1. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish mohiyati va bosqichlari 6

7-rasm. Ijtimoiy taraqqiyotning bir-biriga bog’liq bo’g’inlari.
Demak, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jamiyatdagi rivojlanish jarayondir. U yalpi ichki mahsulot ko'rsatkichlari bilan o'lchanadi (YaIM), umr ko'rish davomiyligi, savodxonlik va bandlik darajasi.
Ijtimoiy rivojlanish – bu aholining turmush jarayonini o'zgarishiga olib keladi ijtimoiy institutlar qandaydir tarzda jamiyat salohiyatini oshiradi intilishlarini amalga oshirish uchun. Bu shuni anglatadiki, jamiyatdagi sifat o'zgarishlari o'zini shakllantiradi va amalga oshiradi aholi tomonidan yanada ilg'or munosabat va xulq-atvor orqali, yanada samaraliroq qabul qilish kabi faoliyat jarayonlar yoki ilg'or texnologiyalar. Quyidagi rasmda ko'rib turganingizdek, u erda atrof-muhit, yashash usullari va texnologiya o'rtasidagi yaqin aloqadir.
XVIII asr o‘rtalarida Angliya boshqa mamlakatlarga nisbatan manufakturadan fabrikaga o‘tishga yaqin turar edi. Angliya sanoat inqilobi arafasida edi. Mamlakatning sanoat mahsulotlari jahon bozorida yuqori baholangan va talab tobora ortgan, ammo davlat tomonidan kiritilgan savdo-sotiqdagi proteksionizm siyosati, feodalizm davridagi bir qancha tartib va cheklashlar, qonunlar davr talabiga javob bermay qo‘ydi, ularning borligi kapitalizm rivojiga to‘sqinlik qilar edi.
Angliya sanoati egalari erkin sohibkorlik faoliyatini kuchaytirishni, feodalizm qoldiqlarini tugatishni talab qilardi. Shu sababli sohibkorlar sinfi yangi kapitalistik ishlab chiqarish usulini ilmiy jihatdan to’la tahlil qiladigan iqtisodiy ta’limotlarga muhtoj edi.
Shunday qilib, XVIII asming ikkinchi yarmi va XIX asraing birinchi choragida Buyuk Britaniyada boshqa davlatlarga nisbatan iqtisodiy g’oyalarning rivojlanishi uchun nihoyatda qulay sharoitlar yuzaga keldi, bu g‘oyalar A.Smit ta’limotida o‘z aksini topdi.
Iqtisodiy taraqqiyotning shaxsiy manfaat va stixiyali qonunlarning o‘zaro nihoyatda samarali harakati sharoitlarini A.Smit «tabiiv tartib» deb atagan. A.Smit va uning izdoshlari bu tushuncha bir tomondan iqtisodiy siyosatning tamoyili va maqsadi bo‘lsa, ikkinchi tomondan bu iqtisodiy harakatni o‘rganish uchun nazariy konstruksiya yoki modeldir deb tushunishgan. Demak, jamiyatga naf keltiruvchi faoliyatni biror harakat bilan cheklamaslik kerak, degan xulosa chiqariladi. Bu tamoyilga ko‘ra quyidagilar taklif etiladi:
- ishchi kuchining erkin harakati;
- savdoda (yer savdosida ham) to‘la erkinlik;
- sanoat va ichki savdoni hukumat tomonidan reglamentatsiya qilishga qat’iy qarshilik;
- erkin tashqi savdo (proteksionizmga qarshi).
Smit savdodagi proteksionizmga (davlat tomonidan cheklashlar, soliq, bojxona va boshqalar), tashqi savdodagi harqanday cheklashlarga qarshi edi. U nochor ahvolga tushib qolgan iqtisodiyotni rivojlantirish uchun quyidagi uch omilni ko‘rsatib bergan edi:
1) mamlakatda tinchlik, osoyishtalik bo'lishi va saqlanishi;
2) me’yordagi yengil soliqlar tizimi;
3) davlat iqtisodiyot ishlariga hadeb aralashavermasligi zarur, iqtisodiyot tabiiy ravishda amalga oshaveradi.
