi. ✅ 
 Uning tarkibida : 
- > qoldiq azot ✅ 
- > mochevina ✅ 
- > kreatinin  ✅ 
- >  ma’lum miqdorda tuz va suv ✅ 
      boladi. 
Katta odamning buyrak nefronlarida uzluksiz 
siydik filtrlanishi natijasida bir sutkada o'rtacha 
100 litr birlamchi siydik hosil boladi. Uning 
98,5-99 litri kalavasimon kanalchalar devori 
orqali qonga qayta so‘riladi, qolgan 1—1,5 litri 
esa ikkilamchi siydik sifatida tashqariga 
chiqariladi. ✅ 
 
♻� Siydikning chiqarilishi. 
--- >  Nefron naychalarida hosil bo'lgan siydik 
buyrak kosachalari ,  so‘ngra buyrak jomi orqali 
siydik yo‘liga o‘tadi. ✅ 
--- > Siydik yo‘li devorining peristaltik 
qisqarishi natijasida siydik qovuqda to‘planadi. 
✅ 
--- > Qovuqning siydikdan bo'shashi reflektor 
tarzda sodir bo'ladi. Siydik hajmi 250-300 ml. ga 
yetganida siydikning qovuq devoriga bosimi 
ortib, qovuq devori retseptorlarida nerv 
impulslari paydo bo'ladi.  ✅ 
--- > Impulslar orqa miya dumg‘aza bo'limidagi 
siydik ajratish markaziga, undan parasimpatik 
nervlari orqali qovuq devori muskullariga 
keladi.  ✅ 
--- > Qovuq muskullari qisqarib, chiqarish nayi 
sfinkterlari ochiladi. Normal sharoitda bir 
sutkada 4-6 marta siydik chiqariladi. ✅ 
--- >  Katta yarimsharlari po‘stlog‘ining peshana 
qismida joylashgan oliy markaz ixtiyoriy siydik 
ajralishini boshqaradi.✅ 
 
♻�Siydik tarkibi. 
Siydik och sarg‘ish, 95 % suv va 5 % qattiq 
moddadan iborat. 
 Qattiq moddasi tarkibiga :  
--- > mochevina (2 %) ✅ 
--- > siydik kislota ✅ 
--- > kreatinin ✅ 
--- >  natriy va kalsiy tuzlari ✅      kiradi. 
Buyrak kasalliklarida siydikda oqsil paydo 
bo'lishi mumkin. Siydik naylari shilliq qavati 
jarohatlanganida siydikda qon paydo bo‘lib 
qizaradi. Siydik reaksiyasi go‘sht mahsulotlari 
ko‘proq iste’mol qilinganida ishqoriy bo'ladi.✅ 
 
♻�Buyrak funksiyasining boshqarilishi. 
Buyrakda siydik hosil bo‘lishi :  
--- >  nerv  ✅ 
--- >  gumoral  ✅   yo‘l bilan boshqariladi. 
 
📌 Simpatik nerv tolalari buyrak qon tomirlarini 
toraytirib, siydik ajralishini kamaytiradi. ✅ 
📌  Parasimpatik nerv tolalari esa buyrak qon 
tomirlarini kengaytirib, siydik ajralishini 
ko‘paytiradi. Bu nervlarning markazi orqa va 
bosh miyada joylashgan. ✅ 
 
📌 Bosh miyaning pastki sohasida joylashgan 
gipofiz bezining orqa bo'lagida sintezlanadigan 
antidiuretik gormon (ADG) buyrak egri-bugri 
kanalchalarining devoriga ta’sir etib, 
reabsorbsiya jarayonini kuchaytiradi va siydik 
ajralishini kamaytiradi. ✅ 
📌 Qalqonsimon bezda sintezlanadigan tiroksin 
gormoni, aksincha, reabsorbsiya jarayonini 
pasaytirib, siydik ajralishini ko'paytiradi. ✅ 
 
♻�Siydik ajratish organlarining kasalliklari. 


 
353 
 
♻�Alkogol, qo’rg’oshin, simob, naftalin, 
benzol, hasharotlar zahari buyrak orqali chiqarib 
yuboriladi. Tibbiyotda ayrim kasalliklarga 
qarshi qo‘llaniladigan sulfanilamidli dorilar va 
antibiotiklar ham buyrakka salbiy ta’sir 
ko‘rsatadi. ModdaLar almashinuvining buzilishi 
ham buyraklar yoki Siydik chiqarish yo'lida tosh 
paydo bo'lishiga olib keladi. 
 
Onlayn kursimizdan namunalar !!! 
 
  :   
 
  [28.08.20 
14:34==============================
============ 
🌍 Fotosintez ikki bosqichda amalga oshadi: 
 
1⃣ Yorug‘lik bosqichi – xloroplastning 
tillakoidlarida kechadi. Yorug‘lik qabul qilgan 
xlorofill molekulalari elektron yo‘qotadi. 
Natijada qisqa vaqt ichida energiyaga boy 
qo‘zg‘algan holatga o‘tadi. Qo‘zg‘algan 
molekulalarning ortiqcha energiyasi issiqlik yoki 
yorug‘lik sifatida tarqaladi. Qolgan energiya esa 
suvni dissotsiyalash uchun vodorod ionlariga 
uzatiladi. Yorug‘lik ta‘sirida suvning 
dissotsilanishi fotoliz deb ataladi.  
 
H²O  →  H+  +  OH- 
 
Hosil bo‘lgan vodorod kuchsiz kuchsiz bog‘lar 
orqali vodorodni ko‘chiruvchi organik 
birikmalar bilan birikadi: 
                                                            
2H+  +  organik birikma → organik birikma H² 
 
OH ionlari esa o‘zining elektronini boshqa 
molekulalarga beradi va erkin radikallarga 
aylanadi. Erkin radikallar o‘zaro qo‘shilib, suv 
va molekulyar kislorod hosil qiladi: 
                                                                4OH → 
2H²O + O² 
 
Shunday qilib, fotosintez jarayonida hosil 
bo‘ladigan va atmosferani boyitadigan 
molekulyar kislorod manbai suv hisoblanadi. 
Quyosh energiyasi nafaqat suvni parchalash, 
fosfat kislota va ADF dan ATF larni hosil 
qilishda ham qatnashadi. Bu samarali jarayon 
bo‘lib, xloroplastlarda kislorodning ishtirokisiz 
shu o‘simlik mitoxondriyalariga nisbatan 30 
marta ko‘p ATF sintezlanadi. Shu yo‘l bilan 
karbonat angidridni biriktirish jarayoni uchun 
energiya to‘planadi. Bu reaksiyalarda ATF va 
vodorodni ko‘chiruvchi organik birikmalardagi 
vodorod ishtirok etadi. 
 
2⃣ Qorong‘ulik bosqichi – xloroplastning 
stromasida kechadi. Bu reaksiyalar borishi 
uchun yorug‘lik shart emas. Bu bosqich bir 
qancha fermentativ reaksiyalar natijasida boradi. 
Fermentlar ishtirokida karbonat angidrid va 
suvdan uglevodlar ya‘ni asosan glukoza 
sintezlanadi: 
 
6CO² + 18ATF + 12 organik birikma H² → 
C⁶H¹²O⁶ + 6H²O + 18ADF + 18H³PO⁴ + organik 
birikma 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
    
 
  [28.08.20 
14:34==============================
============ 
🔺3. O‘simliklarning namlikka nisbatan ekologik 
guruhlari va ularning moslanishlari. 
uchta ekologik guruhga bo‘linadi:  
                    kserofitlar✔�, 
                     gigrofitlar✔�,      
                      mezofitlar✔� 
 
🔵1.Kserofitlar  
🔻1.(yunoncha «xerox» – quruq, «phyton» – 
o‘simlik) – namlik kam bo‘lgan muhitda 
o‘sishga moslashgan o‘simliklar sanaladi. 
Bularga dasht, cho‘l, yarim cho‘l, savanna, 
baland tog‘ o‘simliklari kiradi.✔�  
 
🔻2.Kserofitlar uzoq vaqt namlik 
yetishmasligiga chidamli o‘simliklar 
hisoblanadi. Ularda nam tanqis muhitda 
yashashga bir qator: ✔� 
▪�-transpiratsiyaning kamayishi, ✔� 
▪�-tuproqdan suv so‘rilishining kuchayishi, ✔� 
▪�-to‘qima va organlarda suvni zaxiralash 
mavjud✔� 
  


 
354 
 
 
  [28.08.20 
14:34==============================
============ 
🔴Fiziologik moslanishlar.  
🔷1.Issiq haroratda o‘simliklarni qizib ketishdan 
himoya qiluvchi samarali vosita – barg 
og‘izchalari orqali transpiratsiya –suv bug‘latish 
hisoblanadi. Cho‘l o‘simliklarining ko‘pchiligi 
qisqa hayot sikliga ega. Ularning vegetatsiya 
davri bahorga to‘g‘ri keladi, yozda esa bu 
o‘simliklar tinim davriga o‘tadi. ✔� 
🔷2.Urug‘i tinim davrini o‘tadigan bir yillik 
o‘simliklar efemerlar deyiladi. ✔� 
🔷3.Piyozboshi, tugunagi, ildizpoyasi tinim 
davrini o‘tadigan ko‘p yillik o‘simliklar esa 
efemeroidlar deyiladi.✔�  
Ayrim o‘simliklar (yo‘sinlar) va lishayniklar 
mavsumning suv tanqis bo‘lgan haddan tashqari 
issiq va sovuq davrlarida tanasidagi suv 
miqdorining kamayishi natijasida uzoq muddat 
anabioz (hayotiy jarayonlarning vaqtinchalik 
to‘xtashi) holatiga o‘tadi.✔� 
  
 
  [28.08.20 
14:34==============================
============ 
🔴10-§. NAMLIK EKOLOGIK OMIL 
SIFATIDA 
🔺1.Namlik.  
a.Tirik organizmlar tanasining 2/3 qismi suvdan 
iborat, shu sababli namlik ularning hayotini 
belgilovchi muhim omil sanaladi. ✔� 
b.Suv barcha tirik organizmlar uchun universal 
eritma, hujayradagi biokimyoviy jarayonlar 
uchun sharoit, ko‘pchilik tirik organizmlar 
uchun yashash muhiti hisoblanadi. ✔� 
c.Suv tirik organizmlarda boradigan moddalar 
almashinuvida faol ishtirok etadi va muhim o‘rin 
tutadi.✔�d. Tirik organizmlar yashaydigan 
muhitda suv yetishmasligi organizmlarda 
hayotiy jarayonlarning sekinlashishiga sabab 
bo‘ladi.✔� 
  
 
  [28.08.20 
14:34==============================
============ 
QOʻSHIMCHA MAʼLUMOT 
 
 
📝 Darslik asosida tuzilgan 📝 
 
 
❇� Bronza qoʻngʻiz qorin boʻlimi koʻkrak 
boʻlimi bilan harakatsiz birikkan 
 
❇� Butli oʻrgimchak ustki jagʻlarining 1-
boʻgʻimi harakatchan tirnoqsimon oʻsimtadan 
iborat. 
 
❇� Qushlarda yuqori jagʻ va koʻkrak 
umurtqalari bir-biri bilan oʻzaro harakatsiz 
birikkan. Qovurgʻalar va pastki jagʻlari 
harakatchan birikkan. 
 
❇� Baliqlarda umurtqa pogʻonasi kalla suyagi 
bilan harakatsiz birikkan. 
 
❇� Baqada umurtqa pogʻonasi boʻyin 
umurtqasi orqali kalla suyagi bilan harakatchan 
birikkan. 
 
❇� Kaltakesakda umurtqa pogʻonasi bilan kalla 
suyagi oʻzaro harakatchan birikkan. 
 
❇� Toshbaqada koʻkrak umurtqasi orqa kosasi 
bilan harakatsiz, umurtqa pogʻonasida boʻyin va 
dum umurtqalari harakatchan birikkan. 
 
❇� Ilonlarning yuqori va pastki jagʻ suyaklari 
choʻziluvchan paylar yordamida harakatchan 
birikkan. 
 
❇� Sutemizuvchilarda bel umurtqalari oʻzaro 
harakatchan birikkan. 
 
  
 
  [28.08.20 
14:34==============================
============ 
✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅ 


 
355 
 
 Ekologik piramida qisqacha tushuncha 
✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅✅ 
 
🛑Ekologik piramida qoidasini  1927-z yil Ch. 
Elton tomonidan fanga kiritilgan bo'lib, uni 
asosii birinchi trofik daraja produsentlar , undan 
keyin konsumentlar tashkil etadi. Bir trofik 
darajadan ikkinchisiga o'tgan sari individlar soni 
kamayadi, lekin tana o'lchami kattalashib boradi.  
Tabiatda ekologik piramidalarning 
ko'rinishlari:✅ 
 
 🛑 Sonlar piramidasi - individlar sonini aks 
ettiradi. Unga binoan oziq zanjirida 
birinchisidan ikkinchisiga o'tgan sari individlar 
soni kamayib boradi.✅ 
 
🛑Biomassa piramidasi - tirik moddani umumiy 
quruq massasini aks ettiradi. Bunda birinchi 
zanjirdan ikkinchisiga o'tgan sari biomassa 
ortadi.✅   
 
🛑Energiya piramidasi - trofik darajalardagi 
energiya oqimini aks ettiradi. Quyi darajadan 
yuqori darajaga o'tgan sari energiyaning 10%i 
o'tishini hisobga olsak, oziq zanjiridagi trofik 
darajalarning umumiy soni 6 tadan oshmaydi. ✅ 
 
🛑Oziq zanjirining har bir trofik darajasida 90%  
energiya yo'qoladi, 10%i keyingi darajaga o'tadi. 
R. Lindeman ushbu qonunni 10% lik qoidasi deb 
atadi.✅ 
 
🔰Masalan: 
 
🔰Produsentlar  1000kJ 
 
🔰Birinchi tartib  
konsumentlar  100 kJ 
 
🔰Ikkinchi tartib 
konsumentlar  10kJ 
 
🔰Uchinchi tartib  
konsumentlar   1kJ 
 
   
 
  [28.08.20 
14:34==============================
============ 
♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻
�♻�♻�♻� 
 
           Restriktazalar 
 
1. EcoR1 --- Eshericia Coli 
 
 G - A bog'ni tanib yopishqoq uchlar hosil qilib 
kesadi . 
Jami : 
2 ta fosfodiefir bog' ✅ 
8 ta vodorod  bog' ✅ 
 
2. BamH1 --- Bacillus amyololiquefaciens. 
 
G - G bog'ni tanib yopishqoq uchlar hosil qilib 
kesadi. 
Jami : 
2 ta fosfodiefir bog' ✅ 
10 ta vodorod bog' ✅ 
 
3. Hae ||| --- Haemophilus aegyptius 
 
G - S bog'larni tanib to'mtoq usulda ( yopishqoq 
uchsiz ) kesadi. 
Jami : 
2 ta fosfodiefir bog' ✅ 
 
4. Hpa1 ---  Haemophilus parainfluenze. 
 
A - T bog'larni tanib  to'mtoq uchlar ( yopishqoq 
uchsiz ) hosil qilib kesadi. 
Jami :  
2 ta fosfodiefir bog' ✅ 
  
 
  [28.08.20 
14:34==============================
============ 
💯Yo'sin💯 
 
✅Gametofit --- Jinsiy bogin: 
1.sporadan rivojlanadi 
2.Yashil ip 
3.Kurtak 
4.Har bir kurtakdan yangi o'simlik 


 
356 
 
5.zigota hosil qiladi 
6.har bir arxegoniyda bitta tuxum hujayra 
arxegoniy kolba shaklda 
7.jinsiy a'zolari kop hujayrali 
8.anterediy 2 xivchinli 
 
 
 
✅Sporafit   ----    jinssiz bogin: 
1.zigotadan rivojlanadi 
2.Sporangiyband 
3.Sporangiy 
4.Spora 
 
💯Qirqbo'g'in💯 
 
Gametofit: 
1.Sporadan rivojlanadi 
2.jinsiy bogin 
3.ayrim jinsli 
4.Erkaklik o'simtasi ---  yashil chetlari bolingan 
5.Urg'ochi jinsi erkagidan kattaroq 
6.zigota hosil qiladi 
6.Autotrof 
 
✅Sporafit ---- zigotadan rivojlanad 
1.Murtak 
2.Sporofit 
3.Poya bargli o'simlik 
4.Autotrof 
5.yashil 
6.poyasi va shoxlari bogimlarga bolingan 
7.Boshoq 
8.Sporafillarning ostki tomonida 6 - 8 ta 
sporangiy 
8.Spora hosil qiladi 
 
 
💯Qirqquloq💯 
✅Gametofit ---- Jinsiy bo'g'in: 
1.Sporadan rivojlanadi 
2.2 jinsli Gametofit 
3.Yashil yupqa yuraksimon autotrof 
4.Rizoidga ega  
5.Arxegoniy (Tuxum hujayra)  Anteridiy ( 
Spermatozoid)  
6.Zigota hosil qiladi  
 
 
 
✅Sporafit --- Jinssiz bo'g'in 
1.Ildizpoyali ko'p yillik yoki bir yillik 
2.Poya bargli o'simlik  
3.So'rus  
4. Sporangiy  
5.Spora  
 
  
 
  [28.08.20 
14:34==============================
============ 
GAMETA OLISH (monoduragayda) 
 
Misol orqali tushuntiramiz: 
 
1.No`xatning sariq gomozigota va yashil donli 
formalaridan qanday gametalar olinadi?  
A) A va a   B)  a   C) A   D) AA va aa    
 
Yechish: 
 
Gomozigota sariq →>> AA gomozigota 
deyilgani uchun 2 ta bir xil A harfidan 
foydalaniladi.    
 
Yashil –->> retsessiv belgi deyilgani uchun 
kichik harflar bilan shartli belgilash kiritamiz 
yani, aa tarzda. 
 
Yuqoridagi 2 xil belgilashlar ota-onaning 
genotipi deb ataladi, ularning belgi xossalari esa, 
fenotip deyiladi. Misol uchun, bu yerda AA 
genotipli noxat doni sariq, aa genotipli 
no'xatniki esa, yashil bo'ladi. Sariq yoki 
yashilligini fenotip deb ataymiz. 
 
Erkak organizm: ♂ 
Ayol organizm: ♀ 
 
Eslatma: monoduragay chatishtirishda gameta 
hech qachon 2 ta harfdan iborat bo'lmaydi. 
 
P                  AA       x        aa      ko'rinishida 
yozib olamiz hamda bundan gameta olamiz: 
 
 “AA”  dan  “A” ni;       “aa” dan esa, “a” ni 
gameta sifatida ajratib olamiz.  


 
357 
 
Bu yerdagi ota va ona organizmlarning 
genotiplari faqatgina bir xil harflardan iboratligi 
uchun(AA yoki aa), bir donadan gameta olish 
kifoya(A yoki a). Demak, javob: A va a 
  
 
  [28.08.20 
14:34==============================
============ 
🔥Qon Guruhlari🔥 
 
✅Abituriyentlar uchun maxsus tuzilgan 
 
 I- qon guruhi. Eritrotsitlarda Aglutenegen A va 
B yo'q. Plazmada Aglutinin alfa va betta 
(universal donor. Qon bera oladi I-II-III-IV qon 
guruhli odamlarga, faqat I qon guruhli 
odamlardan qon oladi) 
 
 II-qon guruhi. Eritrotsitlarda Aglutenegen A, 
Plazmada Aglutinin betta(qon bera oladi II-IV 
qon guruhli odamlarga, I-II qon guruhli 
odamlardan qon oladi ) 
 
 III-qin guruhi. Eritrotsitlarda Aglutenegen B, 
Plazmada Aglutinin alfa(qon bera oladi II-IV 
qon guruhli odamlarga, I-III qon guruhli 
odamlardan qon oladi) 
 
 IV- qon guruhi. Eritrotsitlarda Aglutenegen A 
va B, Plazmada Aglutinin alfa va betta yo'q 
(universal retsipiyent. qon bera oladi faqat IV 
qon guruhli odamlarga, qon oladi I-II-III-IV 
guruhli odamlardan) 
  
 
  [28.08.20 
14:34==============================
============ 
Genlarning qaytarilish chastotasi. XARDI-
VAYNBERG qonuni haqida 
🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥 
 
 
Xardi-Vaynberg qonuni - bir gen allellari 
boʻyicha farq qiluvchi, oʻzaro erkin 
chatishadigan populyatsiyalarda allellar va 
genotipik sinflar uchrashishi tezligining 
taqsimlanishini tasvirlovchi qonun. 1908-yilda 
bir-birlaridan mustaqil holda ingliz matematigi 
G.Xardi va nemis vrachi V.Vaynberglar kashf 
etishgan. Xardi-Vaynberg qonuniga binoan, 
mutatsiyaning tanlash bosimi, migratsiya va 
genlar dreyfi yuz bermaydigan hollarda 
allellarning oʻzaro shu uchrash tezligi avloddan 
avlodga oʻzgarishsiz oʻtadi. Modomiki, avlodda 
allellarning uchrash tezligi ota-onalarinikiga 
oʻxshash boʻlar ekan, u hodda genotiplarning 
ham uchrash chastotalari oʻzgarishsiz qoladi . A 
- allelini "p", a - allelini esa "q" harfi bilan 
belgilansa, u holda p+q=1 boʻlishi, bu formula 
yordamida populyatsiyada A va a allellarining 
uchrash tezligi; AA, Aa, aa genotiplarning 
uchrash tezligini esa p²+2pq+q² formula 
yordamida aniqlash mumkin. Xardi-Vaynberg 
qonuni populyatsiyalar genetikasi uchun 
ahamiyatga ega. Qonun populyatsiyalarda kam 
uchrovchi allellarning aksariyat hollarda 
geterozigota organizmlarda saqlanib qolishini 
koʻrsatib beradi. Xardi- Vaynberg qonuni tabiiy 
sharoitda amal qilishi juda qiyin chunki 
populyatsiyalarga genetik muvozanatni 
buzuvchi tashqi va ichki omillar doimo taʼsir 
etib turadi. Shu Xardi-Vaynberg qonunini 
keyingi populyatsion genetik modellar 
yaratishning boshlang'ich shakli sifatida qarash 
maqsadga muvofiq boʻladi. 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
    
 
  [28.08.20 
14:34==============================
============ 
Bizga farqi yo'q. Ingliz tilida ham Biologiya 
darslarni o'taveramiz. 
Ishonmayapsizmi     
ANIMALS – 
[ENIMALS==========================
================ – XAYVONLAR 
 
✏�Lion – 
[layn===============================
=========== – sher � 
✏�Tiger – 
[tayge==============================
============ – yolbars 🐅 
✏�Zebra – 
[zebra==============================
============ – zebra � 


 
358 
 
✏�Panda – 
[panda=============================
============= – panda 🐼 
✏�Monkey – 
[manki=============================
============= – maymun 🐒 
✏�Wolf – 
[vulf===============================
=========== – bori 🐺  
✏�Fox –
[foks===============================
=========== – tulki �  
✏�Donkey – 
[danki==============================
============ – eshak  
✏�Sheep – 
[shi:p==============================
============ – qo’y  🐑  
✏�Rabbit – 
[rebit==============================
============ – quyon  🐇  
✏�Horse – 
[hoos==============================
============ – ot 🐎  
✏�Cow – 
[kau===============================
=========== – mol 🐄  
✏�Kitten – 
[kitten==============================
============ – mushukcha  🐱  
✏�Rooster – 
[ruste==============================
============ – xoroz 🐔  
✏�Hen – 
[hen===============================
=========== – tovuq 🐤  
✏�Chick – 
[chik===============================
=========== – joja 🐥  
✏�Fish – 
[fish===============================
===========` – baliq 🐠 
  
 
  [28.08.20 
14:34==============================
============ 
Savolga javob hamda eslab qolish 
imkoniyatlarizni oshirish yo'llari 
Nega oq ayiq pingvinlarni yemaydi? 
 
Savol oson savollardan emas. Har holda bunga 
savolni atrofingizdagi odamlardan so'rab, 
ishonch hosil qilishingiz mumkin. Qani hoziroq 
shunday qilib ko'ringchi qanday javob olar 
ekansiz😉 
 
 
 
Javob: Oq ayiq va pingvinlar umuman boshqa-
boshqa joyda yashashadi. 
Oq ayiq Shimoliy qutbda asosan Arktikada; 
pingvinlar esa Janubiy qutbda, aniqrogʻi 
Antarktida, Janubiy Afrika, Avstraliya, Yangi 
Zelandiyada uchraydi. Dunyoning ikki 
chekkasidagi hayvonlar hech qachon bir biri 
bilan uchrashmaydi, albatta. Shuning uchun ham 
ayiq pingvinga hujum qilolmaydi. Hammasi 
oddiy. 
 
Umuman olganda  Arktika so'zi yunonchada 
"Ayiqga yaqin yoki shimol" degan maʼnolarni 
beradi.  
Antarktida(Antarktika) esa yunonchada 
"Arktikaning ya'ni shimolning teskarisi" degani. 
Bu yerda "ayiq" deb albatta Shimol yulduzi 
joylashgan Kichik Ayiq yulduzlar turkumi 
nazarda tutilmoqda. Ammo, oq ayiqlarning 
qayerda yashashini eslab qolish uchun 
"Shimol—Ayiq, Janub esa—Ayiq emas" degan 
iborani yodda saqlasangiz bo'ladi. 
  
 
  [28.08.20 
14:34==============================
============ 
Qoʻzgʻalish borish ketma-ketligi 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
 
💡 Koʻrish analizatorining ketma-ketligi = 
retseptor →  koʻrish nervi → oʻrta miya (oldingi 
2 ta tepalik poʻstloqosti) → oraliq miyaning 
gipotolomik sohasi →  bosh miya 


 
359 
 
yarimsharlarining ensa qismidagi koʻrish nerv 
markazi 
 
💡 Eshitish analizatorining ketma-ketligi = 
retseptor →  eshitish nervi → miya koʻprigi → 
oʻrta miya (orqa 2 ta tepalik poʻstloqosti) → 
bosh miya poʻstlogʻi chekka qismining pastki 
sohasi 
 
💡 Vetsibulyar analizatorining ketma-ketligi = 
retseptor →  vetsibulyar nerv → miya koʻprigi 
→ miyacha → bosh miya yarimsharlaridagi 
muvozanat nerv markazi 
 
💡 Teridagi ogʻriq va qichish analizatorining 
ketma-ketligi = retseptor → sezuvchi nerv → 
orqa miyaning quyi qismidagi nerv markazlari 
→ oraliq miyaning poʻstloqosti →, bosh miya 
yarimsharlari poʻstlogʻi orqa markaziy pushtasi 
 
💡 Taʼm bilish analizatorining ketma-ketligi = 
retseptor → til halqum nerv tola → uzunchoq 
miya → oraliq miya koʻrish doʻmbogʻi 
(talamus) → bosh miya poʻstlogʻi chekka 
qismining yuqori va oʻrta sohasi 
 
💡 Muskul, pay, boʻgʻim analizatorlari = 
retseptor →  sezuvchi nerv → bosh miya 
yarimsharlarida joylashgan. 
 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
    
 
  [28.08.20 
14:34==============================
============ 
🔴🔴🔴Genetikadan eng muhim qisqacha 
ma'lumotlar!     
 
❗�❗�❗�Diduragay chatishtirishda F2 da 
quyidagicha ajralish namoyon bo'ladi: 
Genotip bo'yicha:1:2:2:4:1:2:1:2:1
⤵�⤵� 
 
✅1) AABB-1 
✅2) AABb-2 
✅3) AaBB-2 
✅4) AaBb-4 
✅5) AAbb-1 
✅6) Aabb-2 
✅7) aaBB-1 
✅8) aaBb-2 
✅9) aabb-1.    
♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻
�♻� 
������������� 
 
✅✅✅Genlarning o'qilishi: 
⤵�⤵�⤵�⤵�⤵�⤵� 
 
☑�AABB➖digomozigota dominant 
 
☑�AABb➖1-belgisi bo'yicha gomozigota 
dominant, 2- belgisi bo'yicha geterozigota 
 
☑�AaBB➖1- belgisi geterozigota, 2-belgisi 
gomozigota dominant! 
 
☑�AaBb➖digeterozigota 
 
☑�AAbb➖1-belgisi gomozigota dominant, 2-
belgisi gomozigota ressesiv 
 
☑�Aabb➖1-belgisi geterozigota, 2-belgisi 
gomozigota ressesiv 
 
☑�aaBB➖1-belgisi gomozigota ressesiv, 2-
belgisi gomozigota dominant 
 
☑�aaBb➖1-belgisi gomozigota ressesiv, 2-
belgisi geterozigota 
 
☑�aabb➖digomozigota retsessiv. 
 
IZOH:
⤵�⤵�⤵� 
 
☑�AABB➖sof digomozigota dominant! 
 
☑�aabb➖sof digomozigota retsessiv 
 
�������������������������
������� 
  
 
 


 
360 
 
  [14.08.20 
06:43==============================
============ 
�ZAMBURUG'LAR DUNYOSI. 
 
✳�Zamburug'larga xos xususiyatlari : 
--- > Plastidalari yo'q Geterotrof organizmlar. ✅ 
--- > Parazit yoki Saprofit ( O'lik organik modda 
bilan oziqlanishi. ) ✅ 
--- > Vegetativ tanasi Mitselliy deb ataladi. ✅ 
--- > Suvo'tlardan Xlorofilining yo'qligi , 
Bakteriyalardan Yadrosining bo'lishi bilan farq 
qiladi. ✅  
--- > Ko'payishi jinssiz , jinsiy , vegetativ usulda 
amalga oshadi. ✅ 
Mitselliysini tuzilishi va ko'payish usuliga qarab  
Zambrug'lar 2 guruxga bo'linadi : 
 
1. Tuban Zambrug'lar ( Oq po'panak ) ✅ 
2. Yuksak Zambrug'lar. ( Penitsil ) 
Tuban zambrug'lar mitselliysida to'siqlar 
bo'lmaydi. Yuksak zambrug'larda esa bo'ladi. ✅ 
 
✳�Achitqi Zambrug'i: 
 
--- > Haqiqiy mitselliysi mavjud emas. ✅ 
--- > Hujayrasi bir yadroli , oval shaklda bo'ladi. 
✅ 
--- > Kurtaklanish orqali ko'payadi. Buning 
natijasida hosil bo'lgan hujayralar Ona 
hujayradan ajralib ketmaydi. ✅ 
--- > Zambrug' faoliyati natijasida shakar spirt 
va karvonat angidridga parchalanadi. Ushbu 
jarayon pivo , vino , novvoychilikda ahamiyatga 
ega. ✅ 
 
✳�Qo'ziqorin zambrug'i. 
 
--- > Tanasi oyqocha va qalpoqchadan iborat , 
uzunligi 10 - 12 sm ga teng. ✅ 
--- > Tuproq ostidagi ko'p yillik mitselliysi yoz 
faslida zaxira sifatida oxiq moddalar to'plab 
kuzdan boshlab meva tanachalar shakllana 
boshlaydi. ✅ 
--- > Qo'ziqorin shartli istemol qilinuvchi 
Zambrug'lar guruxiga kiradi.  ✅ 
Istemol qilinuvchi zambrug'lardan --- > Oq 
zambrug' , Oqqayin bilan birga o'suvchi 
zambrug'.  
 
