1. Манбанинг умумий тафсифи Конунда хўжалик юритишнинг турли шаклларининг акс этиши



Download 41,5 Kb.
Sana04.03.2022
Hajmi41,5 Kb.
#482811

Режа:
1.Манбанинг умумий тафсифи


2.Конунда хўжалик юритишнинг турли шаклларининг акс этиши.
3.Бобил подшолиги ижтимоий таркибининг акс этилиши.
4.Ижтимоий муносабатларнинг реконструкцияси.
5.Кадимги Бобил жамияти ҳукукининг асосий жиҳатлари.

Бобил (Вавилон) Месопатамиянинг жанубий кисмида эр ав 2-минг йилликнинг бошларидан, эр ав 538-йилгача хукм сурган кадимий давлатдир.


Эр ав 1894-1595, айрим манбаларда (эр ав 1894-1518)4 йилларда кадимги Бобилда аморийлар5 сулоласи мустахкамланиб олган. Бу сулола подшоларидан Хаммурапи (эр ав 1792-1750) моҳир сиёсатчи ва саркарда булиб, у харбий ва дипломатик йўл билан ўз подшолигининг дастлабки 35 йилида Оссурия, Месопатамиянинг жанубий ва ўрта кисмини Бобилга тобе эттирган. Хаммурапи даврида товар-пул муносабатлари ривожланган, хусусий кулдорлар хужалиги кучайган, давлатнинг марказлашуви ва подшо ҳокимиятининг мустахкамланиш жараёни ўсган6.
Бобилда марказлашган давлат куриб, бутун мамлакат бир марказдан идора килинган ва бутун олий ҳокимият-конун чикарувчи, ижро этувчи органлар, суд ишларини идора килиш ва динний ҳокимият-ҳаммаси факат подшо кулида бўлган. Унинг даврида Бобил энг кудратли давлатга айланган7 .
Хамураппи тарихда конунлар тузувчи хукмдор сифатида ном колдирган. Унинг буйруғи билан марказлашган Бобил давлатини мустахкамлаш максадида юкори табака вакилларининг манфаатларини химоя килишга каратилган конунлар мажмуаси тузилган ва бу конунлар кулдорлик тузуми хукукининг характерли белгиларини ўзида акс эттирган кадимги Шарк хукукининг кимматли ёдгорлиги саналади8.
Шумерликлар (Сомирликлар) эришган илмий, бадий, ахлокий даража, ҳукукка оид ютуклар бобилликлар ахлокий карашлари учун асос булади. Адолат ва ҳакикатнинг ҳимоясини асосий максад килиб олган Бобил подшоси Хаммурапининг машҳур конунлар мажмуаси эса кадимги Шумер конунларининг тадрижий ривожи эди. Бу мажмуада заифларни, етим-есир ва камбағалларни адолат тамоили асосида ҳимоя килиш асосий максад килиб куйилган9.
Ерга эгалик, савдо сотик, кулчилик, ижтимоий-иктисодий муносабатларни тартибга солишга каратилган “Хаммурапи конунлари” тўплами битилган диорит ёдгорлиги бизгача етиб келган.
Хаммурапи конунлари 1901-1902 йилларда Жениульяк бошчилигидаги француз археологик экспедицияси томонидан кадимги Элам давлатининг пойтахти Суза шаҳрини казиш чоғида топилган. Бу конунлар миххат ёзувида кора базальт12 тош устуни сатҳига ўйиб ёзилган13. Бу устиннинг юкори кисмида куёш, ҳакикт ва адолат худоси Шамаш тахти олдида турган ҳамда унинг кулидан олий суд ҳокимлиги белгиси чўкмор ва чамбарни тантанали равишда олаётган подшонинг ўзини тасвирлайдиган бўртма шакллар билан безатилган. Устиннинг колган ҳамма жойига 282 та моддадан иборат конунлар тўплами битилган14
Бу диорит ёдгорлик тошини эр ав 1155-1115 йиллар орасида Элам подшолари Бобилни талаши натижасида ўлжа сифатида Суза шаҳрига олиб кетган ва эламик ғолиб ҳокон матннинг бир кисмини ўчириб, унинг ўрнига зафар ёзувини битишга амр этади.1 Бунинг натижасида матн кисман шикастланган ва 282 модданинг 5 та устинчага ёзилган 35 моддаси кириб ташланган бўлиб, 247 моддаси сакланиб колган. Кейинчалик ўчирилган моддалар кисман Суза ва бошка жойлардан, айникса Ашшурбаниполнинг Ниневиядаги кутбхонасидан топилган лойдан ясалган сопол бўлакчаларга ёзилган “конунлар нусхаси” бўйича кайта тикланган2.
Хаммурапи конунларини биз шартли равишда кодекс-конунлар тўплами дейишимиз мумкин. Чунки у кўпрок суд карорларининг тўпламига ўхшаб кетади. Мазкур тўплам 3 кисмга бўлинади:

  1. Кириш;

  2. Конунноманинг матни(ёки асосий кисм);

  3. Хулоса;

