1. Bir yosh inqirozi haqida. Ilk bolalik davrida psixik rivojlanish xususiyatlari



Download 209,17 Kb.
Pdf ko'rish
bet1/6
Sana05.01.2022
Hajmi209,17 Kb.
#317607
  1   2   3   4   5   6


1.    Bir yosh inqirozi haqida. 

2.  Ilk bolalik davrida psixik rivojlanish xususiyatlari

Haxsning kamol topishi murakkab jarayon ekanligini unda Yosh o‘sishi bilan bog‘liq xolda 



sodir  bo‘ladigan  o‘zgarishlar  va  yangilanishlarning  xilma-xilligi  hamda  o‘ziga  xosligida 

ko‘rish  mumkin.  Ma’lumki  Yosh  o‘sishi  bilan  bola  faqat  miqdor  jihatdar  emas,  balki  sifat 

jihatdan ham o‘sib boradi. Demak bolaning biologik jihatdan o‘sishi uning psixikasida ham 

o‘sish va o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi. Ammo biologik o‘sish bilan psixik o‘zgarishlar har 

doim  ham  mutanosiblikka  ega  bo‘lavermaydi.  CHunki  psixik  o‘sish  bir  tomondan 

individuallik xarakteriga ega bo‘lsa, ikkinchi tomondan u ma’lum ijtimoiy va psixik shart-

sharoitlarga ham bog‘liq bo‘ladi. 

Bolada  sodir  bo‘ladigan  psixik  o‘sish,  o‘zgarish  real  hayotda  o‘z  o‘rni  va  mavqeiga  ega 

bo‘lishi  biroz  murakkabroq  kechadi.  Buning  sababi  bir  tomondan  bolada  hali  etarlicha 

tajribaning  etishmasligi  bo‘lsa,  ikkinchi  tomondan  kattalarning  boladagi  ehtiyoj  va 

intilishlari ortida  turgan  rivojlanish  xususiyatlarini  to‘liq  anglab  etmasliklaridadir.  Natijada 

esa  bolalar  va  kattalarning  munosabatlarida  keskin  vaziyatlar  vujudga  keladi.  Bunday 

vaziyatlar tufayli bolalar va kattalarning boshdan kechiradigan psixik kechinmalari, xolatlari 

psixologik  tilda 



inqiroz

 tushunchasi  bilan  ifodalanadi.  Demak,  inqiroz  tushunchasining 

mazmuni psixik o‘sishdagi ziddiyat, qarama-qarshilikdan iborat. Bu jarayonda bolalar bilan 

kattalar o‘rtasida kelishmovchiliklar yuzaga keladi. 

Inqiroz  bolalarda  xilma-xil  ehtiyojlarning  paydo  bo‘lishi  bilan  ularning  qondirilishi 

imkoniyatlari  o‘rtasida  to‘siq  sifatida  vujudga  kelar  ekan  albatta  uning  ta’sirida  u  yoki  bu 

tomonga  o‘zgarish  ro‘y  beradi.  Masalan,  ma’lum  taraqqiyot  bosqichida  bolada  vujudga 

kelgan mustaqil harakat qilish ehtiyoji uni mustaqillikka erishishi uchun turtki bo‘lib xizmat 

qiladi  va  bola  muayyan  darajada  mustaqillikka  erishadi.  Ikkinchidan,  kattalarning  bu 

jarayonda yo‘l qo‘yishi mumkin ta’lim va tarbiyaviy xatolari oqibatida ular ruhiyatida ayrim 

salbiy  illatlar  paydo bo‘lishi  mumkin.  Demak  inqirozni  na  salbiy  va  na ijobiy  jarayon  deb 

baholashga to‘g‘ri keladi. SHu tufayli ota-onalar, tarbiyachilar va pedagoglar bundan to‘g‘ri 

xulosa  chiqargan  xolda  bolalar  bilan  inqiroz  davrlarida  ehtiyotkorlik  bilan  munosabatda 

bo‘lish talab etiladi. 

Yosh  davrlar  psixologiyasida  asosiy  inqiroz  davrlari  sifatida  bolalarning  3  yoshli,  7  yoshli 

hamda o‘smirlik davri inqirozlari alohida e’tirof etiladi. 