✳� Parazit Zambrug'lar: 
 
O'simlik hayvon va odamlarda turli kasalliklarni 
keltrib chiqaradi.  
Zang Zambrug'i. 
--- > Oraliq ho'jayini Zirk , Asosiy ho'jayini 
Bug'doy hisoblanadi. ✅ 
--- >  Zang zambrug'i yoz davomida Sarg'ish - 
qizil ( Zang ) rangdagi sporalar hosil qiladi. ✅ 
--- > Bug'doy o'simligining poya va barglarini 
zararlaydi. ✅ 
--- > Zambrug'ning sporalari yengil havoda tez 
tarqaladi. Ularga qarishi kurshda eng qulay usul 
Ushbu zambrug'ga chidamli yangi bug'doy 
navlarini yaratish hisoblanadi. ✅ 
 
✳�Virtitsill. ( Oq palak ) 
 
--- > G'o'za O'simlikgining o'tkazuvchi sistemasi 
paraziti hisoblanadi. ✅ 
--- > O'simlikda so'lish ( vilt ) kasalligini keltrib 
chiqaradi. ✅ 
--- > O'simlikda dastlab sarg'ish - jigarrang , 
so'ngra qora dog'lar paydo bo'ladi. ✅ 
--- > Kasallikka qarshi kurash almashlab ekishni 
to'g'ri yo'lga qo'yish , Yangi g'o'za navlarini 
yaratish hisoblanadi. ✅ 
 
✳�Zambrug'larning ahamiyati: 
Mikoriza. 
Yuksak o'simliklar va Zambrug'larning simbioz 
hayot kechirishidan hosil bo'ladi. 
Mikoriza 2 xil bo'ladi : 
1. Ektotrof ( Tashqi ) --- > Qayin , eman va nina 
bargli daraxtlarda uchraydi. O'simlik ildizining 
ustki yuzasini zambrug' qoplab oladi. ✅ 
2. Endotrof ( ichki ) --- > Zambrug' Ildizning 
ichki to'qimasiga kirib oladi. ✅ 
 
✳�Mikorizaning ahamiyati : 
 
--- > Oqsillarni aminokislotalarga parchalaydi. 
Aminokislotalarning bir qismi o'simlik 
tomonidan o'zlashtriladi. ✅ 


 
361 
 
--- > Zambrug' daraxt ildiz tizimi shimish 
yuzasini oshiradi. ✅ 
--- > Ichki mikoriza ko'pincha o't o'simliklarda 
uchraydi. ✅ 
 
✳� Lishayniklar: 
 
Tirik organizmlarning o'ziga xos guruxi bo'lib 
Zambrug'lar va bir hujayrali suvo'tlarning 
simbioz yashashidan kelib chiqadi.  
Lishayniklarning 26 000 ga yaqin turi ma'lum. 
Lishayniklar shakliga ko'ra 3 xil : 
1. Yopishqoq ( Batsidiya ) ✅ 
2. Bargsimon ( Parmeliya ) ✅ 
3. Butasimon. (                    ) ✅ 
--- > Lishayniklar tundra va o'rmon tundrada 
tarqalgan. ✅ 
--- > Kimyoviy elementlarni va radioktiv 
moddalarni to'plash hususiyatiga ega. ✅ 
--- > Atmosfera havosining ifloslanganlik 
darajasini aniqlashda indikator sifatida 
foydalaniladi. ✅ 
--- > Lishaynik tarkibida : ( Lishaynik kraxmali ( 
lixenin ) , Disaxaridlardan Saxaroza , 
aminokislotalar , Vitaminlardan C , B6 , B12. ) 
✅ 
--- > Lishaynik Manna istemol qilinadi. ✅ 
Kladoniya turkumi --- > Shimol bug'ulari uchun 
oziq. 
Daraxt po'stlog'ida yaxlit qoplam xosil qiladi : 
Soqolli usneya ( Usneya barbata ) ✅ 
Tasmasimon everneya ( Everneya Purnastri. ) ✅ 
Xantoria Pariyentina ( yashil - sarg'ish va 
tillarang qoplam hosil qiladi. ) ✅ 
 
  [14.08.20 
06:45==============================
============ 
Hayvonlar xramasomasi 
 
�Shinpanze                  48-ta 2n 
🐑Qo'y                             54-ta 2n 
🕊Kabutarda                  80-ta 2n 
🐠Okun                           28-ta 2n 
�Tritonda                      24-ta 2n 
�Uy pasha                   12-ta  2n 
🐐Echki                          60-ta  2n 
🐓Tovuq                         78-ta  2n 
🐎Ot                                66-ta  2n 
🐀Uy sichqon               40-ta  2n 
🐃Yirik shoxli qoramo 60-ta  2n 
🐟Zog'ara baliq            104-ta 2n 
🐛Tut ipak qurti            28-52-ta        
       Siklop                              4-ta 2n 
�Krab                            254-ta 2n 
Yomg'ir chuvalchangi   36-ta 2n 
Chuchuk suv gidrasi    32-ta 2n 
�Drozafilada                8-ta 2n 
🐕It                                  78-ta 2n 
🐂Qoramol                    38-ta 2n  
 
 
🌱O'simliklar xramasomasi 2n to'plamda 
🌳-daraxt 
🎋-yarim buta(chala buta) 
🌾🍅🍆🍉🌱🍁🍈🌻🌽-bir yilik 
☘�🍀-ko'p yilik 
🌴-buta 
🌿-ikki  yillik (shularga qarab daraxt,buta,yarim 
buta,bir yilik,ikki yilik,ko'p yilik ekanini 
anig'lab olsa bo'ladi shulardi qo'yaman) 
 
 
🌳 Dub                           24-ta 2n 
🌳 Buk                           24-ta 2n 
🌲Qarag'ay                   24-ta 2n 
 Xlamidomanada        32-ta 2n 
Neyro spora                 14-ta 2n 
🌿 Karam                     18-ta 2n 
🍀Kartoshka          48-ta 2n 
🍀 Piyoz                  16-ta 2n 
🍅Pomidor                  24-ta 2n 
🌾No'xat                      14-ta 2n  
🌾Arpa                         14-ta 2n 
🌾Javdar                     14-ta 2n 
🌽Makajo'xori            20-ta 2n 
🌾Sholi                        24-ta 2n 
🌾Soya                        28-ta 2n 
🌾Bug'doy                  14-ta 2n 
🌾Yumshoq bug'doy 42-ta 2n 
🌾Qariq bug'doy       28-ta 2n 
🌱Lyupin                     50-ta 2n 


 
362 
 
☘�Beda                        32-ta 2n 
🌱bodring                  14-ta 2n 
🌳Olxo'ri                     24-ta 2n 
🌳Olcha                      32-ta 2n 
🌳Tog'olcha               16-ta 2n 
🌳Tok                           76-ta 2n 
🌳Shaftoli                  16-ta 2n 
🌳Olma                       34-ta 2n 
🌳Nok                         34-ta 2n 
🌿Sabzi                      18-ta 2n 
🍈Qovun                     22-ta 2n 
🍉Tarvuz                     22-ta 2n 
🌾Tariq                        36-ta 2n 
🌱Loviya                      22-ta 2n 
🌱Yeryong'oq             40-ta 2n 
🌻Kungaboqar          34-ta 2n 
🌿Qand lavlagi         18-ta 2n 
🍁G'o'za Herbatsum 26-ta 2n 
🍁G'o'za Xirzetum     52-ta 2n 
🍁G'o'za barbadenza 52-ta 2n 
 🍀Xrizantema          18-36-90-ta  
🌱Tamaki                   24-48-72-ta 
🌱Skerda                   3-4-5-6-7-ta 
🍀Iloq 12 tadan..........43 tagacha 
🌳Yong'oq           32 ta 2n 
Garox                    14 ta 2n 
 
  [14.08.20 
16:50==============================
============ 
🛑Hayot mohiyati.🛑  
Biologiya fani taraqqiyoti davomida juda ko’p 
olimlar hayotga ta’rif berishga harakat qilishgan: 
🔰 
🔴1.2 hayot – biosferani hosil qiladi va 
o’zgartiradi 
 🔵3.hayot – tirik organizmlarda hayotiy 
jarayonlarning sodir bo’lishi 
�4.hayot – bu tirik organizmlarning irsiy 
axborotni avloddan avlodga o’tkazish orqali o’z-
o’zini barpo etadigan jarayon. 
�5. M. V. Volkenshteyn ta’rifi Bo’yicha: 
«Yerda mavjud bo’lgan tirik organizmlar, 
biopolimerlar: oqsil va 
nuklein kislotalardan tuzilgan. Ular o’z-o’zini 
idora etadigan, yarata oladigan 
ochiq sistemalardir» 
🔘6. tirik organizmlar tashqi muhitdan kerakli 
oziq 
moddalarni qabul qiladi 
⚪�7. keraksiz mahsulotlarni ayirib chiqaradi 
�8. nuklein kislotalarda kodlangan irsiy axborot 
asosida oqsillar sintezini amalga oshiradi 
�9.10 ekologik muhitda o’sib rivojlanadi va 
ko’payadi. 
 
🛑Kimyoviy tarkibning birligi 🛑 
Barcha tirik organizmlar tarkibiga 
kiruvchikimyoviy elementlarning 90% dan 
ortig'i asosan to’rt xil: uglerod, kislorod, 
vodorod va azot elementlaridan tashkil topgan. 
Bu elementlar barcha tirik 
organizmlar tarkibiga kiruvchi organik 
birikmalar, masalan, oqsillar, nuklein kislotalar, 
lipidlar, uglevodlarni hosil qiladi.✅ 
 
✅Strukturaviy tuzilish birligi.✅ 
Barcha tirik organizmlar hujayradan tuzilgan 
Bo’lib, hujayra tiriklikning tuzilish, funksional 
va rivojlanish birligi hisoblanadi.☑� 
 
❇� Ochiq sistemaligi. ❇� 
Barcha tirik organizmlar muntazam ravishda 
tashqi muhit bilan energiya va moddalar 
almashinuviga ega bo’lgan ochiq sistemadir.✅ 
 
🔱Moddalar va energiya almashinuvi🔱 
Moddalar va energiya almashinuvi oziqlanish, 
nafas olish, ayirish kabi jarayonlarni o’z ichiga 
oladi. Moddalar va energiya almashinuvi tufayli 
o’zgaruvchan tashqi muhit sharoitida tirik 
organizmlar kimyoviy tuzilishi va tarkibining 
doimiyligi 
ta'minlanadi.✅ 
 
⚜�O‘z-o‘zini yangilash. ⚜� 
Organizmda sodir bo’ladigan moddalar 
almashinuvi jarayonida biomolekulalar, hujayra 
va to’qimalarning doimiy yangilanishi 
sodir bo'ladi.✅ 
 
�O‘sish va rivojlanish.� 
Ontogenezning ma’lum bosqichlarida tirik 
organizmlar genetik axborotlar asosida o’z 


 
363 
 
tuzilishini saqlagan holda miqdoriy jihatdan 
ortadi, ya'ni o’sadi hamda ularda yangi belgi va 
xususiyatlar shakllanishi – rivojlanish kuzatiladi. 
Rivojlanish tirik organizmlarning ma’lum 
qonuniyatlar asosida o’zgarib borishidir. 
Individual rivojlanish – ontogenez va tarixiy 
rivojlanish – filogenez kuzatiladi. Organik 
olamning tarixiy rivojlanishi evolutsiya deb 
yuritiladi.☑� 
 
📌O‘z-o‘zini idora qilish. 📌 
Tashqi muhit sharoitlarining muntazam 
o’garishiga 
qaramay, tirik organizmlar tashqi va ichki 
tuzilishi, kimyoviy tarkibi,  
fiziologik jarayonlarning doimiyligini saqlash, 
ya’ni gomeostaz xususiyatiga ega. 
 
📒Ta’sirlanish. 📒 
Ushbu xususiyat tirik organizmlarning tashqi 
muhit ta’sirlariga javob reaksiyalari orqali 
amalga oshadi.✅ 
 
🔰 Irsiyat va o‘zgaruvchanlik. 🔰 
Tirik organizmlarning o’z belgi va 
xususiyatlarini nasldan naslga o’tkazish xossasi 
irsiyat, yangi belgi-xususiyatlarni namoyon 
qilishi o’zgaruvchanlik hisoblanadi. 
O'zgaruvchanlik tufayli esa tashqi muhit 
ta’sirlariga tirik organizmlarning 
moslanuvchanligi ortadi✅ 
 
Kanalimizga a'zo bo'ling     
   
 
  [14.08.20 
16:52==============================
============ 
QON AYLANISH ORGANLARI ISHINING 
BOSHQARILISHI. 
 
📌 Yurak ishining boshqarilishi. 
 
Markaziy nerv sistemasidan : 
--- > Simpatik nerv ( Yurak qisqarish kuchi va 
tezligini oshiradi. ) ✅ 
--- > Parasimpatik nerv ( Yurak qisqarish kuchi 
va tezligini kamaytiradi. ) ✅ 
 
Yurak ishini gumoral boshqarilishi. 
Gumoral boshqaruv asosan garmonlar tasirida : 
--- > Adrenalin garmoni ( Buyrak usti bezidan 
ishlab chiqariladi va yurak urishini kuchaytiradi. 
) ✅ 
--- > Kalsiy tuzlari ( Adrenalin garmoni singari 
yurak ishini kuchaytiradi. ) ✅ 
 
Nerv va Gumoral boshqaruv tufayli organizmda 
kechadigon jarayonlar muvofiqlashadi. Nerv 
impuls orqali ichki sekretsiya bezlariga tasir 
qiladi. Sekretsiya garmonlari to'qima va 
organlarga yetib boradi. 
 
📌 Organizmda qonning qayta taqsimlanishi. 
Organlar faoliyatining kuchayishi yoki pasayishi 
bilan ularning kislorod va oziq moddalarga 
talabi ham ortadi yoki kamayadi. Bu qonning 
organizmda taqsimlanishiga olib keladi. ✅ 
 
📌 Yurak va qon tomir kasalliklari. 
--- > Miokard infarkti ( Xar xil sabablar 
natijasida yurak muskullari yemirilishi. ) ✅ 
--- > Gipertoniya ( Arteriyalarda qon bosimining 
ortishi ) ✅ 
--- > Insult ( Bosh miyaga qon quyilishi ) ✅ 
--- > Ateroskleroz ( Qon tomir devoriga yog' va 
boshqa moddalarni to'planishi natijasida qon 
tomir devorining qattiqlashib mo'rtlashib qolishi. 
) ✅ 
 
Qon tomir kasalliklarinjng kelib chiqishiga 
sabablar ko'plab topiladi. 
1. Chekish 
2. Alkogol iste'mol qilish 
3. Xar xil alimentar omillar. 
4. Og'ir mehnat bilan surunkali rivojlanish va 
hokazo. 
 
Chekish natijasida organizmdagi arteriyalar 
devori qalinlashib , mo'rtlashib  qoladi. Natijada 
qisqaruvchanlik hususiyati buziladi. Yurak va 
qon tomkrlar yetarlo miqdorda qon bilan 
taminlanmaydi. 
 
🎙 Kanalimizga a'zo bo'lish uchun       
  
 


 
364 
 
  [14.08.20 
16:53==============================
============ 
QONNING TOMIRLAR BO'YLAB 
XARAKATLANISHI. 
 
📌 Qon bosimi. 
Organizmda qon bosimi Yurak qorinchalari 
qsqarganda vujudga keladi. 
Eng yuqori bosim Yurak chap qorinchasi 
qisqarganda Aorta qon tomirida vujudga keladi.  
 
Qon bosimi tinch xolatda : 
Yurak qorinchasi qisqarsa - >  110 - 120 mm. 
Hg. Ustuni. 
Yurak bo'shashganda - >  70 - 80 mm.Hg. 
ustuni. 
Qon bosimining asosiy sababi qon kuch bilan 
yurakdan otilib chiqadi. Shu vaqtda Aorta yoki 
O'pka arteriyasiga chiqqan qon Tomirga kuchli 
bosim beradi va bu qon bosimi hisoblanadi. ✅ 
 
📌 Tomir urishi ( puls ). 
Katta bosim bilan yurakdan chiqqan qon tomir 
devoriga uriladi va yirik qon tomir tebranishi 
to'qima va organlardagi arteriyalarni ham 
tebratishi puls deb ataladi. ✅ 
 
Pulsni aniqlash mumkin bo'lgan soxalar : 
1. Kaftning ustki qismi. ✅ 
2. Bo'yin. ✅ 
3. Chanoq soxasi. ✅ 
4. Tizza ✅ 
5. Oyoq kaftning yuqori qismi. ✅ 
 
📌 Qonning oqim tezligi. 
Qon oqishning o'rtacha tezligi : 
1. Aorta --- > 40 sm / sek. ✅ 
2. Arteriya --- > 40 - 10 sm / sek. ✅ 
3. Arteriola --- > 10 - 0,1 sm / sek. ✅ 
4. Kapilyar --- > 0,1 sm / sek. ✅ 
5. Vena --- > 0, 3 - 0,5 sm / sek. ✅ 
 
Kapilyarlarda qon oqimi sekin bo'lganligi tufayli 
oziq moddalar va kislorod to'qima va organlarga 
o'tishga ulguradi.  
 
📌 Qonning Arteriya va Vanalarda oqishi. 
Qon Bosim yuqori bo'lgan joydan bosim past 
joyga harakatlanadi. 
M : 
Yurak qorinchasidan Arteriyaga chiqqan qon 
120 mm. Hg. Ustuni bosim beradi. 
Bosim kapilyarlarda 15 mm. Hg. Ustuni ga teng. 
Demak bosim yuqori joydan past joyga 
harakatlanar ekan.  
Venalarda ham huddi shunday jarayon ketadi. 
✅ 
 
📌 Taloq. 
Qorin bo'shlig'i chap tomonining yuqori qismida 
, ya'ni chap qovurg'alar ostida joylashgan. 
Taloqda limfotsitlar hosil bo'ladi va limfa 
tomirlariga chuqarib turiladi.  
Taloq qonning ortiqcha qismini saqlab turuvchi 
depo vazifasini bajaradi.  
Taloqda yashash muddati o'tgan shaklli 
elemntlar parchalanadi. ( eritrotsitlar va 
leykotsitlar. ) ✅ 
 
🎙   
 
  [14.08.20 
16:56==============================
============ 
🔥🔥🔥🔥🔥Embrional davr :🔥🔥🔥🔥🔥 
 
zigota🔸,maydalanish, 🔸,gastrula, 
🔸,ixtisoslashish,🔸, organogenez davrlariga 
bo‘lib o‘rganiladi 
 
🅾�Zigota jinsiy hujayralarning qo‘ shilishidan 
hosil bo‘lgan, yangi sifatga (irsiy axborotga) ega 
bo‘ lgan ko‘p hujayrali 
organizmlarning bir hujayrali organizm davridir.  
 
🔥Zigotaning keyingi rivojlanishi uning mitoz 
yo‘li bilan bo‘linishidan boshlanadi. 
 
🔥Bo‘linishdan hosil bo‘lgan hujayralar bir-
biridan uzoqlashmaganligi va o'smaganligi 
sababli, bu jarayon maydalanish deb ataladi. 
 
✳�Maydalanish natijasida hosil bo‘ lgan 
hujayra blastomera deb ataladi. Maydalanish 
jarayoni otalangan tuxum hujayrasining turiga 


 
365 
 
bog‘liq.tuxum hujayra birinchi marta meridian 
tekisligida bo’linadi.So’ngra yana bir bor xar bir 
blastomer meridian bo’yicha 
bo’linadi,natijada bir biriga teng 4ta xujayra 
hosil bo’ladi. 
🔥4ta hujayra keying bo’linishni ekvator 
tekisligi o’taydi, va 8ta hujayra hosil 
bo’ladi.(16,32,64,128) 
 
✳�Maydalanish ko’p hujayrali –blastula(bir 
qavatli bosqich) hosil bo’lishi bilan tugallanadi. 
 
✳�Blastula---sharsimon, bir qavat hujayradan 
tuzilgan ichi suyuqlik bo’ladi,va bu bo’shliq ---
birlamchi tana bo’shlig’i----blastosel deb 
ataladi. 
 
✳�Gastrulyatsiya--- homilaning ikki varaqli 
davridir. Bu davrda embrional hujayralar 
takomillashuvi hamda harakati jadallashadi 
va bu homila varaqlarining hosil bo‘ lishiga olib 
keladi. 
 
✳�Gastrulatsiya. Homilaning rivojlanishi 
davom etib, hujayralarning bo‘linishi va joyini 
almashtirishi natijasi -da asta-sekin gastrula 
bosqichiga o‘tadi. Homilaning ikki qavatli 
bosqichi gastrula bo‘lib, uning hosil bo‘lish 
jarayoni gastrulatsiya deb ataladi. 
 
✳�Gastrulaning tashqi qavati ektoderma, ichki 
qavati entoderma deb ataladi. Ektoderma va 
entoderma homila varaqalari, gastrula 
ichidagi bo‘shliq birlamchi ichak deb ataladi. U 
tashqariga birlamchi og‘iz orqali ochiladi. 
🔥 Keyinchalik ektoderma bilan  entodermaning 
o‘rtasida mezoderma rivojlanadi.  
🔥G‘ovak tanlilar va kovakichlilardagina 
mezoderma hosil bo‘lmaydi. 
 Shundayqilib, gastrulatsiya jarayonida uchta 
homila qavati hosil bo‘ladi. Homila qavatlari 
nisbatan bir xil bo‘lgan blastula hujayralarining 
ixtisoslashishi natijasida hosil bo‘ladi. 
 
✳�Organogenez. Bu bosqichida dastlab o‘zak 
organlar majmuyi: nerv nayi, xorda, ichak 
naychasi hosil bo‘ladi 
Homila qavatlari ma’lum tartibda joylashgan 
hujayralar to‘plami bo‘lib, ularning har biridan 
o‘sha qavat uchun xos to‘qimalar va 
a’zolar rivojlanadi. 
🔥Ektodermadan nerv sistemasi, sezgi organlari, 
terining epidermis qismi va uning hosilalari, 
(jun, pat, tirnoq) tishlarning emal qavati 
rivojlanadi. 
🔥Entodermadan me’da, ichak, nafas yo‘llari 
epiteliysi, jigar, o‘rta ichak epiteliysi, hazm 
bezlari, jabralar va o‘pkalar epiteliysi 
rivojlanadi. 
🔥Mezodermadan biriktiruvchi va muskul 
to‘qimalari, yurak-tomir sistemasi, ayirish va 
jinsiy organlar rivojlanadi. 
 
✳�Ixtisoslashuv.Homilaning rivojlanishi 
jarayonida uning ayrim hujayralari qismlarining 
tuzilishi va funksiya larida farqlar paydo 
bo‘lishi va farqlarning tobora ortib borishi 
differensiatsiyalanish (ixtisoslashish) deyiladi.  
🔴Morfologik jihatdan differensiatsiyalashish 
natijasida ko‘p hujayra tiplari hosil bo‘ladi. Bio 
kimyoviy jihatdan differensiatsiyalanish 
natijasida hujayralarda (maxsus) oqsillar 
sintezlanadi (masalan, teri hujayralarida 
melanin, oshqozon osti bezi hujayralarida – 
insulin). 
 
✳�Tuban hayvonlarda differensiyalashgan 
hujayralar tipi uncha ko‘p bo‘lmaydi. Yuksak 
darajada tuzilgan hayvonlarda hujayralar 
orasidagi farqlar tobora kuchayib boradi.  
 
🔴Differensiatsiyalanish jarayoni tiriklikning 
molekula – hujayra – to‘qima darajasida sodir 
bo‘ladi. Bu jarayonda hujayraning ayrim genlari 
o‘z faoliyatini saqlab qoladi, ayrimlari o‘z 
faoliyatini butunlay to‘xtatadi. O‘z 
faoliyatini to‘xtatgan genlar zichlashgan 
xromatinga aylanadi. 
 
✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�                      
 
  
  
 


 
366 
 
  [14.08.20 
17:29==============================
============ 
🌐HINDOMALAY BIOGEOGRAFIK 
VILOYATI🌐 
🕌Hindiston 
⛩�Hindixitoy 
🕍Seylon 
🌅Yava 
🗻Sumatra 
🏖�Tayvan 
🏝�Fillippin orollari 
🐋SUTEMIZUVCHILAR� 
🔅orangutang🐵 
🔅gibbon🐒 
🔅chala maymunlar-tupaylar🐒 
🔅keng tovonlilar� 
🔅hind fili🐘 
🔅Hind yo‘lbarsi,🐅  
🔅bambuk ayig‘i🐼 
🔅bug‘ular� 
🔅antilopalar🐴 
🔅tapir🐎 
🔅nosoroglar� 
🈚�QUSHLAR 🈚�  
❇�yovvoyi bankiv tovuqlari🐔 
❇�qirg‘ovullar� 
❇�to‘tilar� 
❇�tovuslar� 
⚠�SUDRALIB YURUVCHILAR⚠� 
☣�zaharli ilonlar🐍 
☣�har xil kaltakesaklar� 
☣�timsohlar🐊 
�OʻSIMLIKLAR� 

�bambuk🌿 

�banan🌴 

�qora daraxtlar🌳 
 
Davomi   
 
  [14.08.20 
17:30==============================
============ 
🌄NEOTROPIK BIOGEOGRAFIK VILOYATI 
 🌁Janubiy Amerika 
🏙�Markaziy Amerika 
 🌃Meksikaning tropik qismi 
⛲�Karib arxipelagidan  
 🐿�SUTEMIZUVCHILAR🐇 
♻�gajak dumli maymun🐒 
♻�gajak dumli ayiq🐨 
♻�pampas mushugi🐯 
♻�skuns� 
♻�dengiz cho‘chqasi🐷 
♻�Janubiy Amerika tulkisi� 
♻�opossum� 
♻�zirhlilar� 
♻�chumolixo‘r� 
♻�yalqov🐨 
⚜�QUSHLAR⚜�  
🔰kolibri� 
🔰yapaloqqush� 
🔰tasqaralar� 
🔰tuyaqush—nandu🐧 
🚸SUDRALIB YURUVCHILAR🚸 
☢�alligatorlar🐊 
☢�kaltakesak—iguana� 
☢�daraxtda yashovchi ilonlar🐍 
 
Davomi      
  
  
 
  [14.08.20 
17:31==============================
============ 
🌎BIOGEOGRAFIK VILOYATLAR🌍 
🗺�AVSTRALIYA BIOGEOGRAFIK 
VILOYATI 
 �Avstraliya; Yangi Zelandiya; Yangi Gvineya; 
Polineziya; Tasmaniya orollari 
 🐘SUTEMIZUVCHILAR:🐎 �o‘rdakburun� 
� yexidna�  
�kenguru� 
�qopchiqli krot� 
�qopchiqli tiyin🐃 
�qopchiqli bo‘ri 🐺 
�qopchiqli ayiq 🐻   
🐁Yo‘ldoshli sutemizuvchilar🐀 
⚠�kemiruvchilar🐀 


 
367 
 
⚠�ko‘rshapalaklar� 
⚠�dingo itlari🐩  
 �QUSHLAR� 
⚜� jannat qushlari� 
⚜�xashaki tovuqlar� 
⚜�kapachi qushlar🕊� 
⚜�Lira qushi🐦 
⚜�qanotsiz kivi� 
⚜�tuyaqush- emu � 
 🍀OʻSIMLIKLAR DUNYOSI🍀 
🔸O‘rmonlarda evkaliptlar🌳 
🔸janubiy qora qayin🌲 
🔸daraxtsimon paporotnik🌴 
 
Davomi  
  
  
 
  [14.08.20 
17:32==============================
============ 
✳�✳�SHERSHEVSKIY TERNER✳�✳� 
📚 Bu sindrom faqat ayollarda uchraydi 
📚 Bunday kasalga chalingan ayollarda jinsiy 
xromosoma soni bittaga kamayib, XO bo‘lib 
qoladi. Natijada diploid to‘plamdagi 
xromosomalar soni 45 ta bo‘ladi. 
📚 Bunday ayollarning bo‘yi juda past bo‘ladi. 
Ularda tuxumdon rivojlanmagan, ikkilamchi 
jinsiy belgilar juda sust namoyon bo‘ladi. 
📚 Shershevskiy-Terner sindromi kasalligi o‘rta 
hisobda yangi tug‘ilgan 5000 ta qizdan bittasida 
uchraydi. 
📌📌 Shershevskiy-Terner sindromida 
autosomalar 44 ta + jinsiy xromasomalar 1 ta = 
45 ta 
♻� Interfazani G¹ davrida 2n 2c holat boʻlsa, 
demak bu sindromda 44 ta autosoma + 1 ta 
jinsiy xromasoma va 45 ta DNK (xromatid) 
boʻladi. 
♻� S va G² davrlarida 2n 4c holat boʻlsa, 44 ta 
autosoma + 1 ta jinsiy xromasoma va 90 ta DNK 
(xromatid) boʻladi. 
🌀🌀Mitozning profaza va metafaza 
bosqichlarida 2n 4c holat boʻlsa, 44 ta autosoma 
+ 1 ta jinsiy xromasoma va 90 ta DNK 
(xromatid) boʻladi. 
 
  [14.08.20 
17:33==============================
============ 
🔥🔥BU KASALIK  🔥🔥   
 
KELIB CHIQISHI  JARAYONI 
 
🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥🔥 
🌀🌀Mitozning profaza va metafaza 
bosqichlarida 2n 4c holat boʻlsa, 44 ta autosoma 
+ 1 ta jinsiy xromasoma va 90 ta DNK 
(xromatid) boʻladi. 
🌀🌀Anafazada 4n 4c holat boʻlsa, 88 ta 
autosoma + 2 ta jinsiy xromasoma (har bir 
qutbda 44 + 1) va 90 ta DNK (xromatid) boʻladi. 
 
  
  
  
 
  [14.08.20 
17:35==============================
============ 
🔥🔥🔥XARDI-VAYNBERG qonuni 
haqida🔥🔥🔥 
           
          
✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳
� 
 
🔴Xardi-Vaynberg qonuni - bir gen allellari 
boʻyicha farq qiluvchi, oʻzaro erkin 
chatishadigan populyatsiyalarda allellar va 
genotipik sinflar uchrashishi tezligining 
taqsimlanishini tasvirlovchi qonun. 
 
🔴 1908-yilda bir-birlaridan mustaqil holda 
ingliz matematigi G.Xardi va nemis vrachi 
V.Vaynberglar kashf etishgan. Xardi-Vaynberg 
qonuniga binoan, mutatsiyaning tanlash bosimi, 
migratsiya va genlar dreyfi yuz bermaydigan 
hollarda allellarning oʻzaro shu uchrash tezligi 
avloddan avlodga oʻzgarishsiz oʻtadi.  
 
🔴Modomiki, avlodda allellarning uchrash 
tezligi ota-onalarinikiga oʻxshash boʻlar ekan, u 
hodda genotiplarning ham uchrash chastotalari 
oʻzgarishsiz qoladi .  


 
368 
 
🔴A - allelini "p", a - allelini esa "q" harfi bilan 
belgilansa, u holda p+q=1 boʻlishi, bu formula 
yordamida populyatsiyada A va a allellarining 
uchrash tezligi; AA, Aa, aa genotiplarning 
uchrash tezligini esa  
 
🔴p²+2pq+q² formula yordamida aniqlash 
mumkin. Xardi-Vaynberg qonuni 
populyatsiyalar genetikasi uchun ahamiyatga 
ega. 
 
🔴b qolishini koʻrsatib beradi. Xardi- Vaynberg 
qonuni tabiiy sharoitda amal qilishi juda qiyin 
chunki populyatsiyalarga genetik muvozanatni 
buzuvchi tashqi va ichki omillar doimo taʼsir 
etib turadi. Shu  
 
🔴Xardi-Vaynberg qonunini keyingi 
populyatsion genetik modellar yaratishning 
boshlang'ich shakli sifatida qarash maqsadga 
muvofiq boʻladi 
 
       ✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�          
               
                
 
  [14.08.20 
17:38==============================
============ 
🔥🔥🔥Spermatogenez🔥🔥🔥 
 
🔰📌Urug‘dondagi maxsus to‘qima oldin mitoz 
yo‘li bilan bir necha marota bo‘linib, 
o‘lchamlari kichraygan spermatogoniylarni hosil 
etadi ko’payadi.  
 
🔰📌Shundan so‘ng o‘sish bosqichi boshlanadi. 
 Ular yana mitoz yo‘li bilan bo‘linib birinchi 
tartibli spermatositlargaaylanadilar. 
 
🔰📌Yetilish bosqichida birlamchi spermatosit 
hujayralari meyoz bo‘linishga o’tadilar.  
 
🔰📌Mitozning 1-bo‘linishdan so‘ng 
ikkitaikkinchi tartibli spermatositlar hosil 
bo‘ladi 
 
🔰.📌 2- bo‘linish natijasida 4 spermatidalar 
rivojlanadi.  
 
Shakllanish bosqichida 
 
🔰📌spermatidalaming spermatozoidga aylanishi 
kuzatiladi. Bu jarayonga yadro va 
sitoplazmaning barcha elementlari qatnashadi. 
 
🔰📌Yetilgan spermatozoid boshcha, bo‘yin va 
dum qismlaridan tashkil topadi. 
 
🔰📌Spermatozoidning bosh qismida Goldji 
apparatidan hosil bolgan akrosoma joylashadi. U 
fermentlarga boy bo‘lib, urug‘lanish paytida 
tuxum hujayra qobig’ini eritadi.  
🔰📌Akrosomadan keyin bosh qismda yadro 
joy-gan. 
Spermatozoidning bo’yin qismida sentriola, 
mitoxondriyalar bo‘ladi. 
 
🔰📌Dum qismi spermatozoidning 
harakatlanishini ta’minlaydi 
 
✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳
�          
             Eng qiziqarli ma'lumotlar 
               
               
 
  [14.08.20 
17:42==============================
============ 
🔵🔴Ekologik piramida haqida🔵🔴 
✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳
� 
 
🔴🔹  Ekologik piramida qoidasini  1927-yil Ch. 
Elton tomonidan fanga kiritilgan bo'lib, uni 
asosini birinchi trofik daraja produtsentlar, 
undan keyin konsumentlar tashkil etadi.  
 