Кириш кисмида конунларни чикаришдан асосий максад мамлакатда адолат ўрнатишдир, деб кўрсатилган. Унда подшо улуғланиб, кўкларга кўтарилган. Ундан кейин подшо ўз килган ишларини санаб кўрсатади ва унвонларининг тўла номини келтиради3
Асосий кисмида жиноят ҳукуки, процессуал ҳукук, мулк ҳукукининг бузилиши ва унга кўлланиладиган. жазолар, никоҳ ва оила ҳукуки, жангчиларнинг ҳукуклари ва бошка муносабатлар тўгрисида меъёрлар белгиланган.
Хулоса кисмида подшо ўзининг ҳалк олдидаги хизматларини келтиради,бу конунларни келгусида бажарадиган подшоларни ҳурматлаш, уларни бажармаган ёки бекор килмокчи булган подшоларни лаънатлаш лозимлиги тўғрисида гапирилади4.
Хаммурапи конунларига караганда мамлакатнинг бутун аҳолиси конун билан курикланадиган эркин кишиларга ҳамда молдек ва мулк деб ҳисобланадиган, тамомила ҳўжайин ихтиёрида бўлган кулларга кескин суратда бўлинган ва шу билан бирга аҳоли ҳаёти ва фаолиятининг жуда хилма-хил соҳларини камраб олади5. Уни куйидагича таксимлаш мумкин.
Хаммурапи конунларининг 1-5 моддаларида суд ва суд жараёнларининг айрим масалаларига бағишланган. Бу моддалар судларда ҳукмрон бўлган ўзбошимчаликларга, суиистеъмолчиликларга, буровларни ноўрин айиблашларга карши каратилган. Бу шундан дарак берадики Бобилда судяларни ва гувоҳларни сотиб олиш, порахўрлик каби ҳоллар хам кенг таркалган. Хуллас 1-5 моддалар кодекснинг асосий кисми бошидаги ўзига хос мукаддима сифатида берилган. Ундан сўнг мулкка бағишланган жуда катта бўлим бошланади, бу алоҳида ажратиб кўрсатилмасада, кодекснинг 6-120 моддалари мулк ва у билан боғлик муносабатларни тартибга солади. Бунга мулкни ҳимоя килишга тааллукли, жумладан, ўғирлик, талончилик учун жазолар ўрнатувчи, дарахтларни кесиш, майдонларни пайхон килиш ва бошкалар учун жавобгарликлар белгиловчи меъёрлар киритилган ушбу бўлимга мулкка эгалик килиш ва уни тассарруф этиш, бегона мулкдан фойдаланиш усуллари, кўпгина шартнома мажбуриятларини тартибга солишга каратилган моддалар киритилган.
Хаммурапи конунларининг127-195 моддаларида никоҳ, оила ва мерос масалаларига бағишланган. Ундан кейинги кисмда 196-214 моддаларгда шахснинг ҳаёт ва соғлигини ҳимоя килишга каратилган меъёрлар белгиланиб, бу ерда шахсга карши каратилган жиноятлар, жавобгарликлар ўрнатилган.Кодекс матнининг охирги бўлими 215-282 моддалари меҳнат ва меҳнат куроллари тўғрисида бўлиб, бу ерда шифокорларга, ветинарларга, курувчиларга мукофатлар ва жавобгарлик ўрнатувчи моддалар, ҳўкизларни ижарага бериш ҳакидаги ва сузанғич ҳўкиз учун эгасиинг жавобгарлиги ҳакидаги кишлок хужалик ишчилари, ҳунармандлар, чупонлар ҳакидаги кишлок хужалик асбобларини ўғирлаганлик учун жазолар ҳакидаги, эшакларни, араваларни, кемаларни ижарага олиш ҳакидаги ва ниҳоят, куллар ҳакидаги моддалар келтирилган.Шундай килиб, ҳукук тармоклари бўйича унинг тузилиши куйидагичадир:
1) суд;
2) мулк;
3) никоҳ ва оила;
4) шахсни ҳимоя килиш;
5) меҳнат ва меҳнат куроллари6.
Хаммурапи конунлари кулдорчилик тузумини, ва хусусий мулкчиликни акс эттируви биринчи йирик ва машҳур конунлар тўплами бўлган. Шу сабабли конунларда уруғдошлик тизимииннг колдиклари сакланиб колган. Масалан, жазоларнинг жуда оғир ва шафкатсизлиги, талион тамойили1 нинг сакланиб колганлиги, орталия2 усулининг кўлланилиши ва бошкалар айнан уруғдошлик тузумига ҳос бўлиб, улар конунларда тўлик сакланиб колган3.
Хаммурапи конунлари ўзининг тўлалиги нуктаи назаридан ва катъийлиги буйича мукаммал эмас, улар жамият ҳаётининг ҳамма томонларини тулик камраб олмаган, аммо Месопатамиянинг энг муҳим ҳукукий хужжати - Икки дарё оралиғидаги энг йирик давлат-кадимги Бобил подшоси Хаммурапи конунлари, кадимги давр ҳукукий карашларининг ва ҳукук тизимининг жуда катта ёдгорлиги сифатида биз тарихчилар учун жуда кимматли манбадир.
Download 41,5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish