1-bob. Pulning zaruriyati va mohiyati Pul kelib chiqishi tushunchasi. Pulning mohiyati

Pulning metallistik nazariyasi. U XVI-XVII asrlarda, kapitalning dastlabki jamg’arish davrida vujudga kelgan va boylikni pul bilan, pulni esa qimmatbaho metallar bilan birlashtirgan merkantilistlarning qarashlariga asoslangan edi. Merkantilistlarning fikricha, xalqning boyligi oltin va kumushning jamg'arilishi, mamlakat boyligining manbai esa tashqi savdo bo'lib, qimmatbaho metallarning kirib kelishiga imkon beradi.
Pulning metall nazariyasining asosiy qoidalari quyidagilardan iborat:
· Pul tovar bilan bir xil, pul muomalasi esa tovar ayirboshlash bilan bir xil;
· Pul faqat qimmatbaho metallardir; oltin va kumush o'ziga xos tabiiy xossalari tufayli tabiatda puldir;
· Pul ayirboshlashning texnik vositasidir;
· Pulning qiymati qimmatbaho metallarning tabiiy mulki hisoblanadi;
· Metall pullar uchta asosiy funktsiyani bajaradi: qiymat o'lchovlari, xazinalarni shakllantirish va jahon pullari. Xazinalarni (jamg'armalarni) shakllantirish funktsiyasi real pul va pulning surrogatlari bo'lgan banknotlarni farqlash imkonini beradi, chunki bu funktsiyani faqat metall pullar (oltin va kumush) bajarishi mumkin.
Metall qarashlar qog'oz va kredit pullarning mohiyatini noto'g'ri tushunish bilan tavsiflanadi. Ilk metallizm vakillari (T. Meyn, V. Stafford, A. Montchretien va boshqalar) ularning konvertatsiya qilish imkoniyatini inkor etdilar; kech metallizm vakillari (K. Knis, V. Leksis va boshqalar) tan olingan, lekin majburiy shart bilan bu banknotlarni metallarga almashtirish.
Sanoat va qishloq xo'jaligining rivojlanishi bilan milliy bozorni shakllantirish zarurati tug'ilganda, pulning metall nazariyasi, xuddi merkantilizm kabi, tanqid qilina boshladi. Uning muxoliflari jamiyat boyligining manbai faol kapital (ishlab chiqarish) bo‘lib, metall pullarning ichki muomalada qo‘llanilishi samarasiz xarajatlarga olib keladi, deb ta’kidladilar.
XIX asrda. qog'oz va kredit pullarning metallarga majburiy almashtirilishi sharti bilan muomalada bo'lishini tan oluvchi talqinda pulning metall nazariyasi juda keng tarqaldi. Uning qoidalari inflyatsiyaga qarshi kurashishga qaratilgan pul-kredit islohotlarini amalga oshirishda qo'llanildi.
Hozirgi vaqtda metall ko'rinishlar juda kam uchraydi. Ularning rivojlanishining ikki yo'nalishini ajratish mumkin. Birinchi yo‘nalish vakillarining fikricha, milliy valyutalarning oltinga konvertatsiyasi joriy etilgunga qadar oltin standarti tizimi tiklangan taqdirdagina pul muomalasi barqaror bo‘lib qoladi. Ikkinchi yoʻnalish tarafdorlari oltin standartini toʻliq tiklash zaruriyatini koʻrmaydilar va jahon valyuta tizimini barqarorlashtirish uchun xalqaro hisob-kitoblarda valyutalarni oltinga almashtirishni tiklash zarur, deb hisoblaydilar, shuningdek, davlatlar oltindan toʻlov balansi taqchilligini qoplash va ularning rasmiy zaxiralarini shakllantirish uchun foydalanish.
Pulning nominalistik nazariyasi. Bu nazariya quldorlik tuzumi davrida vujudga kelgan va 17—18-asrlarda tizimli ravishda rivojlangan. Nominalistik qarashlarning paydo bo'lishiga sabab qimmatbaho metallar quymalaridan foydalanishdan tangalar muomalasiga o'tish bo'lib, ular ayirboshlashda og'irlik bo'yicha emas, balki nominal qiymati bo'yicha qabul qilinadi. Shu bilan birga, tanga nominal qiymatining undagi metall qiymatidan chetga chiqish ehtimoli mavjud edi.
Buzilgan yoki eskirgan tangalarning muomalaga chiqarilishi pulning sotib olish qobiliyati davlat tomonidan belgilanadigan yoki odamlar o'rtasidagi kelishuv natijasida o'rnatiladigan an'anaviy belgilar sifatida qabul qilinishiga yordam berdi. Qog'oz va kredit pullarning paydo bo'lishi bilan nominalistik nazariya keng tarqaldi va oltin muomaladan chiqib ketishi bilan G'arb iqtisodiy fanida u hukmronlik qila boshladi.
Nominalistik nazariyaning asosiy qoidalari:
· Har qanday pul - metall, qog'oz va kredit - faqat o'ziga xos qiymatdan mahrum bo'lgan shartli nominal belgilarni ifodalaydi. Ular faqat tegishli qonun hujjatlarining qabul qilinishi yoki odamlar o'rtasidagi kelishuv natijasida puldir. Pulning barcha funksional shakllarining pul tovari bilan aloqasi yo'q;
· Narx indekslarida ifodalangan pulning xarid qobiliyati davlat tomonidan (qonun qabul qilish yo‘li bilan yoki iqtisodiy jarayonlar asosida) o‘rnatiladi va ularning muomaladagi miqdori bilan tartibga solinadi;
· Pulning asosiy vazifasi muomala vositasi vazifasini bajaradi, bunda pul faqat tovar ayirboshlashda vositachi, ayirboshlashning texnik vositasi vazifasini bajaradi. Shu munosabat bilan pul rolini ularning har qanday shakllari - metall pullar, nuqsonli tangalar, qog'oz va kredit banknotlari bajarishi mumkin;
· Tovarlarning narxi va qiymati bir xil. Pul mavhum hisoblash birligi bo'lib, qiymat o'lchovining iqtisodiy funktsiyasini emas, balki narx shkalasining texnik funktsiyasini bajaradi.
Shunday qilib, nominalistik nazariya tarafdorlari pulning mohiyatini ideal narxlar masshtabiga, ayirboshlash nisbati ko'rsatkichlariga qisqartiradilar va shu bilan ularning ayirboshlanadigan tovarlar qiymatini o'lchashdagi universal ekvivalent rolini inkor etadilar.
Nominalistik qarashlarning rivojlanishi davomida ushbu nazariya doirasida pulning mohiyatini talqin qilishga yondashuvlar ma'lum bir evolyutsiyani boshdan kechirdi. Eng mashhur vakillari ingliz iqtisodchilari D. Styuart, D. Berkli, D. Bellers, N. Barbon bo'lgan dastlabki nominalistlar pulni ideal pul birliklari, tovarga hech qanday aloqasi bo'lmagan shartli belgilar deb hisoblashgan.
Nominalizmning bir turi bo'lgan davlat pul nazariyasi keng tarqaldi. U quldorlik tizimi ostida paydo bo'lgan va davlatning tangalarni "buzish" harakatlarini himoya qilish uchun ishlatilgan. Bu nazariya nemis olimi G. Knapp tomonidan eng batafsil ishlab chiqilgan va "Pulning davlat nazariyasi" (1905) kitobida keltirilgan. U pulni sof huquqiy xususiyatga ega, “qonun va tartibni yaratish” hodisasi deb hisoblaydi. Davlat pulni yaratadi (bu jarayon ularning emissiyasi deb hisoblanadi) va ularga xarid qobiliyatini beradi, ya’ni G.Knappning fikricha, ularning qiymatini belgilaydi. Bunday holda, qanday moddiy moddadan foydalanilganligi muhim emas - metall yoki qog'oz banknot, chunki bu faqat qonun bilan belgilangan qiymat birligining tashuvchisi.
Ko'rib chiqilayotgan nazariya hatto oltin standarti sharoitida ham qiymat belgisi va oltin o'rtasidagi bog'liqlikni inkor etdi. G.Knapp valyuta kurslari valyutalarning oltin tarkibi nisbati asosida emas, balki davlat organlari tomonidan valyuta munosabatlari sohasidagi tartibga solish choralari orqali belgilanadi, deb ta’kidladi.
Pulning davlat nazariyasi avstriyalik iqtisodchi F. Bendiksenning ishlarida yanada rivojlantirildi, u G. Knappning huquqiy variantidan farqli ravishda bu nazariyaning iqtisodiy variantini ishlab chiqishga harakat qildi. U pulni an'anaviy qiymat belgilari sifatida ko'rib chiqdi, bu bir shaxs tomonidan boshqasiga xizmat ko'rsatishni ko'rsatadi va shuning uchun qarshi xizmatlarni olish huquqini beradi.
Ingliz iqtisodchisi J.M. Keyns, XX asrning birinchi uchdan birida. bozor iqtisodiyotini davlat-monopol tartibga solish nazariyasini yaratgan, davlat pul nazariyasi tarafdori bo'lgan va qog'oz pul muomalasini egiluvchanlik nuqtai nazaridan ideal deb hisoblagan, bu esa pul emissiyasini mos ravishda oshirish imkonini beradi. Qimmatbaho metallarning mavjud zaxirasini cheklamagan holda pulga bo'lgan ehtiyoj. Shu munosabat bilan u yalpi talabning zarur hajmini va toʻliq bandlikni taʼminlash maqsadida davlat tomonidan pul-kredit sohasini samarali tartibga solishga toʻsqinlik qiluvchi oltin standart tizimini oʻtmish qoldigʻi deb hisobladi.
Zamonaviy G'arb iqtisodchilari ham pulning tabiatiga nisbatan nominalistik nuqtai nazarga ega. Pulning tovar shakllarini ko'rib chiqib, ular quyidagi yondashuvlardan foydalanadilar: pul rivojlanishning dastlabki bosqichlarida faqat tovar shakliga ega bo'lgan, lekin ayni paytda u tovar emas edi; pul tovar sifatida paydo bo'ldi, lekin keyinchalik uning mohiyatini o'zgartirdi; pulning tovar xususiyatini rasman tan oladi, lekin mohiyatan ularning mohiyatini shartli sanash birligi sifatida izohlaydi. Eng keng tarqalgan nuqtai nazar shundan iboratki, pul hech qanday ichki qiymatga ega bo'lmagan va ayirboshlash va qarzni to'lash uchun vositachi sifatida foydalaniladigan shartli nominal birlikdir.
Shu munosabat bilan, zamonaviy nominalistlar tomonidan pulning mohiyatini talqin qilish mehnat qiymati nazariyasini rad etishga va pul qiymatini tushuntirish uchun talab va taklif nazariyasi va chegaraviy foydalilik nazariyasini qo'llashga asoslangan. Nominalistik nazariya vakillari pulga bo'lgan talabni (ular moddiy mazmundan mahrum bo'lgan pul qiymati deb hisoblashadi) yoki davlat tomonidan ularni chiqarishga sun'iy ravishda yaratilgan monopoliya yoki ishtirokchilarning ayirboshlashdagi psixologik kutishlari bilan izohlaydilar. Masalan, pulga bo'lgan talab davlatga soliq to'lash zaruriyati, xo'jalik sub'ektlarining tovarlar uchun to'lovni pul bilan qabul qilish istagi va boshqalar bilan izohlanadi.