Uch  yoshli  bolaga  to‘g‘ri  tarbiya  berish,  ta’sir  o‘tkazish,  ularning  harakatlarini  maqsadga 

muvofiq yo‘naltirish orqali ularda mustaqil xolda ovqatlanish, kiyinish, yuvinish, o‘z o‘rnini 

yig‘ishtirishga  ayrim  topshiriq  va  vazifalarni  puxta  bajarishga  o‘rgatish  mumkin.  Psixolog 

olimlarning ta’kidlashicha bolaning uch yoshgacha o‘sishida erishgan yutuqlari uning xulq-

atvorini,  bilish  jarayonlarini  sifat  jihatdan  ancha  o‘zgartirib  yuboradi.  SHunga  qaramay, 

bolaning  o‘sishida  kattalarning  ta’siri,  roli  etakchiligicha  qolaveradi,  lekin  asta-sekin  o‘sib 

borishi bolaning mustaqilroq bo‘lishini ta’minlaydi. 

Bolaning  mustaqilligi  faqat  uning  jismoniy  hamda  aqliy  imkoniyatida,  kuchi  etadigan 

jarayonga nisbatan o‘z munosabatini kattalarning ko‘magisiz amalga oshirishida emas, balki 



o‘zining kuch quvvati, qurbi etmaydigan, muayyan amaliy ko‘nikmalarini egallay olmagan 

turmush muammolarini hal etishda ham ko‘rinadi. 

Psixologlar  N.A.Menchinskaya,  V.S.Muxinalarning  ta’kidlashlaricha,  bu  davrdagi 

ziddiyatda  bolalardagi  injiqliklarning  bosh  omili  atrofdagi  odamlarning  ular  shaxsiga 

adolatsiz, noto‘g‘ri, mensimay munosabatda bo‘lishidan iboratdir. 

Kichik 


maktab 

yoshidagi 

bolalarning 

psixologik 

xususiyatlarini 

o‘rgangan 

A.N.Golubevaning  fikricha,  noqulay  sharoitda  bolaga  tarbiyaviy  ta’sir  ko‘rsatish  unda 

o‘jarlikni  paydo  qiladi.  SHuningdek  bu  yoshdagi  bolalarning  o‘jarligi  doimiy  bo‘lmaydi, 

masalan  o‘z  tengdoshlariga  nisbatan  o‘jarlik  qilish  ahyon-ahyondagini  ro‘y  beradi.  Ular 

asosan katta  yoshdagi  odamlarga, shunda ham  muayyan  tarbiyachiga  yoki oila  a’zolarining 

birortasiga  o‘jarlik  qiladilar.  A.N.Golubeva  bolalardagi  o‘jarlik  barqaror  emasligi  sababli 

uning oldini olish mumkinligini uqtirib o‘tadi. 

A.P.Larinning  tadqiqotlarida  esa  noqulay  va  nomaqbul  tarbiyaviy  shart-sharoitlarda 

qaysarlik juda erta, hatto uch yoshda ham paydo bo‘lishi ifodalangan. Dastlab bu xususiyat 

ba’zi-ba’zida  ro‘y  beradi,  lekin  u  hech  qachon  barcha  katta  yoshdagi  kishilarga  qaratilgan 

bo‘lmaydi, ya’ni uning ob’ekti aloxida shaxs xisoblanadi. 

Ammo  bola  xarakterining  bu  sifati  muhitning  noto‘g‘ri  ta’siri  oqbatida  biror  darajada 

barqarorlashsa, keynchalik ko‘pchilikka qaratilgan, umumlashgan shaklga aylana boshlaydi. 

O‘jarlik bir guruh odamlarga yo‘nalganligini ham uchratish mumkin. 

A.P.Larinning  to‘plagan  ma’lumotlariga  ko‘ra,  o‘jarlikning  asosiy  sabablari  –bolaning 

mustaqilligini cheklab qo‘yish, erkinlik tuyg‘usi va tashabbusni so‘ndirish va uning ongini 

(anglash suratini) kamsitishdan iborat. 

Mazkur omillar bolaning kattalarga munosabati negizini tashkil qiladi va uning psixik o‘sishi 

davomida  muayyan  darajada  o‘zgarib  boradi.  Ularning  o‘zgarishi  kattalarning  bolaga  u 

erishgan kamolot bosqichini xisobga olib, oqilona munosabatda bo‘lishiga bog‘liq. 

Bola  xulqida  muayyan  sharoitning  ta’siri  bilan  paydo  bo‘lgan  o‘jarlik  va  nojo‘ya  qiliqlar 

mavjudligi,  uning  psixikasida  jiddiy  o‘zgarish  ro‘y  berganini,  endi  bolaga  uning  xozirgi 

o‘sish darajasini xisobga olib, munosabatda bo‘lish zarurligini bildiradi. 

Bolaning  psixikasida  vujudga  keladigan  inqirozning  sabablari  sifatida  quyidagilarni  extirof 

etish mumkin: 

- kattalar bolaning jismoniy va aqliy imkoniyatlarini xisobga olmasliklari; 

-  xohish  va  istaklarini  mustaqil  xolda  turmushda  qaror  toptirishga  intilishlariga  to‘sqinlik 

qilishlari; 

-  ayrim  ko‘zga  tashlangan  qiyinchiliklarni  bartaraf  qilishga  o‘rinishlariga  yo‘l 

qo‘ymasliklari; 

- bola o‘z xolicha ish tutishini cheklashlari. 




Kattalar 

bolalarning  rayiga

,  mustaqilligiga  qarshi  turmasdan,  mumkin  qadar  istagiga, 

intilishiga yordam bersalar, uning shaxsini shakllantirish jarayonidagi qiyinchilik o‘z-o‘zidan 

barham topadi, nizo yoki ixtilofning oldi olinadi. 

Oilada, maktabgacha  tarbiya  muassasalarida shaxslararo  munosabatlar ilmiy  asosda  qurilib, 

muayyan  qoidalarga  suyanilsa  va  pedagogik  odob  doirasidan  chetga  chiqilmaca,  yuqorida 

aytilgan ziddiyatlar yuzaga kelishi mumkin emas. 

O‘jarlik,  qaysarlik,  kattalarga  itoatsizlikning  vujudga  kelishi  –  bolaning  kattalarga 

qaramlikdan qutulishga o‘rinishi va kichik maktabgacha Yosh davridan maktabgacha Yosh 

davriga o‘tishning tashqi ifodasi xisoblanadi. Mustaqillikka intilish mazkur Yosh davridagi 

o‘zgarishlar,  yangilanishlar,  ya’ni  shaxsiy  xatti-harakatni  va  “men  o‘zim”ni  anglashning 

mahsuli sifatida yuzaga chiqadi. 

Go‘daklik  davri  bolaning  tugalganidan  bir  yoshlarigacha  bo‘lgan  davrni  o‘z  ichiga 

olib,  bu  davrda  bola  tashqi  muhitga  moslashishi  uchun  ma’lum  darajada  yetilgan  nerv 

tizimi  bilan  tutiladi.  Go‘daklik davri  inson  hayotidagi  organik  ehtiyojlarni 

(kislorodga, 

ovqatga,  i s s i q  

y o k i  

s o v u q q a )     q o n d i r i s h g a  

n i s b a t a n  

yo ‘n a l t i ri ma n  

x a t g i -

harakatlarning    tugma,     instinktav     shakllari     sof     holda kuzatiladigan 

yagona 

davr 


hisoblanadi. 

Insonga 


xos 

bo‘lgan 


xatti —

 harakatlar,      yanga      tajribalarni      egallash      uchun      beqiyos imkoniyatlarning 

borligi  go‘daklik  yoshidaga  bolalarning'  asosiy xususiyatlaridir.  Agar  organik 

ehtiyojlar yetarli darajada qondirib borilsa, ular o‘zlarining asosiy bo‘lish ahamiyatini 

yuqotadi:  to‘tri tashkil  etilgan  kun  tartibi,  rejim  va  tarbiya  natijasida  bola psixik 

rivojlanishi  uchun  asos  bo‘ladigan  taassurotlarga,  harakatga,  muloqotga  nisbatan 

yangi  turdagi  ehtiyojlar  gurkumi  yuzaga  keladi, Bol a  t ugi lishi ning   bi rin chi 

haftasidanoq 

uning 

ko‘rish 


va 

e shi tish   s e z g i l a r i       j a d a l       s u r a t d a       r i v o j l a n a d i .       B o l a       h a r a k a t l a n a yo t g a n

  narsani    kuzata    boshlaydi.    U    turli    ovozlarga,    jumladan, katgalarning 

tovushlariga e’tibor bera boshdaydi. Yangi tugilgaya chaqaloqning miya og‘irligi kattalar 

miyasining  1/4  qismiga  to‘gri k e l a d i ,   n e r v   h u j a y r a l a r n i n g   s o n i   e s a   x u d d i  

k a g g a l a r n i k i   k a b i   bo‘lib, lekin ular yetarli darajada rivojlanmagan bo‘ladi.

 

I l k   g o ‘ d a k l i k   d a v r i   -   b u   b o l a n i n g   h i mo y a s i z ,   k a m   h a r a k a t ,  



h a r a k a t   holatidan  juda  jadal  ravishda  rivojlanadigan,  quvnoq  bolaga  aylanish 

davridir.  U  Qisqa  vaqt  ichida  katgalar  bilan  munosabat  o‘rnatadi,  predmetlarni 

ushlashga  va  ulardan  foydalanishta  o‘rganadi. U  atrof  olamdagi  narsalarni  kuzatadi, 

predmetlarni qo‘li bilan ushlab, ularni  qandayligini bilishga intiladi,  tovushlarga 

e’tibor beradi  va  predmetlar  yordamida  shu  tovushlarni  o‘zi  yaratishga harakat 

qiladi.  U  o‘z  onasi  va  boshqa  yaqinlari  bilan  emotsional munosabatga  kirishadi. 

Go‘dak yoshidagi bola ham jismonan, ham psixik, ham ijtimoiy jihatdan juda tez 

rivojlanadi. Juda  qisqa vaqt  ichida  atrofidagi  hodisalarga  juda  ka m  r ea ksiyasi 

bo‘lgan boladan, 

faol, 


tez 

ilgaydigan, 

harakatchan 

yordamga 

chaqira 

oladigan, qaggalarning yaqin kelishidan quvonadigan bolaga aylanadi.

 



Go‘daklik   davridagi   bolaning   hayoti   to‘liq   kattalar   bilan hamkorlikdagi   

emotsional  munosabat  bilan  bogliq  bo‘lib,   bola   kayfiyatining 

yaxshi 

bo‘lipgiga 

to‘g‘ridan-to‘gri 

ga’sir 


ko‘rsatadi, 

4-

5 oyligidan   boshlab,   bola   o‘z   yaqinlarini   begonalardan   ajraga boshlaydi.   Kattala



r   bilan   emotsional   munosabat   shu   yoshdagi bolalarning   asosiy   yetakchi    faoli

yati    bo‘lib,    bola   psixik t a r a q q i yo t i n i n g  

a s o e i     b o ‘l i b  

h i s o b l a n a d i .     Ka t t a l a r n i n g  

d o i mi y   ravishda  bola  bilan  birga  bo‘lishi,  unga  iisbatan 

dyudatyaing qaratilyuliga     odatlashshsh,     uning     o‘yinchoqlarga     nisbatan qiziqi

shining 

susayishiga 

olib 

kelishi 


mumkin. 

Tarbiyaning 

to‘g‘ri olib   borilishi   bolaning   kattalar   bilan   buladigan   muomala-

munosabatini   predmetlar,    o‘yinchoqlar   bilan   muyaosabatining almashinshpiga  olib 

keladi.  Kattalar  yordami  bilan  bajariAadigan barcha  xatti-harakatlari  bolaning  kelgusi 

psixik 


rivoji 

uchun 


asos 

bo‘ladi.   Katgalarning   bolaga   nisbatan   emotsional   munosabati, ularshshg   gaplar

iga   bolaning   

o‘z   

diqqatini    qaratish,   javob q a y t a r i s h g a  

h a r a k a t  

q i l i s h i ,  

b a ’ z i  

s o ‘ z l a r n i  

y o d i d a  

s a q l a b  

q o l i b ,   emotsiya   bildiriyash,   diqqat,   xotara,   nuta;   va   boshqa   bilish jarayonlar

yugang  rivojlanishiga  zamin  bo‘ladi,  Ikki  oylik  davridan boshlab  bolada  oddiy  ranglarni 

ajratish,  3-4  oyligidan  boshlab,  esa predmetlarning  shaklini  ajratish  layoqati  yuzaga  kela 

boshlaydi.

 

Go‘dak bola 2 oylik vaqtidan boshlab, o‘z onasining yuziii va ovozini o‘zgalarnshsidan 



ajrata  boshlaydi.  2-3  oylikdan  boshlab  esa, onasining  tabassumi  va  kulgusiga 

tabassum va turli harakatlar  b i l a n   j a v o b   q a y t a r a d i .

 

«  3-4  oyligidan  boshlab,  bolalar  yaqinlariga  uz  harakatlari  bilan ko‘rish,  eshitish  yoki 



gapirishshg  xoxdayotganligini  kursatadilar, 8  oylitadan  boyaglab  esa,  bola  o‘zgacha 

muhit va begonalar quliga tushsa, o‘z xavotirini yigisi orqali namoyon egadi. Bu xavotir 14-

18 oyligada asta—sekinljk bilan kamaya boiglaydi.

 

2-3 oylik bolalarda yuzaga keladigan narsalarni ushlay olish harakatlarining shakllanishi 



ularda  predmetlarning  shakli  va hajmini  idrok  qilishlarini  rivojlanishiga  olib 

keladi.  Bir  yoshga  yetgan  bolada  atrof  muhitni  biljshga  qiziqishi  va 

rivojdanayotgan bilish faolligi ko‘zga tashlanadi.

 

3,2, Ilk bolalik davrida nsixik taraqqiyot



 

  

2.       




Download 209,17 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish