1- Mavzu: Beton qorishmasining mustahkamlik ko’rsatgichlarini
aniqlash.
Bizga ma’lumki beton qorishma – bog’lovchi, to’ldiruvchilar, suv va kerakli
qo’shimchalarning ratsional tanlangan tarkibdagi va me’yoriga
yetkazib
aralashtirilgan, qotmagan holdagi kompozitsion aralashmasidir. Beton qorishmalari
mustahkam, muzlashga chidamli va suv o’tkazmaslik va boshqa me’yorlangan
sifat ko’rsatkichlari bo’yicha me’yorlangan mezonlarga javob beruvchi betonlarni
olishni ta’minlashi kerak. Beton qorishmasi GOST 7473-2010 talablariga muvofiq,
ishlab chiqaruvchi belgilangan tartibda tasdiqlagan texnologik reglament va
yetkazib berish shartnomasidagi shartlar bo’yicha tayyorlanadi.
Beton qorishmasining ko’p qatlamlanishi natijasida betonning tuzilishida
nozik zonalar paydo bo’lib, bir xilligi pasayadi, eng asosiysi – beton qoplamasida
ortiqcha namlik va sement xamiri paydo bo’lishi hisobiga uning yuza qatlami
zaiflashib qoladi. Natijada, xlorli tuzlari bo’lgan holda, galma - galdan muzlash va
erish betonni zaiflashtiradi. Zavodlarda sementbeton qorishmalar ishlab
chiqarishda qator transport ombor va texnologik operatsiyalar bajariladi: qum,
sheben, shag’al, sement qo’shimchalarni ortish va omborda saqlash; to’ldiruvchilar
sement va qo’shimchalarni qorishtiruvchi uskunalarning tarqatuvchi bunkerlari va
siloslariga
transportda tashish; to’ldirgichlar sement, suv, qo’shimchalarni
dozalash; tarkibiga kiruvchi materiallarni aralashtirish; tayyor qorishmani
avtosamosvallar, avtobeton tashigichlar, avtobeton qorishtirgichlarga aralashtirib
berish. Zamonaviy zavodlarning mexanizmlar bilan jihozlanganligi va uskunalar
nomenklatura sermehnat jarayonlarning aksariyat qismini
mexanizatsiyalash va
avtomatlashtirishga imkon beradi.
Beton qorishmalar, asosan, zavodning beton qorish sexida tayyorlanadi.
Sexning texnologik uskunalari ish unumdorligi sheben, qum, sement
omborlarining sig’diruvchanligi va uskunalari zavod ichidagi transport, ortish -
tushirish mashinalari va boshqa uskunalarga bog’liq.
Talab darajasidagi beton
qorishmalar olishga quyidagi omillar sabab bo’ladi: boshlang’ich materiallarning
sifati va ishonchli ishlaydigan texnologik uskunalar. Qorishtirish sexining asosiy
texnologik uskunalari dozator va betonqorishtirgich.
Dozator beton qorishmaning tarkibiy qismlarini tortib o’lchashda ishlatiladi.
Davlat standartlariga muvofiq, faqat massa bo’yicha dozalashga ruxsat beriladi;
xatolik sement va suvda +2% dan va to’ldirgichlarda +3% oshmasligi kerak [11].
Beton qorishtirgichlar dozalangan tarkiblardan beton qorishma tayyorlashga
mo’ljallangan: bog’lovchi (sement), suv va to’ldirgichlar (yirik- shag’al va
mayda -
qum). Zamonaviy beton qorishtirgichlardan komponentlarni jadal qorishtirish talab
qilinadi. Beton qorishtirgich tanlanganda quruq qorishma bilan tayyor qorishma
hajmidagi farqni beton chiqish koeffitsienti hisobga olish zarur. Bu koeffitsient
doim birdan kichik bo’ladi (taxminan 0.67), aralashtirilganda mayda donalar yirik
donalar orasidagi bo’sh joylarni to’ldiradi. Qorishtirgichlar siklli va uzluksiz
ishlaydiganga bo’linadi. Qorishtirish usuliga qarab, siklli qorishtirgichlar va erkin
gravitatsiyali aralashtiriladigan (barabanli) va ko’rakli (majburiy harakatlanadigan)
hamda maxsus barabanli turlarga bo’linadi. Qorishtirgichlar turining xilma-xilligi
ishlab chiqarilayotgan zavodga qo’yilgan talablarni hisobga olib, ularni to’g’ri
tanlashga imkon beradi.
Beton aralashmasi
mexanizatsiyalashgan yoki
avtomatlashtirilgan beton zavodida tayyor holda tayyorlanadi, qurilishga
topshiriladi yoki joyida inventarizatsiya (ko’chma) beton aralashtirish zavodlarida
tayyorlanadi.
Texnologik
uskunalardan
tashqari,
yordamchi
uskunalardan
ham
foydalaniladi, ular beton qorishma tayyorlash ishlarini bajarishni, chunonchi,
qorishmali tarkiblarni ombordan yoki transport vositalaridan tarqatuvchi bunkerlar,
siloslarga qabul qilish,
ularni dozalash, qurilmalariga berish, tayyor qorishmani
dozalash va uzatishni ta’minlaydi. Beton qorishma tayyorlash texnologik jarayoni
xususiyatiga ko’ra, beton qorishtirgich qurilmalar ham, zavodlar kabi, tsikli va
uzluksiz haraktlanadigan turlarga bo’linadi. Birinchi
turda qorishma tayyorlash
jarayoni ketma-ket almashib turadigan operatsiyalar tsiklidan iborat. Bunda
qorishmaga qo’shiluvchi tarkiblarning massasi muayyan dozalarda solinadi - bu
dozalar qorishtirgichning sig’diruvchanligiga mos keladi. Dozalar materiallari
qorishtirgichga kelib tushadi va qat’iy belgilangan vaqtda qorishtiriladi.
Uzluksiz harakatlanadigan qurilmalarda dozalash, qorishtirish va tayyor
mahsulotni berish ishlari bir vaqtda qo’shib olib boriladi. Qorishma uzluksiz oqim
bilan
aralashtirgichga tushadi, bu yerda kirish teshigidan chiqish teshigiga surilib
borgunicha aralashtiriladi va tayyor qorishma uzluksiz oqim bilan qorishtirgichdan
chiqib ketadi.
Qattiq qorishmalar tayyorlash uchun uzluksiz va majburiy harakatlanuvchi
ko’rakli va barabanli (maxsus) qorishtirgichlar tavsiya qilinadi. Minorali va
porterli turdagi qurilmalar farqlanadi, bunday zavod u yoki bu sxema bo’yicha
aniqlanadi. Minorali turdagi texnologik uskunalar vertikal joylashtiriladi,
bunda
barcha boshlang’ich materiallar birdaniga ko’tariladi. Ularning tarqatuvchi
bunkerlardan betonqorishtirgichi texnologik tsiklda harakatlanishi gravitatsiya
yo’li bilan amalga oshiriladi (1-rasm).
a)
b)