A.Smitdan keyin A.Marshall (1842-1924) iqtisodiyotda neoklassik (yangi klassik) yo‘nalishning yetakchi vakili va marjinalizmning «Kembrij maktabi» lideri sifatida maydonga chiqdi. U 1902-yildan boshlab yangi «Ekonomiks» fanini kiritdi va siyosiy iqtisod fani asta-sekin siqib chiqarildi. Marshall marjinalizm g‘oyasini musbat ravishda aniqladi.¹¹
Uning tadqiqot metodida klassik maktab g‘oyalariga vorislik mavjud bo‘lib, ular yanada rivojlantiriladi. A.Marshall insonlarning iqtisodiy faoliyatini “sof” iqtisodiy nazariya pozitsiyasida turib, xo‘jalikning ideal (benazir) modelini tadqiq etdi. Ammo bir qancha iqtisodiyotning mo‘tadilligi (muvozanati) bilan bog‘liq marjinal g‘oyalar orqali u bu fanni «xususiy» hol, ya’ni firma, soha (mikroiqtisodiyot) darajasida qaraydi. Bunday yondoshuv olim yaratgan “Kembrij maktabi” va XIX asr oxiri - XX asr boshidagi ko’pchilik neoklassiklar uchun xosdir. Ammo shuni alohida ta’kidlash kerakki, A.Marshall o‘zidan oldin o‘tgan ortodoksal klassiklardan farqli ravishda, iqtisodiy kategoriyalarni «Isbot» talab etuvchi u yoki bu asosiy chegaralanishi maqsadga muvofiq deb hisoblaydi.
A.Marshall korxonada ishlab chiqarish hajmlarini o‘stirish davomida solishtirma ishlab chiqarish xarajatlari o‘zgarishi qonuniyatlari aniqlandi. Korxona ishlab chiqarish masshtabini oshirganda undan keladigan nafning miqdori muammosi qarab chiqiladi. Marshall xususan shuni qayd qiladiki, odatda raqobatli iqtisodiyotda yirik korxona (firma) o‘z tovariga narxni pasaytirishni ta’minlaydi, bu esa, raqobatchilar oldida ustunlikka olib keladi (malaka oshuvi, maxsus mashina va asbob-uskunalarni qo‘llay olish tufayli). Eng muhimi bunday iqtisoddan butun jamiyat manfaat ko‘radi.
“Repreztativ firma” (o'rtacha firmaning turi) tushunchasi kiritiladi. Uning hajmi ma’lum tovarni ishlab chiqarish hajmi ortishi bilan ortadi, bu esa ham ichki ham tashqi foyda keltiradi, chunki mehnat sarflari va boshqa ishlab chiqarish xarajatlari pasayadi.
Bundan olim ikkita iqtisodiy qonun borligi to‘g‘risida xulosa chiqaradi:
1) o'sib boruvchi foyda;
2) doimiy foyda.
Birinchisiga ko‘ra, mehnat va kapital sarflari hajmi ortishi bilan odatda ishlab chiqarishni tashkil etishni mukammallashtirishga olib keladi, mehnat va kapitaldan foydalanish samarodorligini oshiradi, proporsional (mutanosib) ravishda yuqoriroq foyda keltiriladi. Ikkinchisiga ko‘ra, mehnat va boshqa xarajatlar mahsulot hajmini proporsional o’sishiga olib keladi. Olim fikricha, real hayotda bu ikki tendensiya doimo bir-biriga qarama-qarshi turadi.
1929-1933-yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi sanoat jihatidan rivojlangan va past rivojlangan mamlakatlarga katta zarba berdi. Avvalgi (klassik, neoklassik) ta’limotlar tadqiqotida mikroiqtisodiy tahlil (alohida korxona) asosiy o‘rinni egallagan bo‘lsa, inqiroz katta ishsizlik sharoitida boshqacha, makroiqtisodiy tahlil (davlat, jahon) ga zarurat tug‘ilgan edi. Fanning bu sohasida hozirgi davrning taniqli iqtisodchisi J.M.Keyns muhim kashfiyotni yaratdi.
Xuddi shu davrda ijtimoiy iqtisodiyot masalalarida munozara kuchaydi. Unda erkin xo‘jalik faoliyati va davlatning iqtisodiyotga aralashuvi, trestlar va sindikatlar, proteksionizm va fritrederlik muomalalari ko‘ndalang bolib turar edi. Shu davrdagi ilmiy tadqiqotlar muammosi hozirgi kunda ham nihoyat dolzarb, chunki davlatning bozor iqtisodiyotini tartibga solishi masalasi uzul-kesil hal etilmagan. Bu borada ikki yo‘nalish hukmron. Keyns ta’limotiga to4a asoslanuvchilar - keynschilar va unga qisman qo‘shiluvchilar neoliberallardir.
XX asrning birinchi yarmida iqtisodiy inqirozlarning damba-dam takrorlanishi tufayli ko‘pgina «kapitalizmni tartibga solishga» oid iqtisodiy g‘oyalar soni ko‘paydi. Ana shunday yo‘nalishning yorqin tarafdori bo‘lib ingliz iqtisodchisi Jon Meynard Keyns (1884-1946) Shuhrat qozondi. Uning bosh asari - «Ish bilan bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» (1936) kitobidir. Uning barcha asarlaridagi bosh masala kapitalizmni oqlash, uning inqirozlarsiz rivojini ta’minlashning abadiyligini isbotlashga urinishdir. Uning yaratgan nazariyasi iqtisodiyot ta’limotlari tarixida alohida o‘rin egallaydi va bu o‘ziga xos inqilob bo‘lib, hozirgi davrda ham ahamiyatlidir. Keyns asosiy asarining boshidayoq klassik maktabga qarshi ekanligini bayon etdi.
Keyns ta’limotining asosiy va yangi g‘oyasi shuki, bozor iqtisodiy munosabatlari tizimi mukammal va o‘z-o‘zini avtomatik ravishda tartibga sola olmaydi. Shu sababli maksimal darajada bandlikni va iqtisodiy o‘sishni faqat davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvi ta’minlay oladi. Bu ish davridagi amaliy iqtisodiyotdagi konkret ahvol bilan chambarchas bog‘liq edi. Yetakchi olimlarning ta’kidlashicha (J.K.Gelbreyt, M.Blaug), firmalar, monopoliya va oligopoliyalar faoliyatidagi tengsizlik nisbatan kichik doiradagi odamlarning faoliyati bilan bog‘liq, bu tengsizlik prinsipida davlatning aralashuvi bilan tuzatilishi mumkin edi.
Keynsning umumiy nazariyasida investitsiyalaming umumiy bandlik hajmini aniqlashdagi asosiy roli to‘g4risidagi tezis muhimdir. Ular iste’mol talabining yetarli emasligini to‘ldirishi (kompensatsiyalash) kerak. Bunda ishlab chiqarishni kengaytirish masalasi iste’mol talabi oshuvidan alohida qaraladi. Investitsiyalarning ko'payishi ishlab chiqarishga qo'shimcha ishchilami jalb etishga olib keladi, bu esa bandlik, milliy daromad va iste’mol o‘sishini ta’minlaydi. Yangi investitsiyalar tufayli bandlikning dastlabki o‘sishi yana qo‘shimcha bandlikni vujudga keltiradi, chunki qo‘shimcha ishchilaming talabini qondirish zarurati tugciladi. Qo‘shimcha bandlikning o‘sish koeffitsientini Keyns multiplikator deb ataydi, u bir tomondan investitsiyalar o'sishi, ikkinchi tomondan bandlik va daromadlaming o‘sishi o‘rtasidagi nisbatni ko‘rsatadi.
Keyns ta’limoti inqirozlar, urushlar va urushdan keyingi davrlar uchun samarali bo’ldi, chunki favqulotda holatlar davrida davlatning ro’li kuchli bo’lishi kerak. Amalda esa, ayniqsa 2-Jahon urushidan so‘ng g‘arb mamlakatlarini sotsialistik orientatsiyasi kuchaydi (davlat mulki oshib bordi), davlat byudjeti qarzlari ko‘payib, ishsizlik ham o‘sgan, inflyatsiya kuchli. Bu ijtimoiy ishlarni ko‘paytirishga qaratilgan tadbirlar oqibatidir deb tan olinmoqda. Ishsizlikni ish haqini pasaytirish yo‘li bilan hal etish tarafdorlari ham mavjud, ammo pul massasini ko‘paytirish, ya’ni emissiya yoki ko'pchilikka oson ko‘rinadi. Bu konsepsiya ma’lum davr mobaynida inflyatsiya bo‘lmagan holda minimal ishsizlik darajasini isbotlashga imkon beradi.¹²

4.