🔴🔹 Bir trofik darajadan ikkinchisiga o'tgan sari 
individlar soni kamayadi, lekin tana o'lchami 
kattalashib boradi. 
 
🔴🔹 Biomassa piramidasi - tirik moddani 
umumiy quruq massasini aks ettiradi. Bunda 


 
369 
 
birinchi zanjirdan ikkinchisiga o'tgan sari 
biomassa ortadi. 
 
🔴🔹 Energiya piramidasi - trofik darajalardagi 
energiya oqimini aks ettiradi. Quyi darajadan 
yuqori darajaga o'tgan sari energiyaning 10%i 
o'tishini hisobga olsak, oziq zanjiridagi trofik 
darajalarning umumiy soni 6 tadan oshmaydi.  
 
🔴🔹 Oziq zanjirining har bir trofik darajasida 
90%  energiya yo'qoladi, 10%i keyingi darajaga 
o'tadi. R. Lindeman ushbu qonunni 10% lik 
qoidasi deb atadi. 
 
 
🔲Masalan:           
 
🌱☘�🍃🌱🍀🍃🌱☘�🍃 
⭕�Produtsentlar (asosan òsimliklar)  1000 kJ 
energiya 
 
🐛�🐛�🐛�🐛�🐛�🐛 
🔷Birinchi tartib  
konsumentlar (òsimliklar bilan oziqlanadigan 
hayvonlar)  100 kJ energiya 
 
����������� 
🔹Ikkinchi tartib 
konsumentlar (1-tartib konsumentlar bilan 
oziqlanadigan hayvonlar)  10 kJ energiya 
 
����������� 
🔹Uchinchi tartib  
konsumentlar (2-tartib konsumentlar bilan 
oziqlanadigan hayvonlar)   1 kJ energiya 
 
🔴Ekologik piramida qoidasiga koʻra oziq 
darajalarida moddalar va energiya progressiv 
kamaya boradi. Yani bir darajadan ikkinchi 
darajaga oʻtganda energiyaning va moddaning 
miqdori taxminan 10 barobarga kamayadi. 
Bunda oziq zanjirning 10 % ini tana tuzilishiga 
90 % i organizm hayot faoliyatini taminlashga 
sarflanadi. 
 
✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳�✳
�          
               
               
           
 
  [14.08.20 
17:44==============================
============ 
♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻
�♻�♻�♻� 
 
        ⚔� ENERGIYA ALMASHINUVI ⚔� 
 
Energiya almashinuvi -----  Organizmga kirgan 
moddalarni Parchalanishidan  chiqadigan 
energiya hosil bo'lish jarayonidir. 
 
1g Oqsil parchalansa ----- 17,6 kj ( 4,1 kkal ) 
1g Uglevod parchalansa -17,6 kj ( 4,1 kkal ) 
1g Yog' parchalansa ------ 38,9 kj ( 9,3 kkal) 
 
Organizmga tushgan  Uglevodlar ( 
Polisaxaridlar ) Parchalanib --- 
Monosaxaridlarga aylanadi. 
 
Monosoxaridlardan energiya hosil bo'lish 
jarayonini birgalikda ko'rib chiqamiz. 
 
C6H12O6 ------ bog'larida yashiringan energiya 
------ 2800 kj  
Hosil bo'lgan energiya  
1- qism ----  issiqlik sifatida 
1 - qism --- ATF ga to'planadi. 
 
Energiya almashinuvi 3 bosqichda ketadi. 
 
1. Polisoxaridlardan ---------- > 
Monosaxaridlarga parchalanish.Sitoplazmada 
kechadi. 
( Bunda hosil bo'lgan oz miqdordagi energiya 
issiqlik sifatida tarqalib ketadi ) ✅ 
 
2. Xosil bo'lgan monosaxarid ( C6H12O6 ) 
Sitoplazmada parchalanadi. 
 
C6H12O6 ------  2 C3H6O3 ( Sut kislota ) 
Bu jarayonda 200 kj energiya xosil bo'ladi. 
200 kj ---  80 kj -------  120 kj 
               (  40 % )       ( 60 % ) 
                  ATF  -------- issiqlik sifatida ✅ 
 


 
370 
 
3.    2 molekula Sut kislota Mitoxondriyada CO2 
va H2O gacha parchalanadi. 
 
C6H12O6  ---- >  6CO2 +  6H2O  
Bu jarayonda jami 2600 kj issiqlik ajralib 
chiqadi. 
 
2600 ---- > 1440 kj ----- > 1160 kj 
                  ( 55,4 % )       ( 44,6 % ) 
                   ATF    --------- issiqlik sifatida✅ 
 
Jami  energiya --- > 2800 kj ✅ 
Jami ATF dagi energiya  --- > 1520 kj ✅ 
Jami issiqlik energiyasi  --- > 1280 kj✅ 
 
  
@tyron_biology 
  
 
  [14.08.20 
17:46==============================
============ 
📌Oqsil, Uglevod, Nuklein kislota 
biopolimerlar. YOG’LAR esa biomolekula 
hisoblanadi. Oqsil monomerlari – 
aminokislotalar. Nuklein kislotalar monomeri – 
nukleotidlar hisoblanadi. ✅✅ 
 
📌Hujayrda tuzilishi, vazifasi va yana bir qancha 
xususiyatlari bilan farq qiluvchi 2 xil nuklein 
kislota dezoksiriboza (DNK) va ribonuklein 
kislota (RNK) uchraydi. ✅✅ 
 
📌DNK va RNK nukleotidlardan tuzilgan. Har 
bir nukleotid azot asosi (Purin asosi - ADENIN, 
GUANIN: Pirimidin asosi - TIMIN, SITOZIN, 
URATSIL), monosaxarid (dezoksiriboza, 
riboza) va fosfat kislota qoldig’idan tashkil 
topgan.✅✅  
 
📌Dezoksiriboza va Riboza pentozalar guruhiga 
kiradi. Ularning tarkibida 5 tadan C (uglerod) 
atomi bo’ladi. Dezoksiriboza tarkibida 1 atom O 
(kislorod) yetishmasligi bilan ribozadan farq 
qiladi. ✅✅ 
 
📌DNK nechta nukleotiddan iborat bo’lsa, 
shuncha dezoksiriboza (pentoza) bo’ladi. ✅✅ 
 
📌Nukleotidlarning molekulyar massasi shartli 
ravishda 330 D (Dalton). Orasidagi masofa 0,34 
nm yoki 3,4 A (Angstrem) ga teng. ✅✅ 
 
📌DNK – 2 ta zanjirli bo’lgani uchun orasida 
vodorod bog’lari mavjud bo’lib, ular doimo 
komplementar sherik nukleotidlar A - T orasida 
2 ta hamda G - S orasida 3 ta bo’ladi.✅✅  
 
📌DNK ning RNK dan farqli tomoni – 
molekulyar massasi katta, 2 ta zanjirdan iborat, 
purin asoslaridan A, G; pirimidin asoslaridan S, 
T uchraydi. RNK da esa T uchramaydi. ✅✅ 
 
📌DNK da Purin va Pirimidin asoslari vodorod 
bog’lar orqali, Purin asoslari o’zaro yoki 
Pirimidin asoslari o’zaro – fosfodiefir bog’lar 
yordamida birikkan. ✅✅ 
 
📌DNK da nechta nukleotid bo’lsa fosfodiefir 
bog’ 2 ta kam bo’ladi. RNK da esa 1 taga kam 
bo’ladi. ✅✅ 
 
📌Vodorod va fosfodiefir bog’lar DNK dagi 
kimyoviy bog’lar hisoblanadi. ✅✅ 
 
📌RNK dan DNK sintezlanishi teskari 
transkripsiya; DNK ning 1 znjiridan RNK (i-
RNK, t-RNK, r-RNK) lar sintezlanish jarayoni 
transkripsiya – ko’chirib yozish deb ataladi. Bu 
jarayon ham qat’iy komplementarlik asosida 
kechadi. ✅✅ 
 
📌Hujayradagi eng asosiy assimilatsion 
jarayonlardan biri oqsil biosintezi hisoblanadi, 
bu jarayon asosan sitoplazmada, ribosomalarda 
kechadi. ✅✅ 
 
📌Sintezlangan oqsil haqidagi irsiy axborot 
asosan yadroda, DNK da nukleotidlar ketma-
ketligda yozilgan bo’lib, ular asosan dastlab 
RNK (i-RNK, t-RNK, r-RNK) sintezlab olinadi. 
i-RNK da 4 xil nukleotid yordamida kodlangan 
irsiy axborot har nukleotidlar uchligida (triplet) 
aminokislotalar sinteziga sabab bo’ladi. Har bir 
aminokislotaning 4 xil nukleotid yordamida 3 ta 


 
371 
 
nukleotid ketma-ketligida ifodalanib kelishiga 
genetik kod deyiladi. ✅✅ 
 
📌Jami kodlar soni 64 ta bo’lib, 20 xil 
aminokislotalardan ikkitasini kodi 1 tadan. 
Qolgan 18 tasini kodi 2, 3, 4, 6 tadan bo’lishi 
mumkin. 5 ta kodonga ega bo’lgan aminokislota 
uchramaydi. 
1. Metionin va triptofan - 1 ta;  
2. Fenilalanin, tirozin, gistidin, glitsin, lizin, 
sistein, serin - 2 ta;  
3. Izoleysin - 3 ta;  
4. Valin, serin, prolin, treonin, alanin, asparagin 
- 4 ta; 
5. Leysin, glutamin, arginin - 6 ta; 6. Qolgani 
terminatorlar - 3 ta; ular polipeptid zanjir sintezi 
tugallanganini bildiradi.  
 
📌Jami 64 ga teng.  
 
📌Har qanday oqsil molekulasi – metionin 
aminokislotasidan boshlanadi.✅✅  
 
📌1 ta aminokislotani 1 ta kodon (3 ta nukleotid) 
kodlaydi. 1 ta aminokislotani massasi 120 D 
(Dalton). Har bir aminokislota o’zaro peptid 
bog’lar yordamida bog’lanib turadi. Peptid bog’ 
aminokislota sonidan 1 taga kam bo’ladi ✅✅ 
 
  
  
 
  [14.08.20 
18:04==============================
============ 
✅�♂�ko'pchilikka qiyinchilik tug'diradigan 
ma'lumotlar✅✅ 📣📣 
➖➖➖➖➖➖ 
Yoʻsinlarda    
➖➖➖➖➖➖ 
❤�Gametofit — Jinsiy boʻgʻin: 
📌 1. Sporadan rivojlanadi   
📌 2. Yashil ip  
📌 3. Kurtak   
📌 4. Avtotrof 
 📌 5. Har bir kurtakdan yangi o'simlik   
📌 6. Zigota hosil qiladi   
📌 7. Har bir arxegoniyda bitta tuxum hujayra  
📌 8. Arxegoniy kolba shaklda  📌 9. Jinsiy 
a'zolari koʻp hujayrali   
📌 10. Anterediy 2 xivchinli 
🖤Sporafit — Jinssiz boʼgʻin: 
📌 1. Zigotadan rivojlanadi    
📌 2. Sporangiyband   
📌 3. Sporangiy   
📌 4. Spora 
➖➖➖➖➖➖➖➖ 
Qirqbo'g'imlarda    
➖➖➖➖➖➖➖➖ 
♥�Gametofit — Jinsiy boʻgʻin: 
🖌 1. Sporadan rivojlanadi   
🖌 2. Ayrim jinsli  
🖌 4. Erkaklik o'simtasi - yashil chetlari 
boʻlingan 
🖌 5. Urg'ochi jinsi erkagidan kattaroq   
🖌 6. Zigota hosil qiladi  
🖌 7. Avtotrof  
🖌 8. Mustaqil oziqlanadi 
🖤Sporafit -Zigotadan rivojlanadi 
🖌 1. Murtak  
🖌 2. Sporofit   
🖌 3. Poya bargli o'simlik  
🖌 4. Autotrof   
🖌 5. Yashil   
🖌 6. Poyasi va shoxlari boʼgʼimlarga boʼlingan   
🖌 7. Boshoq    
🖌 8. Sporafillarning ostki tomonida 6 - 8 ta 
sporangiy 
🖌 9. Spora hosil qiladi    
🖌 10. Mustaqil oziqlanadi     
🖌 11. Ildizpoyali 
➖➖➖➖➖➖➖➖ 
 Qirqquloqlarda    
➖➖➖➖➖➖➖➖ 
❤�Gametofit — Jinsiy bo'g'in: 
🔎 1. Sporadan rivojlanadi 
🔎 2. 2 jinsli gametofanadi 
🔎 3.Yashil yupqa yuraksimon   
🔎 4. Autotrof 
🔎 5. Rizoidga ega    
🔎 6. Arxegoniy (Tuxum hujayra)    


 
372 
 
🔎 7. Anteridiy ( Spermatozoid)   
🔎 8. Zigota hosil qiladi  
🖤Sporafit — Jinssiz bo'g'in: 
🔎 1. Ildizpoyali ko'p yillik yoki bir yillik   
🔎 2. Poya bargli o'simlik    
🔎 3. Sorus    
🔎 4. Sporangiy  
🔎 5. Spora 
   ➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
⭕�Yosinlar kopayish sikli : 
 🗣🗣🗣Demak bilish zarur: 
   ➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
1. Gametofit: -- Soradan rivojlanadi . 
2. Sporafit :– Zigotadan rivojlanadi. 
3. Jinsiy bogin boshlanadi: -Antiridiy+ 
Arxegoniy➡� dan 
4.Jinsiy bogin tugaydi :-Zigotada 
5. Jinssiz bogin boshlanadi-➡�Sporadan 
6. Jinssiz bogin tugaydi :-➡�Yangi yosin bilan 
  ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
⭕�Qirqbogim kopayish sikli: 
🗣🗣🗣Demak bilish zarur : 
  ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
1. Gametofit: -- Soradan rivojlanadi .  
2. Sorafit :– Zigotadan rivojlanadi.  
3. Jinsiy bogin boshlanadi: -Antirdiy+ 
Arxegoniy dan  
4.Gametofiti ayrim jinsli  
5.Sporofillarga ega (shakli 7ozgargan barg)  
6.Jinsiy bogin tugaydi :-Zigotada  
7. Jinssiz bogin boshlanadi :-Sporadan  
8. Jinssiz bogin tugaydi :-Yangi qirqbo’g’im 
bilan  
  ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
 ⭕�Qirqquloqlar kopayish sikli 
  🗣🗣🗣Demak bilish zarur :  
  ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
1. Gametofit: -- Soradan rivojlanadi .  
2. Sporafit :– Zigotadan rivojlanadi.  
3. Jinsiy bogin boshlanadi: -Antirdiy+ 
Arxegoniy dan  
4.Gametofiti ikki jinsli  
5.Soruslarga ega  
4.Jinsiy bogin tugaydi :-Zigotada  
5. Jinssiz bogin boshlanadi :-Sporadan  
6. Jinssiz bog`in tugaydi :-Yangi qirqquloq 
bilan. 
 
Takrorlash uchun manbaa            
 
          

─--┅─═ঊঈ⚜�ঊঈ═─┅--─╮  
                
                
           

─--┅─═ঊঈ🔱ঊঈ═─┅--─╯ 
 
  [14.08.20 
18:06==============================
============ 
Davomi bot deb aytgan edik   
 
♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻�♻
�♻�♻�♻� 
 
1.Baliq 200 gr tulki 5 kg 70% suv tulki 1 haftada 
10 baliq yesa quruq massasi necha gr boʼlgan? 
A) 1,56 kgB) 0,78 kg    C) 78 gr     D) 156 gr 
YECHIMI   
1 ta baliq 200 g boʻlsa 10 tasi 
200 • 10 = 2000 gramm yoki 2 kg 
Shuni yegan tulki 0,2 kg ga semiradi 
Tulkini massasi 5 kg edi baliq bilan 
oziqlangandan keyin 
5 + 0,2 = 5,2 kg  
5,2 kg ---------- 100 %    
1,56 = x ------30% quruq massa 
Javob:  A) 1,56 kg   ✅ 
 
2.  Oʼsimlik-quyon-tulkidan iborat oziq zanjirida 
oʼsimlik biomassasi 100 tonna. Bitta tulkining 
massasi 10 kg ortgan boʼlsa, populatsiyadagi 
tulkilar sonini aniqlang. 
Javob: 100 ta 
YECHIMI  💯% 
Oʻsimlik → quyon → tulki 
100 t  → 10 t →  1 tonna 
1000 kg hamma tulkilarni massasi 1 tasini 
massasi 10 kg ortgan boʻlsa 
1000 / 10 = 100  ta tulki  
Javob:  100 ta   ✅ 
 


 
373 
 
3.   Uchta tyulen bolasi birgalikda 45 kg. har biri 
50 kg ga yetishi uvhun uchta tyulen bolasi necha 
kg baliq istemol qilishi zarur. 
A) 1050         B) 700       C) 350       D) 450 
Yechimi  
 1) 3 ta tulen 45 kg  
     45/3= 15 kg dan  
2) 50-15=35 kg semirgan  
3) 35*10=350 har biri kgdan ovqat yegan  
4) 350*3=1050 kg baliq  
Javobi A ✅ 
 
4.  Erkak va urg‘ochi qush tanasining 
birgalikdagi og'irligi 330 g. Erkagining massasi 
urg‘ochisinikidan 30 g ko‘p. Urg’ochisining 
massasi 168 g ga yetishi uchun hasharot qancha 
o’simlik bilan oziqlanishi kerak? 
A) 1800      B) 1900      C) 800     D) 1600 
Yechimi quydagicha 
(Erkag)+(urgʻochisi)=330 
  x+30.          x gr  
 
 x+30 + x  = 330 
      x=150 
168-150=18 gr semirgan  
Oʻsimlik --- hasharot ---- qush 
1800 gr------ 180 gr -------18 gr 
 
Javob A ✅ 
 
    
  
 
❇�❇�❇�❇�❇�❇�❇�❇�❇�❇�❇�❇
� 
 
  [14.08.20 
18:08==============================
============ 
SUVÒTLAR : 
 
Suvòtlar tanasi Ildiz , Poya , Barg ga 
bòlinmagan ( qattana yoki tallòm ) tuban 
òsimliklar . Yer yuzida 30000 ta turi bor. 
 
Suvòtlar 
1. Bir hujayrali ( XLORELLA , 
XLOMIDOMANADA ) 
2. Kòp hujayrali ( ULOTRIKS , SPIROGIRA , 
KLADAFÒRA , XARA ) 
 
Bir hujayrali suvòtlar : 
XLORELLA - chuchuk suvda uchraydi . Aholi 
orasida gullab qolgan suv deb ataladi.Xlorella 
asosan jinssiz usulda kòpayadi . Ona hujayra 
ichida 4 - 8 ga bòlinib har biridan yangi xlorella 
paydo bòladi. 
 
Xlomidomanada - iflos va azotli suv havzalarida 
uchraydi . Bazan akvarium devorlarida  
Hujayrasining tarkibiy qismlari 
1. Hujayra qobiĝi ( pektin ) 
2. Sitoplazma  
3. Yadro 
4. Vakuol 
5. Qizil doĝ kòzchasi 
6. Xivchin 
 
KÒP HUJAYRALI SUVÒTLAR : 
 
1. ULOTRIKS - belboĝli ukotriks chuchuk 
suvlarda uchraydi . Xramotafori belboĝ shaklida 
. Asosan jinssiz va jinsiy usullarda kòpayadi. 
 
Jinssiz :  Ona hujayra ichida 4 yoki 8 ga bòlinib 
ona hujayradan chiqadi va 4 ta hivchinlar orqali 
harakatlana boshlaydi ( zoospora ) . Va 
harakatdan tòxtab suv tubiga yopishadi va 
kòndalangiga 2 ga bòinadi. Pastki qismdan 
Rizoid yuqoridan belboĝ shaklidagi Xramatofor 
shakllanadi. 
 
Jinsiy :  jinsiy usulda 2 xivchinli teng 
kattalikdagi izogametalar qòshilib zigota hosil 
qiladi . Va 4 ta yangi ulotriks ipi xosil bòladi. 
 
SPIROGIRA - rizoid bòlmaydi . Suvda muallaq 
turadi , xramatofori  soiral shaklida , hovuz,  
zovur , sekin oqadigon suv havzalirda uchraydi.  
 
KLADAFORA - Daryo , kòl , suv omborlarida 
uchraydi uzunligi 1 m gacha boradi. 
 
XARA - shoxlangan suvòt . Uznunligi 30 - 60 
sm gacha boradi . Sholipoyalarda uchraydi. 
 
Òzbekistonda suvòtlarni òrganishga katta xissa 
qòshgan olim MUZAFFAROV  
 
 


 
374 
 
DENGIZ SUVÒTLARI : 
 
Dengiz suvòtlarining kattaligi bir necha 
santimetrdan 60 - 70 m gacha boradi  
Dengiz suvòtlariga :  
1. Yapon laminariyasi 
2. Nemalion ( qizil suvòt ) 
3. Ulva ( yashil suvòt ) 
4. Fillafòra ( qizil suvòt ) 
 
Yapon laminariyasi jinssiz , jinsiy usullarda 
kòpayadi  . Aholi orasida Dengiz karami deb 
ham ataladi .chunki tarkibi darmondorilarga boy 
.  
Bòyi --- 6 - 12 m 
Eni --- 10 - 75 sm  
Pastki qismi - kalta silindrsimon yoki novsimon. 
 
Ayrim mamlakatlarda Uy hayvonlari suvòtlar  
bilan boqiladi - ( norvegiya , shotlandiya , 
irlandiya angliya )  
 
Dengiz suvòtlarida yashil oigmentdan tashqari : 
1. KAROTIN - sariq  
2. KSANTOFIL - zarĝaldoq  
 
 
Filloforadan - agar agar olinadi 
Agar agar : 
1. Muzqaymoq va marmelad tayyorlashda  
foydalaniladi : 
2. Labaratoriyada bakteriya va zambruĝlarni 
kòpaytirishda foydalaniladi !!! 
 
  
                
  
 
  [14.08.20 
18:09==============================
============ 
MEVA va URUĜLARning tarqalishi : 
 
Tarqaladi -- shamol , suv , qushlar , hashorotlar 
va hokozo 
 
1. Avtoxor ( òz kuchi bilan tarqatadigon 
òsimliklar ) -- XINA , ÒQOTAR BODRING , 
YORONGUL , DUKKAKLI òsimliklar  
 
2. Bir tutam pupuklari yoki tuklari yordamida 
tarqaladi -- TOL , TERAK , QOQIOT , QÒĜA  
 
3. Qanotchalari orqali bir yerdan ikkinchi yerga 
uchib òtadi -- QAYRAĜOCH , SHUMTOL , 
SAKSOVUL , CHERKEZ , BOYALISH , 
BALIQKÒZ , ZARANG , ROVOCH , JUD 
 
4. Suv orqali tarqaladi -- NILUFAR , ĜUMAY , 
KURMAK , MACHIN , QÒYPECHAK , 
ZARPECHAK , ZUBTURUM , QURTTANA  
 
meva va uruĝlarni tarqayishda Insonga teng 
keladigoni yòq Qadimda Xorazmdan Amerikaga 
beda uruĝiga yantoq uruĝi qòshilib borib qolgan 

 
 
URUĜLARNING UNIB CHIQISHI : 
 
Uruĝning unib chiqishi uchun kerak bòlgan 
omillar : 
1. Tinim davri 
2. Harorat 
3. Suv 
 
Uruĝlar unib chiqish xususiyatini bazilari - 1 yil 
saqlasa , ayrimlari  10 - 100 yilgacha saqlashi 
mumkin. 
Harorat : 
Qovun - 15°C , ĝòza - 13°C , pomidor - 10°C , 
makkajòxori - 8°C , karam , sholĝom , sabzi - 
5°C , buĝdoy - 3°C , nòxat , rediska - 2°C , beda 
, javdar - 1°C  
 
ÒSIMLIKLARGA EKOLOGIK OMILLAR  
TASIRI :  
 
Ekologik omillar 2 xil  
1. Abiotik 
2. Biotik 
 
Abiotik - òlik tabiat tarkibiy qismlari ( suv , 
havo , tuproq , yoruĝlik ) 
Biotik - tirik tabiat tarkibiy qismlari ( òsimlik , 
hayvon , zambruĝ , bakteriya ) 
 
Dukkakdoshlar oilasi ildizida TUGUNAK 
BAKTERIYALAR bikan xamkorlikda yashaydi 



 
375 
 
 
Parazit òsimliklar - ZARPECHAK , 
DEVPECHAK , SHUMĜIYA  
 
Fitonsid ishlab chiqaradigon òsimliklar - 
ARCHA , QARAĜAY , TERAK 
 
Yer yuzida dorivor òsimliklarning 1500 dan 
ortiq turi bor . 
 
ÒSIMLIKLAR SISTEMATIKASI :  
 
Òxshashlik darajasiga qarab ma'lum bir 
guruxlarga solish -  òsimliklar sistematkasi 
 
Malum bir maydonda tarqalgan bir biriga 
òxshash òsimliklar - Tur  
1. Tur - MEKSIKA ĜÒZASI 
2. Turkum - ĜÒZA 
3. Oila - GULXAYRIDOSHLAR 
4. Sinf( ajdod ) - IKKI URUĜPALLALILAR ( 
MAGNOLIYASIMONLAR ) 
5. Bòlim - GULLI ÒSIMLIKLAR ( 
MAGNOLIYATOIFA ) 
 
Fanda òsimlikni ikki nom bilan atash ( BINAR 
NOMENKLATURA ) ni - KARL LINNEY 
fanga kiritgan. 
=========================  [14.08.20 
18:11==============================
============ 
Makkajoʻxorida kraxmalli endosperm dominant 
(A), mumsimon endosperm retsessiv (a) genlar 
orqali irsiylanadi. Makkajoʻxorining bir 
populyatsiyasida A geni 80 % va a geni 20 % ni 
tashkil qiladi. Agar geterozigotali organizmlar 
oʻzaro chatishtirilishidan 4800 ta oʻsimlik 
olingan boʻlsa, ulardan nechtasida don 
mumsimon endospermga ega ekanligini 
aniqlang. 
⚪� 768 
⚫� 1536 
🔴 192 
🔵 3072 
 
➰➰ YECHIM ➰➰ 
 
1)    A-geni 80 % 
        a-geni 20 % 
 
2)   A² + 2Aa + a² = 100 
     (80)² + 2(20•80) + (20)² = 100 
 
                  Aa x Aa 
  
           |    A 80     |    a 20     
------------------------------------------- 
A 80   |  AA 64    |   Aa 16 
------------------------------------------- 
a 20    | Aa 16     |   aa 4 
------------------------------------------- 
20•20/100=4 % 
20•80/100=16 % 
80•80/100=64 % 
 
3)   100 % -------- 4800  
      4 % ---------- x = 192 
 
Javob: 🔴 192  ✅ 
 
Tushunmaganlar bemalol murojaat qilishi 
mumkin  
★★★★★★★★★★★★★ 
 
 
  [14.08.20 
18:14==============================
============ 
<< E harfi >> ga oid malumotlar 
➖➖➖➖➖➖ 
  
🚩 Efiopiya markazi?// Arpa, banan, kofe daraxti 
  
🚩 Ektodermadan nima hosil bo'ladi?// Nerv 
sistemasi, sezgi organlari, teri epiteliyasi, 
tishning emal qavati  
 
🚩 Embrional davrdan keyin bo'linmaydigan 
hujayralar?// Nerv, muskul  
 
🚩 Embrional rivojlanishda jabra qayerda 
bo'ladi?// Halqum atrofida 
  
🚩Endodermadan nima hosil bo'ladi?// Jigar, 
oshqozon osti bezi, ichak epiteliysi, o'pka, jabra 
  
🚩Endosperm qayerda rivojlanadi?// 
urugʼlangan markaziy hujayrada. 


 
376 
 
  
🚩 Endospermida 72 ta xromosomaga ega 
bo'lgan hujayra?// Qalampir 
  
🚩 Eng katta va eng kichkina akulani ko'rsating? 
// gigant va kitakulasi (15-18m), tikan akula (40-
45sm) 
  
🚩 Eng baland daraxtlar?// Evkalipt va 
Sekvoyadendron. 
  
🚩 Eng murakkab tuzilgan bir hujayralilar?// 
Infuzoriyalar 
  
🚩 Eng yirik gul qachon qayerda?// 1818-yil, 
Sumatra orolida, Raffleziya Arnoldi. 
  
🚩 Ensafalit nima?// bosh miya to'qimasining 
yalligʼlanishi 
  
🚩 Eritrositlarni o'rgangan olim?// 1680-yil 
Levenguk. 
  
🚩 Eritrositlarning hosil bo'lishi va soni nimaga 
bogʼliq?// odamning sogʼligʼiga, ovqatlanishiga, 
jismoniy mashqlar bilan shugʼullanishiga, 
quyoshning ultrabinafsha nurlarini yaxshi qabul 
qilishiga 
  
🚩 Eritrotsitlarning og'irligi?/ 10^-9 gr  
 
🚩 Erkak chivinlar nima bilan oziqlanadi?// 
o'simlik shirasi bilan 
  
🚩 Erkak va ayollarda uchraydigan xromosoma 
kasalligi?// Daun sindromi 
  
🚩 Eukariotlarning prokariotlardan farqi?// 
Yadro sitoplazmadan ajralgan, jinsiy yo'l bilan 
ko'payadi, hujayra markazi va mitotik ip 
mavjud, mitoz yo'li bilan ko'payadi, organoidlari 
mavjud, erkin azotni o'zlashtirmaydi, hazm 
vakuolalari mavjud 
  
🚩 Evgilena tanasining shakli?// Duksimon  
 
🚩 Evgilenada xlorofill pigmenti qayerda 
joylashgan?// Sitoplazmadagi xromatoforalarda 
  
🚩 Evolyutsiyaning boshlangʼich materialini 
koʼrsating?// Mutatsion, Kombinativ, 
Rekombinativ oʼzgaruvchanlik.  
 
🚩 Evolyutsiyaning boshlangʼich birligini 
koʼrsating?// Populyatsiya 
  
🚩 Evolyutsiyaning boshlangʼich omillaridan 
qaysi biri maʼlum yoʼnalishga ega?/ Hech 
qaysisi 
 
Takrorlash-Ilm va bilmdan tug'ilgan! 
  
  
  
 
  [14.08.20 
18:15==============================
============ 
🌹🌹🌹🌹🌹🌹🌹🌹🌹🌹🌹🌹🌹 
🌹                                                    🌹 
🌹     Genetikadan bir shingil      🌹                 
🌹                                                    🌹 
🌹🌹🌹🌹🌹🌹🌹🌹🌹🌹🌹🌹🌹 
 
Abituriyentlar uchun maxsus 😊 
 
➡�Monoduragay irsiylanish (to'liq)⬅� 
📌 Fenotipik sinf   2⃣     3:1 
📍Genotipik sinf   3⃣     1:2:1 
 
➡�Monoduragay irsiylanish (chala) ⬅� 
📌Fenotipik sinf   3⃣     1:2:1 
📍Genotipik sinf  3⃣      1:2:1 
 
➡�Monoduragay irsiylanish(Bekros) ⬅� 
📌Fenotipik sinf  2⃣     1:1 
📍Genotipik sinf  2⃣    1:1 
 
➡�Diduragay irsiylanish (to'liq) ⬅� 
📌Fenotipik sinf     4⃣ 
                                 - 9:3:3:1 
📍Genotipik sinf     9⃣ 
                                - 1:2:2:1:2:2:4:1:1 
 
➡�Diduragay irsiylanish (chala) ⬅� 


 
377 
 
📌Fenotipik sinf      9⃣ 
                              - 1:2:2:1:2:2:4:1:1 
📍Genotipik sinf     9⃣ 
                              - 1:2:2:1:2:2:4:1:1 
 
➡�Diduragay irsiylanish (Bekros)⬅� 
📌Fenotipik sinf    4⃣   1:1:1:1 
📍Genotipik sinf    4⃣   1:1:1:1 
 
➡�Triduragay irsiylanish ⬅� 
📌Fenotipik sinf    8⃣ 
                              - 27:9:9:9:3:3:3:1 
📍Genotipik sinf    2⃣7⃣ 
                                ➖➖➖➖➖ 
 
➡�Triduragay irsiylanish (Bekros) ⬅� 
📌Fenotipik sinf    8⃣ 
                             - 1:1:1:1:1:1:1:1 
📍Genotipik sinf     8⃣ 
                             - 1:1:1:1:1:1:1:1 
 
Davomi bor 
  
  
 
  [14.08.20 
18:16==============================
============ 
Davomi...      
 
➡�Teteraduragay irsiylanish ⬅� 
📌Fenotipik sinf      1⃣6⃣ 
-81:27:27:27:27:9:9:9:9:9:9:3:3:3:3:1 
📍Genotipik sinf     8⃣1⃣ 
  ➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
 
➡�Teteraduragay irsiylanish (Bekros) ⬅� 
📌Fenotipik sinf    1⃣6⃣ 
-1:1:1:1:1:1:1:1:1:1:1:1:1:1:1:1 
📍Genotipik sinf   1⃣6⃣ 
-1:1:1:1:1:1:1:1:1:1:1:1:1:1:1:1 
 
➡�Komplimentar irsiylanish ⬅� 
📌Fenotipik sinf    4⃣🗡3⃣🗡2⃣ 
-9:3:3:1 / 9:3:4 ; 9:6:1 / 9:7 
📍Genotipik sinf    9⃣ 
                     -1:2:2:1:2:2:4:1:1 
 
➡�Epistaz irsiylanish ⬅� 
📌Fenotipik sinf   3⃣🗡2⃣ 
                 - 12:3:1 / 13:3 
📍Genotipik sinf    9⃣ 
                   - 1:2:2:1:2:2:4:1:1 
 
➡�Polimer irsiylanish ⬅� 
📌Fenotipik sinf   5⃣🗡2⃣ 
        - 1:4:6:4:1 / 15:1 
📍Genotipik sinf   9⃣ 
                 - 1:2:2:1:2:2:4:1:1 
 
➡�Jinsga birikkan xolda irsiylanish ⬅� 
📌Fenotipik sinf      2⃣          1:1 
📍Genotipik sinf     2⃣          1:1 
 
➡�Birikkan xolda irsiylanish (to'liq) ⬅� 
📌Fenotipik sinf     2⃣         3:1 
📍Genotipik sinf    3⃣        1:2:1 
 
➡�Birikkan xolda irsiylanish (Bekros) ⬅� 
📌Fenotipik sinf    4⃣       1:1:1:1 
📍Genotipik sinf    4⃣       1:1:1:1 
 
➡�Pleytropiya irsiylanish ⬅� 
📌Fenotipik sinf   2⃣         2:1 
📍Genotipik sinf  2⃣         2:1 
 
  
 
  [14.08.20 
18:18==============================
============ 
⭕� Reptiliyalar     
━━━━━━━━━━ 
📌 Sudralib yuruvchilar haqiqiy quruqlik 
hayvonlari bo‘lib, qon suyak ko‘migi va taloqda 
ishlab chiqiladi. 
 
📌 Ularning yuragi ikkita boʼlmacha va bitta 
qorinchadan iborat. Qorincha chala to‘siq bilan 
ajralgan boʼladi. 
 
📌 Timsohlarda to‘siq toʼliq boʻlib, yuragi to‘rt 
kamerali. 
 


 
378 
 
📌 Lekin sudralib yuruvchilarning barchasida 
tanasida aralash qon oqadi.  
 
📌 Suvda hamda quruqlikda yashovchilardan 
farqli ravishda sudralib yuruvchilarda 
qorinchadan mustaqil ravishda 3 ta  qon tomiri 
chiqadi.  
 
📌 Qorinchaning chap tomonidan arterial (O²) 
qonga ega o‘ng aorta yoyi chiqib, undan bosh 
miyaga ketuvchi uyqu arteriyasi 
 
📌 O‘rta qismidan tanaga ketuvchi chap aorta 
yoyi 
 
📌 Oʼng tomonidan o‘pkaga ketuvchi venoz 
(CO²) qonga ega o‘pka arteriyasi boshlanadi. 
 
📌 O‘ng va chap aorta yoylari birlashib orqa 
aortani hosil qiladi. 
 
📌 Shuning uchun miyaga arterial qon (O²) 
 
📌 Tanaga aralash qon (CO²+O²) 
 
📌 Oʻpkaga esa venoz (CO²) qon boradi 
 
📌 O'pka venalari chap boʼlmachaga quyiladi. 
 
📌 Bosh miya va tanadan keluvchi venoz qon 
oʼng boʼlmachaga quyiladi. 
 
📌 Kichik qon aylanish doirasi yurak 
qorinchasidan chiqib, o'pkada kislorodga 
to‘yinib, chap boʼlmaga quyiladi. 
 
📌 Chap va oʼng bo‘lmalardagi qon yurak 
qorinchasiga oʼtadi. 
 
📌 Yurak qorinchasida venoz va arterial qon 
qisman aralashadi.  
 
📌 Yurak qorinchasidan qon aylanishining katta 
doirasi boshlanadi. U organ, to‘qima va 
hujayralardagi gaz almashinuvida ishtirok etib, 
yurakning o‘ng bo‘lmachasiga kelib quyiladi.   
 
📌 Sudralib yuruvchilarning arteriya qon 
tomirlarida aralash (venoz va arterial) qon 
boʼlganligi sababli, moddalar almashinuvida 
kam energiya hosil boʼladi. 
 
  
  
  
 
  [14.08.20 
18:19==============================
============ 
✏� UGLEVODLAR  TASNIFI 
🅰� Monosaxaridlar. 
1⃣ Triozalar: 
� Glitseraldegid - energetik almashinuvning 
kislorodsiz bosqichi mahsuloti ✅ 
� Pirozuyim kislota ✔� 
2⃣ Tetrozalar: 
� Eritroza ✔� 
3⃣ Pentozalar: 
� Dezoksiriboza - DNK nukleotidlari tarkibiga 
kiradi ✅ 
� Riboza - ATF va RNK molekulalari 
strukturasini tuzishda ishtirok etadi ✅ 
4⃣ Geksozalar: 
� Glukoza - hujayraning nafas olishi uchun 
energiya manbai ✅ 
� Fruktoza - organizmda kechuvchi ko'pgina 
jarayonlar uchun energiya manbai ✅ 
� Galaktoza ✔� 
🅱� Disaxaridlar: 
🔷 Saxaroza - glukozaning asosiy manbai ✅ 
🔶 Maltoza - unayotgan urug' uchun energiya 
manbai ✅ 
♦� Laktoza - sutemizuvchilarning suti tarkibiga 
kiradi ✅ 
🅾� Polisaxaridlar: 
� Kraxmal - o'simlik to'qimalarida zaxira 
modda sifatida to'planadi ✅ 
� Glikogen - hayvonlar to'qimalarida zaxira 
modda sifatida to'planadi✅ 
� Selluloza - o'simlik hujayralari qobig'iglariga 
mustahkamlik beradi ✅ 
� Xitin - zamburug' hujayrasi qobig'iga va 
bo'g'imoyoqlilar tanasi qoplamiga mustahkamlik 
beradi ✅ 


 
379 
 
� Pektin - ko'k yashil suvo'tlar hujayra qobig'i 
✅ 
� Lixenin - lishaynik kraxmali✅ 
⬛� Geparin - qon ivishiga to'sqinlik qiladi ✅ 
🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰🔰 
    
  
  
 
  [14.08.20 
18:23==============================
============ 
BILIB QOʻYING. 
������ 
 
 
Odam organizmida... 
 
 
2 qavat    
°°°°°°°°°° 
🚩  Buyrak usti bezi  
🚩  Plevra pardasi   
🚩  Qizilo'ngach 
🚩  Halqum 
🚩  Epikard 
🚩  Suyak 
🚩  Buyrak 
 
 
 3 qavat    
°°°°°°°°°°° 
🔎  Orqa miya  
🔎  Teri  
🔎  Yurak 
🔎  Arteriya devori 
🔎  Vena devori  
🔎  Tish 
 
 
 
2 ta qismdan iborat     
°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°° 
 
❗�  Bosh suyagi  
❗�  Qo'l suyaklari 
❗�  Oyoq suyaklari  
❗�  Ko'z soqqasi (tashqi va ichki) 
❗� Gavda suyaklari (umurtqa va ko'krak qafasi)  
❗� Tashqi quloq (suprasi va tashqi eshitish 
yo'li) 
 
❗� Muskul (tanasi va payi)  
❗� Qon (suyuq qismi-plazma va quyuq qismi) 
❗�  Buyrak (kapsulasi va kanalchalari)  
❗� Nerv sistemasi (markaziy va periferik)  
 
❗�Bosh miya (stvoli va yarimsharlari) 
❗� Miyacha (chuvalchangsimon qismi va 
yarimsharlari)  
❗�  Poʼstloq osti markaz  (Oqimtir yadro va 
tarğil tana )  
❗�  Oraliq miya (talamus va gipotalamus)  
❗�  Vegetativ nerv sistemasi  (simpatik va 
parasimpatik) 
❗�  Chap oʻpka 
 
 
3 ta qismda iborat     
°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°°° 
 
📌  Panja suyaklari (bilakuzuk, kaft, barmoq) 
📌  Gavda muskullari (ko'krak, qorin, orqa) 
📌  Meda osti bezi 
📌  To'sh suyagi 
📌  Gipofiz bezi 
📌  Analizator 
📌  Oʻng oʻpka 
📌  Halqum 
📌  Boʻgʻim  
📌  Quloq  
📌  Ko'z 
📌  Tish  
📌  Til 
 
 
 
Organizm bilan bog'liq boʻlgan  3 ta bosqichdan 
iborat jarayonlar     
 
✔�  Refleks hosil bo'lishi (qabul qilish, 
assotsiatsiya, javob berish) 
✔�Sun'iy nafas berish 


 
380 
 
✔�  Immunitet  
✔�  Nafas olish 
 
  
                
  
 
  [28.08.20 
12:06==============================
============ 
☄�🌟🚸🏧   🏧🚸🌟☄� 
Odam organizmida... 
 
       🔔  8-10    
 
1⃣ Chinor aylanasining 
uzunligi 8-10 m. 
2⃣ Yomg'ir chuvalchangi tanasining uzunligi 8-10 
sm 
3⃣ Qoramol tasmasimon chuvalchangi uzunligi 8-
10 m 
4⃣ Boshoyoqli molluskalar og'iz teshigi atrofida 
8-10 ta paypaslagichi bo'ladi. 
5⃣ Pashshaning bir mavsumda 8-10 avlodi 
rivojlanadi. 
6⃣ 8-10 haftalik bola boshini tik tuta oladi. 
7⃣ Saksovul ildizi 8-10 m chuqurlikdagi suvni 
shimib olishga moslashgan. 
 
▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬▬ 
      
🔔  Konussimon     
 
1⃣ Yomg'ir chuvalchangi tanasining oldingi uchi 
konussimon o'tkirlashgan. 
2⃣ Baqaning yuqori jag'i va tanglayida 
konussimon tishchalari bo'ladi. 
3⃣ Ildam kaltakesakning konussimon boshi 
harakatchan qisqa bo'yin orqali tanasiga 
birikkan. 
4⃣ Sutemizuvchi hayvonlarning qoziq tishi 
kunussimon tuzilgan. 
5⃣ Delfinlarning tishlari konussimon bir-xil 
tuzilgan. 
 
  
  
  
 
  [28.08.20 
12:09==============================
============ 
☄�🌟🚸🏧  🏧🚸🌟☄� 
   
 🔥🔢 RAQAMLAR 🔢🔥     
                                                                                                
1. Suvo'tlar 30 000 tur 
2. Yo'sinlar 20 000 ortiq tur 
3. Qirqbo'g'imlar 30 dan ortiq O'zbekistonda 2 ta 
5. Qirqquloqlar 10 000 ga yaqin 
6. Ochiq urug'li o'simliklar 700 ga yaqin 
O'zbekistonda 3 ta O'rta Osiyoda 7 ta 
7. Qarag'ay turkumi 100 ga yaqin O'zbekistonda 
10 ta 
8. Ikki urug'pallalilar 340 ta oila 175000 dan 
ortiq tur 
9. Ra'nodoshlar 3000 ga yaqin 
10. Namatak 13 ta 
11. Atirgul 10 000 ga yaqin O'zbekistonda 340 
dan ortiq nav 
12. Nok O'zbekistonda 7 ta tur 
13. Karamdoshlar 3000 ga yaqin tur 8 tur Qizil 
kitobga kiritilgan 
14. Jag'-jag'  O'zbekistonda 1 ta tur 
15. Sho'radoshlar 1500 
16. Ismaloq O'zbekistonda 2 ta 
17. Gulxayridoshlar 70 turkum 900 tur 
18. G'o'za 3 ta 
19. Burchoqdoshlar 12 000 ga yaqin 
20. Ituzum turkumi 10 ta 
21. Tokdoshlar 600 dan ortiq 
22. Qovoqdoshlar 800 tur 
23. Qoqio'tdoshlar 920 turkum,19 000 tur 
24. Sachratqi O'zbekistonda 1 ta tur 
25. Shuvoq O'zbekistonda 39 tur  
26. Bir urug'pallalilar 67 oila, 58000 tur 
27. Loladoshlar 400 tur 
28. Lola O'zbekistonda 23 tur 
29. Boychechak 30 tur 
30. Piyozdoshlar 750 tur 
31. Bug'doydoshlar 10 000 ga yaqin                                                  
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
 
  
  
  
 


 
381 
 
  [28.08.20 
12:18==============================
============ 
 
     QON AYLANISH SISTEMASI. 
 
🎯Katta qon aylanish doirasida 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
 
🔰 O² li qon - chap qorinchada, aortada (katta 
arteriya), ularni orasidagi yarimoysimon 
klapanlarda, yirik oʻrta mayda arteriyalarda 
 
🔰 CO² li qon - yuqori va pastki kovak 
venalarda, u orqali oʻng boʻlmachaga 
 
🎯Kichik qon aylanish doirasida 
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
 
🔰 O² li qon - 4 ta oʻpka venasida(oʻpka venasi 
klapanida), u orqali chap boʻlmachada 
 
🔰 CO² li qon - oʻng qorinchada, oʻpka 
arteriyasida, ularni orasidagi yarimoysimon 
klapanda, oʻng va chap oʻpka arteriyasi va 
kapilyarlarida 
 
🎯 Klapanlarda     
 ➖➖➖➖➖➖➖➖ 
 
🔰 CO² li qon - oʻng boʻlmacha bilan oʻng 
qorincha orasidagi uch tavaqali klapanda hamda 
oʻng qorincha bilan oʻpka arteriyasi orasidagi 
yarimoysimon klapanda boʻladi 
 
🔰 O² li qon - chap boʻlmacha bilan chap 
qorincha orasidagi ikki tavaqali klapanda 
hamdan chap qorincha bilan aorta qon tomiri 
orasidagi yarimoysimon klapanda boʻladi 
 
──┅─═ঊঈঊঈ═─┅── 
 
📚 Odam organizmida yurak 4 ta kameradan 
yani 2 ta boʻlmacha va 2 ta qorinchadan iborat 
boʻlib, ularning navbatma-navbat sistola va 
diastola holatda boʻlishi yurak siklini tashkil 
etadi. 
 
🛡 Boʻlmachalar sistola holatida boʻlganda 
qorinchlar diastola holatida boʻladi va 
aksincha... 
 
🎯 Klapanlar holati    
 ➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
 
✅ Oʻng boʻlmacha sistola yoki oʻng qorincha 
diastola vaqtida 3 tavaqali klapan - ochiq, 
yarimoysimon klapan - yopiq holatda boʻladi. 
 
✅ Oʻng qorincha sistola yoki oʻng boʻlmacha 
diastola vaqtida 3 tavaqali klapan - yopiq, 
yarimoysimon klapan - ochiq holatda boʻladi. 
 
✅ Chap boʻlmacha sistola yoki chap qorincha 
diastola vaqtida 2 tavaqali klapan - ochiq, 
yarimoysimon klapan - yopiq holatda boʻladi. 
 
✅ Chap qorincha sistola yoki chap boʻlmacha 
diastola vaqtida 2 tavaqali klapan - yopiq, 
yarimoysimon klapan - ochiq holatda boʻladi. 
★★★★★★★★★★★★★ 
 
  
  
  
 
  [28.08.20 
12:20==============================
============ 
☄�🌟🚸🏧   🏧🚸🌟☄� 
💥🔥💥🔥💥🔥💥🔥💥🔥💥🔥 
 
♻� Ma'daniy o'simliklarning kelib chiqish 
markazlarini o'rganamiz ♻� 
 
🔵 Janubiy Osiyo tropik markazi -- ma'daniy 
o'simliklarning 50%i jumladan  sholi,  
shakarqamish va sabzavotlar.  
🔵 Sharqiy Osiyo markazi --- ma'daniy 
o'simlikkarning 20%i jumladan soya va tariq  
🔵  Janubiy-g'arbiy Osiyo markazi --- ma'daniy 
o'simliklarning 14%i jumladan bug'doy, suli, 
dukkaklilar, zig'ir, sabzi  
🔵 O'rta yer dengizi markazi --- ma'daniy 
o'simliklarning 11%i jumladan qand lavlagi, 
beda, zaytun va karam  


 
382 
 
🔵  Abissiya(Efiopiya) markazi --- oq jo'xori, 
arpa, banan,yovvoyi no'xot, kofe daraxti  
🔵 Markaziy Amerika  --- oshqovoq, loviya, 
makkajo'xori, qalampir, g'o'za, kakao daraxti 
🔵 Janubiy Amerika (And) -- kartoshka, tamaki, 
ananas vatani.  
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖ 
 
  
  
  
 
  [28.08.20 
12:48==============================
============ 
  
 
📚 Biosfera (yunoncha - «bios» - hayot, 
«sphaira» - shar) – yerning tirik organizmlar 
istiqomat qiladigan va ular tomonidan yaratilgan 
qobig‘i. 
 
📚 Biotik omillar (yunoncha - «biotikos» - tirik, 
hayotiy) – Tirik tabiat (tirik organizmlar)ning 
biror tirik organizmga ta’sir ko‘rsatadigan 
tarkibiy qismi. 
 
📚 Biotop (yunoncha - «bios» - hayot, «topos» - 
joy) – bir xil tashqi muhit omillariga ega bo‘lgan 
hudud. 
 
📚 Detrit (yunoncha - «eskirgan») – organizm 
hayot faoliyati yoki uning halok bo‘lishi 
natijasida hosil boʼladigan organik qoldiq.  
 
📚 Detrit tipidagi oziq zanjiri – detritdan 
boshlanadigan va detritofag, redutsentlar hamda 
mineral moddalar bilan tugallanadigan oziq 
zanjiri.  
 
📚 Divergensiya (yunoncha - rad etish, ajralish) 
- turli xil ekoiogik muhitda yashovchi, kelib 
chiqishi yaqin boʼlgan organizmlar va ularning 
guruhlarida belgilarning ajralishi. 
 
📚 Genlar dreyfi - populatsiya genofondida 
genlarning uchrash chastotasining tasodifiy va 
kutilmaganda o‘zgarishi. 
 
📚 Tirik modda — Yerda tarqalgan barcha tirik 
organizmlaming yigʼindisi. 
 
📚 Zakazniklar – insonning xo‘jalik faoliyati 
vaqtinchalik taqiqlangan, davlat   
tomonidan himoya qilinadigan hududlar. 
 
📚 Qo‘riqxona – insonning xo‘jalik faoliyati 
butunlay taqiqlangan maxsus muhofaza 
qilinadigan hudud. 
 
📚 Optimum (lotincha - «optimus» - eng yaxshi) 
– omilning organizm oʼsishi,   
rivojlanishi va ko‘payishi samarali kechadigan 
diapozoni 
 
📚 Zoosenoz (yunoncha - «zoo» - hayvon, 
«koitios» - umumiy) – ma’lum bir biotopda 
yashovchi hayvonlar populatsiyasi. 
  
📚 Sun’iy tanlash – bu inson ehtiyoji uchun eng 
qimmatli organizmlami tanlab olib, ularni 
ko‘paytirib, amaliyotda foydalaniladigan 
jarayon. 
 
📚 Katagenez («kata» - tuban tomonga harakat, 
«genesis» — rivojlanish) — organizm 
tuzilishining umumiy soddalashuviga - umumiy 
degeneratsiyaga olib keladigan evolutsion 
yo‘nalish. 
 
📚 Kommensalizm (fransuzcha - «commensal» - 
hamtovoq) - birgalikda yashaydigan 
organizmning biri ushbu munosabatdan foyda 
oladigan, ikkinchisi hech qanday naf yoki zarar 
ko‘rmaydigan o‘zaro munosabat turi. 
 
📚 Konvergensiya - (lotincha - «converger» - 
yaqinlashish) – tabiiy tanlanish natijasida kelib 
chiqishi har xil organizmlarning bir sharoitda 
o‘xshash boʼlishi. 
 
📚 Oʼzaro raqobat (konkurensiya) – o‘xshash 
ekologik ehtiyojlarga ega turlar orasidagi 
munosabatlar. 
 


 
383 
 
📚 Konsumentlar – tirik organik moddani 
iste’mol qiluvchi va undagi energiyani oziq 
zanjiri orqali uzatuvchi organizmlar. 
 
📚 Kosmopolitlar – keng tarqalgan, ya’ni Yer 
yuzining juda katta hududlarini egallagan turlar. 
Masalan, kalamushlar, suvaraklar, pashshalar, 
burgalar. 
 
📚 Tur mezonlari – turga xos boʼlgan belgi 
xususiyatlarning yigʼindisi. 
 
  
  
  
 
  [28.08.20 
12:50==============================
============ 
☄�🌟🚸   🚸🌟☄� 
     
    XORDALILAR TIPI 
📌 Togayli baliqlar sinfi: 
➡�-Akulalar turkumi- tikanli akula,gigant 
akula, kit akula 
➡�-Skatlar turkumi- elektr skat, manta 
 
📌. Suyakli baliqlar sinfi: 
➡�-Suyak- togayli baliqlar turkumi- bakra 
baliq, soxta kurakburun baliq (qilquyruq), 
beluga, sterlyad 
➡�-Losossimonlar turkumi- losos, keta, 
gorbusha (bukri baliq), gulmoy (forel) 
➡�-Karpsimonlar turkumi- qora baliq, zogora 
baliq, moybaliq, oqcha baliq, laqqa, oq amur, 
xumbosh 
 
📌. Suvda hamda quruqlikda yashovchilar sinfi: 
➡�-Dumlilar turkumi- salamandra, triton 
➡�-Dumsizlar turkumi- kol baqasi, yashil 
qurbaqa 
 
📌. Sudralib yuruvchilar sinfi 
➡�-Tangachalilar turkumi- sariq ilon, 
urchuqsimon kaltakesak, gekkon, echkiemar, 
dasht agamasi, bogma ilon, shaqildoq ilon, qum 
bogma iloni, kapcha ilon, kolvor ilon, qora ilon, 
charx ilon, qalqontumshuq ilon, suvilon, kobra, 
chipor ilon 
➡�-Toshbaqalar turkumi- orta osiyo 
toshbaqasi, botqoq toshbaqasi, dengiz toshbaqasi 
➡�-Timsohlar turkumi- Nil timsohi, alligator, 
Hindiston gaviallari 
 
📌.Qushlar sinfi:  
 ➡�-Chumchuqsimonlar turkumi- chugurchuq, 
hakka, qaldirgoch, zagcha, qarga, chittak, 
chumchuq, gongqarga 
➡�-Kaptarsimonlar turkumi- kok kaptar, 
musicha 
➡�-Gozsimonlar turkumi- goz, ordak, oqqush, 
churrak, suqsun 
➡�-Yapaloqqushlar turkumi- yapaloqqush, 
ukki, boyogli, boyqush 
 
📌. Sutemizuvchilar sinfi: 
➡�-Qolqanotlilar turkumi- malla shomshapalk, 
taqaburun korshapalk, quloqdor korshapalak, 
terili korshapalk, katta shomshapalak. 
➡�-Kemiruvchilar turkumi- sichqon, 
kalamush, qoshoyoq, ondatra, nutriya, sugur, 
yumronqoziq, tiyin. 
➡�-Yirtqich sutemizuvchilar turkumi- 
a) Borisimonlar oilasi: bori, chiyabori, tulki, 
qorsak, yenotsimon it, xonaki itlar 
b) Mushuksimonlar oilasi: yolbars, qoplon, 
silovsin, ilvirs, mushuk, gepard 
c) Suvsarsimonlar oilasi: borsiq (qashqaldoq), 
suvsar, qunduz, olaqozan, latcha, norka 
d) Ayiqsimonlar oilasi: oq ayiq, qongir ayiq 
➡�-Kurakoyoqlilar turkumi- grenlandiya 
tyuleni, debgiz mushugi, morj 
➡�- Kitsimonlar turkumi- kitlar, kasha lot, 
delfin, kasatka 
➡�-Juft tuyoqlilar turkumi- sigir, qoy, echki, 
zubr, saygoq, jayron, bugu, jirafa, morxor, alqor 
➡�-Toqtuyoqlilar turkumi- prejevalskiy oti, 
eshak, karkidon, tapir, zebra, qulon 
➡�-Primatlar turkumi- o`rgimchak maymun 
(koala), yashil martishka, pavian, gorilla, 
shimpanze, orangutan, gibbon, oq peshona 
kaputsin 
 
  
  


 
384 
 
  
 
  [28.08.20 
12:52==============================
============ 
— Nuklein kislotalarni 1869-yil F. Misher 
aniqlagan.  
— DNK qo‘sh spiral tuzulishini Uotsin va Krik 
aniqlagan.  
— azotli asoslarni koplimentarlik qonunini E. 
Chargaff aniqlagan 
— Xromosomalarni Fleming va Strasburger 
tomonidan aniqlangan.  
— Xromosoma atamasini fanga Valdeyer taklif 
qilgan. 
 
  [28.08.20 
12:52==============================
============ 
600 ta vodorod bog' bo'lgan DNK da A-T va  G-
S orasida vodorod bog'lar nisbati 1,5:1 bo'lsa, 
Shu DNK umumiy vodorod bog'larning  necha 
% A-T orasida joylashgan?       
J:______________________60% 
 
 Yechimi  
[A-
T=================================
=========    +    [G-
S=================================
=========  =    600 
1,5      +       1     =     2,5  
 
2,5______1,5[A-
T=================================
=========_______1[G-
S=================================
========= 
600______x=360 _x=240 
 
360/600*100%=60%📌 
 
1269. 600 ta vodorod bog' bo'lgan DNK 
zanjirida A-T va G-S orasidagi vodorod bog'lar 
nisbati 1:1,5 bo'lsa, Shu DNK fragmentida 
guaninlar soni?         
J:____________________120 
 
 Yechimi  
[A-
T=================================
=========    +    [G-
S=================================
=========   =    600 
   1      +     1,5     =    2,5  
 
2,5_______1[A-
T=================================
=========_______1,5[G-
S=================================
========= 
600______x=240 ___x=360 
 
360/3 = 120 ta G 
 
  [28.08.20 
12:54==============================
============ 
💥Klaynfelter sindromi bilan kasallangan 
ogilning onasida gametagenezning qaysi 
bosqichida xromosomalarning qutblarga notogri 
taqsimlanishi kuzatiladi? 
A) I meyoz bolinishdan keyin yonaltiruvchi 
tanachaga 24ta, tuxum hujayraga 22ta 
xromosoma otganda 
✅B) I meyoz bolinishdan keyin yonaltiruvchi 
tanachaga 22ta, tuxum hujayraga 24ta 
xromosoma otganda 
C) II meyoz bolinishdan keyin yonaltiruvchi 
tanachaga 24ta, tuxum hujayraga 22ta 
xromosoma otganda 
D) II meyoz bolinishdan keyin yonaltiruvchi 
tanachaga 22ta, tuxum hujayraga 24ta 
xromosoma o'tganda 
 
💥Agar ovogenezning yetilish davrida 
yo'naltiruvchi tanachaga 22 ta (22+0) va tuxum 
hujayraga 24 ta (22+XX) xromosomalar 
tarqalgan va ular normal spermatozoid bilan 
urug'lansa, avlodda qanday genotip hosil bo'lishi 
mumkin? 
A) 44+X0; 44+Y0  
B) 44+X0;     
C) 44+X0; 44+XXX; 44+XXY; 44+0Y  
✅D) 44+XXX; 44+XXY 
 
☝�Izox  2n=46  
🙍♀ anormal ovagenez 


 
385 
 
.      🔘                    44XX 
.     /   \                /              \ 
  🔘      °        22+XX        22+O 
 /    \    /\      /        \         /      \ 
🔘    ° °   ° 22XX 22XX 22    22 
 
🙎♂ normal spermatogenez 
.     🔘                   44XY 
.    /   \                /              \ 
  🔘     🔘        22+X        22+Y 
 /   \    /  \      /       \         /      \ 
🔘🔘🔘🔘 22X¹  22X 22Y²  22Y 
 
22XX(t) + 22X¹(s) = 44XXX¹ 
22XX(t) + 22Y²(s) = 44XXY² 
 
t - tuxum hujayra 📌 
s - spermatozoid 📌 
 
1-X trisomiya;  2-klayfentir 
  
 
  [28.08.20 
12:54==============================
============ 
💥 II darajali konsumentning biomassasi 150 kg 
ga ortgan bo‘lsa, produsent va I darajali 
konsumentning umumiy biomassasini (kg) 
aniqlang, (ekologik piramidani o‘simlik-
chigirtka-kaltakesak-lochin tashkil etadi) 
A) 16500  
B) 16665  
C) 1665  
D) 27500 
 
yechimi: 
 
P ———» K1 ———» K2 ———» K3 
15000   1500       150              15 
 
Produtsent 15000 \ 
I-konsument 1500 /  
II-konsument 150  
III-konsument 15  
 
Demak javob 16500📌 
 
  [28.08.20 
12:54==============================
============ 
💥 Xirzutumda urug'lanish natijasida bir nechta 
zigota hosil bo‘ldi. Zigotalardagi 
xromosomalarning umumiy soni 6552 ta bo'lsa, 
qo'sh urug'lanishda ishtirok etgan vegetativ 
hujayralar sonini   
 toping. 
A) 63    B) 126     C) 252    D) 364 
 
yechimi: 
 
Eski dunyo g‘o‘zalari: 2n=26 
Gossipum Arbarum 
Gossipum Herbatsum 
 
Yangi dunyo g‘o‘zalari:  2n=52 
Gossipum Hirzitum 📌 
Gossipum Barbadenze 
 
O‘simliklarda bitta zigota xosil bo‘lishida:  
1 ta spermiy 
1 ta tuxum hujayra 
1 ta vegetativ hujayra qatnshadi 
 
6552/52=126 ta zigota  
 
Bunga 126 ta vegetativ h.   
 
Javob:  B 
 
  [28.08.20 
12:54==============================
============ 
☄�🌟🚸🏧   🏧🚸🌟☄� 
 
  Eshitishning.... 
Poʻstloq osti markazi – Oʻrta miya orqadagi 2 ta 
tepalikda 
Periferik markazi – ichki quloq chigʻanoq ichida 
Oliy markazi – Bosh miya poʻstlogʻi chekka 
qismining pastki sohalarida 
 
  Koʻrishning.... 
Poʻstloq osti markazi – Oʻrta miya oldingi 2 ta 
tepalikda 
Periferik markazi – Toʻr pardada  
Oliy markazi – Bosh miya poʻstlogʻining ensa 
sohasida 


 
386 
 
 
  Muvozanatning.... 
Poʻstloq osti markazi – Miya koʻprigida 
Periferik markazi – ichki quloqdagi dahliz va 
yarimaylana kanalida 
 
  Harakatning.... 
Oliy markazi – Bosh miya poʻstlogʻining tepani 
oldingi pushtasida 
Periferik markazi – Paylarda va muskul 
tolalarida 
 
  Tam bilishning.... 
Poʻstloq ost markazi – Oraliq miyani talamus 
sohasida 
Periferik markazi – Til soʻrgʻichlarida 
Oliy markazi – Bosh miya poʻstlogʻi chekka 
qismining yuqori va oʻrta sohasida 
 
  Hid bilishning....  
Poʻstloq osti markazi – Oraliq miyani talamus 
sohasi 
Periferik markazi – Burun boʻshligʻi shilliq 
pardasida 
Oliy markazi – Bosh miya poʻstlogʻi chekka 
qismining oldingi yuqori sohasida yoki (peshona 
qismining ostki ichkari sohasida) 
 
  Teri orqali sezishning.... 
Poʻstloq osti markazi – Oraliq miyada 
Oliy markazi – Bosh miya poʻstlogʻining orqa 
markaziy pushtasida 
 
  Barmoq terisi bilan paypashlash.... 
Oliy markazi – Bosh miya poʻstlogʻi tepa 
qismini oʻrta sohasida 
 
  
★★★★★★★★★★★★★ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Download 9,67 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   12




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish