1 Mavzu. Falsafa fanining predmeti, maqsad va vazifalari

1 - Mavzu. Falsafa fanining predmeti, maqsad va vazifalari.
Reja
1. «Falsafa» fanining mohiyati va mazmuni. Xozirgi zamon falsafasining asosiy
muammolari va vazifalari.
2. Falsafaning bahs mavzulari va ularning xilma – xilligi.
3. Falsafada milliylik va umuminsoniylik. O‘zbekistonda falsafiy bilimlar
tarixidan: shakllanishi va rivojlanishi.

1. Falsafa grekcha so‘zdan olingan bo‘lib, ikki jumladan iborat. Filio-sevaman, sevmoq, Sorxos- donolik, donishmandlik demakdir, yoki donishmandlikni sevaman ma’nosini anglatadi. Falsafa anchagina qadimgi fan, u insonning muhim ijtimoiy ong shakllaridan biridir. Jamiyat qanchalik taraqqiy etgani sari ijtimoiy ongning barcha sohalari rivojlanib kelgan. Ijtimoiy (inson faoliyatining turli sohalari) taraqqiyot bilan birga rivojlanib borgan ong insonning turli yo‘nalishlarini tashkil qiladi. Bu yo‘nalishlar inson tafakkurida o‘z aksini topadi. Ular quyidagilardir: diniy, ilmiy, axloqiy, huquqiy, siyosiy, estetik, etnik, falsafiy, madaniy, ma’naviy. Binobarin, ular ijtimoiy ong shakllari, deb ham yuritiladi. Shu sababli, ijtimoiy ong deganda tabiat, jamiyat, borliq va inson faoliyati yo‘nalishlarining qamrab oluvchi nazariyalar haqidagi ta’limotlar tushuniladi. Falsafani ijtimoiy ong sifatida xususiyati nimadan iborat? Falsafa qanday muammolar ustida bahs yurgizgan va yurgizmoqda? U jamiyatda qanday ahamiyatga ega.? U ijtimoiy fan sifatida qanday rivojlanib bormoqda? Bu masalalarni yechishda bir xil javob va bir xil tushunish yo‘q. Ko‘plab falsafiy nazariyalar, sistemalar, yo‘nalish va maktablar mavjud. Falsafa muammolarini, uning xususiyatini, kelib chiqishini faqat olib borilgan tadqiqotlar nuqtai nazardan yondoshgandagina asoslab berish mumkin. Falsafaning boshqa ijtimoiy ong shakllaridan farqi shundaki, u olamni bir butun olib tahlil etadi. Tabiatning umumiy jihatlatlarini o‘rganadi, uning rivojlanish sabablarini, inson tafakkuri hamda jamiyatning umumiy qonunlarini bilishning yo‘li va uslubini o‘rganadi, olamni o‘zgartirishga o‘z hissasini qo‘shadi. Falsafa tushuncha, kategoriya va qonunlarga asoslanib ish ko‘radi. Bu jihatdan esa u konkret fanlarga yaqin turadi. Lekin konkret fanlar tushuncha va kategoriya hamda qonunlari, ma’lum bir tor doirada tabiat va jamiyat jarayonlarini tushuntirib bersa, falsafaning tushuncha, kategoriya va qonunlari esa tabiat, jamiyatdagi predmet va hodisalarning hammasiga taalluqli bo‘lib, ularni umumiy tomonlarini o‘rganadi. Falsafaning qonun va kategoriyalari-olam, uning tabiati, yashash shakllari, rivojlanishi to‘g‘risida umumiy mulohazalar yurgizishga yordam beradi. Falsafaning o‘ziga xos xususiyati yana shundaki, u ijtimoiy ong shakli sifatida olam, dunyo to‘g‘risida to‘liq tasavvur berish, moddiy va g‘oyaviy jarayonlar, ularni o‘zaro munosabati, olamni bilish uni o‘zgartirish yo‘llari ustida fikr yurgizadi. Yuqoridagilardan ma’lum bo‘ladiki, falsafa yagona fandir, dunyoni bilish uslubidir.

Biz ko‘rdikki, falsafa o‘ziga xos qator muammolar bilan shug‘ullanadi. Shu muammolar qatorida insonni borliqqa bo‘lgan munosabati hamdir. Falsafa o‘tmishdagi, hozirgi, kelajakdagi hayot bilan bog‘liq. Ayniqsa, istaymizmi, yo‘qmi, siyosat, huquq, mafkura falsafiy tahlilga muhtoj. Bular haqida falsafa eng umumiy xulosalarni beradi. Mazkur yo‘nalishlar yuqorida ta’kidlaganimizdek ijtimoiy sohalar bo‘lib, falsafa nafaqat ular sohasida balki tabiiy sohalarni ham qamrab olgan. Demak, tabiatshunoslik fanlaridagi zamonaviy kashfiyotlar ham falsafiy tahlilga muhtoj. Zamon bilan falsafa hamnafas bo‘lishi zaruratdir. Mazkur jarayonlar inson mohiyatini ifodalaydi. Jumladan, insonning jamiyatda tutgan o‘rnini, hodisalarga bo‘lgan munosabatini, yangidan yetilib chiqqan muammolarini yechishga bo‘lgan qarashlarini o‘zi, shu mohiyatni tashkil qiladi. Har bir davr, xulosa qilib aytganda, inson, jamiyat, fan, falsafa oldida o‘zining talablarini qo‘yadi. Hozirgi davr falsafasining mohiyati ana shu muammolarga qaratilishi
tabiiydir. Chunki, bularni hammasi inson dunyoqarashi bilan bog‘liqdir. Bu dunyoqarash ilmiy-falsafiy qarash yordamida shakllangan bo‘lsa Hayot haqidagi tasavvurlar yanada oydinlashadi. Binobarin, falsafa xayrli urf-odatlar, an’analar, ma’naviy-meros, odob-ahloq, tartib va qoidalar doirasida fikr yuritib insonlar ongini boyitadi. Davr talabi asosida ularni tarbiyasiga e’tiborni qaratadi. Hozirgi davrda insoniy fazilatlar noyob bo‘layotir. Shuning uchun hozirgi falsafa milliy va umuminsoniy qadriyatlarga e’tiborni qaratmoqda. Falsafa insoniy fazilatlarning ijobiy tomonlariga ko‘proq diqqatni tortadi. Sababi, insonlar o‘rtasida biologik jihatlarni o‘rtaga qo‘yuvchilar oz emas. Biologik jihatlar yirtqich hayvonlarda bo‘lgani singari insonlarda ham mavjud. O‘zini-o‘zi boshqalarga nisbatan hukmron qilib ko‘rsatish, bosqinchilik qilish, poraxo‘rlikka, qotillikka, o‘g‘rilikka, o‘z kashfiyotlari bilan tabiatga ta’sir etishga harakat qiluvchilar bor. Demak, ularni to‘g‘ri yo‘lga boshlash mehr-oqibatli insonlarni ko‘plab tarbiyalash falsafaning ham vazifasidir.
Xozirgi zamon falsafasi insonlarni iymonli va E’tiqodli bo‘lishini ta’minlashga o‘z hissasini qo‘shadi. Falsafa insoniyat sha’niga dog‘ tushirayotgan odam qiyofasidagi «mahluqlar»ga qarshi kurashda bardosh beradiganlarni tarbiyalaydi. Shu bilan birga insonni, insoniyatni, olamni bilishga chorlaydi. Yaxshi va yomonni izohlab ulardan xulosa chiqarishga majbur qiladi. Notiqlik, suhandonlik, mantiqiy fikrlash,ishontirish sirlarini o‘rgatadi. Falsafadan xabardor kishilar ko‘proq yarim yorti gapirish, muloHazasiz fikrlash o‘z fikrni boshqalarga singdirishda pala-partishlikka yo‘l qo‘ymaslik, maza-matrasisiz fikrlarni aytaverishlarni oldini oladilar.
Falsafa o‘z mazmun va mohiyatiga ko‘ra tabiat va jamiyatdagi barcha voqea-hodisalarni to‘g‘ri aks etishiga ko‘maklashadi. Insonparvarlik xislatlarini ko‘payishiga yordam beradi. Falsafa tinchlik, osoyishtalikka erishishning xavfini
olishga undaydi. Rivojlangan, rivojlanayotgan mamlakatlar faoliyatlarini falsafiy tahlil qiladi. Xalqlar o‘rtasidagi moddiy va ma’naviy tafovutlardan to‘g‘ri xulosa chiqarishning nazariy jihatlarini o‘rtaga tashlaydi. Oziq-ovqat, xom ashyo, energiya manbalari, ekologik jarayonlar orqasidan paydo bo‘layotgan muammolarni yechishga o‘z xulosalarini beradi. Ilmiy-texnika taraqqiyotining natijalarini oldindan bashorat qilish imkonini yaratadi. Zamonaviy axborot tizimini falsafiy tushunishga yordamlashadi. Mintaqaviy mojorolarni asoslarini baHolash kabi sohalarni ham mavzular orqali yoritadi. Hozirgi zamon o‘zbek falsafasi ko‘proq mustaqillik, istiqlol va istiqbol muammolarini o‘rtaga qo‘yadi Hamda ularni falsafiy jihatlarini ochib beradi. Uning asosiy ahamiyati ham shundadir.
2. Bizni o‘rab turgan borliqda bir-biridan farq qiluvchi, lekin uzviy
bog‘langan moddiylik va ma’naviylik, jismoniylik va ruhiylik, obyektivlik va
subyektivlik mavjuddir. Shuning uchun Ham falsafa olam to‘g‘risida birdan- bir to‘liq tasavvur berish uchun xizmat qiladi. Hayotdagi jarayonlar nimalardan iborat? Unda nimalar Harakat qiladi, moddiylikmi yoki ma’naviylikmi? Fizik jismi yoki ruhiyatmi, obyektmi yoki subyektmi, tabiatmi yoki ongmi, bu bir tomondan, ikkinchi tomondan esa inson tafakkuri olamni bila oladimi, uning rivojlanish qonunlari to‘g‘risida fikr yurita oladimi, fikr yuritish natijasida obyektiv borliqni o‘zgartirib kerakli tomonga bura oladimi. Dunyo o‘tkinchimi yoki abadiymi? Uning boshlanishi bo‘lganmi? Oxiri qachon bo‘ladi? Dunyodagi borliq nima? Borliqda nimalar, kimlar Harakat qiladi? Dunyoning bir butunligi nimada? Uning tizimi nimalardan tashkil topgan? Boshqa koinotlar bormi? Olamning rivojlanishi qanday qonuniyatlarga bo‘ysunadi? Hayotni o‘zi nima unda yashash shartmi? Yashashdan maqsad nima? Odamning paydo bo‘lishi va ongning taraqqiy qilish nimalarga va kimlarga bog‘liq? Evolyutsiya va revolyutsiya nima? Ongning
tabiatga va jamiyatga ta’siri bormi? E’tiqod, iymon nima? Insonlarni umuman azaldan nimalar qiziqtirib kelgan, degan masalalarni Hal qilish amaliyotda muhimdir. Ana shu jarayonlarning ba’zilarini tekshirish predmeti aniq fanlardir. Shu bilan birga ular falsafiy muammolar hamdir. Borliq faoliyatini subyektiv xohishlar belgilamaydi. Narsa va Hodisalar faoliyati umumiy va xususiy qonunlar bilan belgilanadi. Shu nuqtai-nazardan tabiatni, ijtimoiy hayotni alohida xususiy fanlar qonunlari ham o‘rganadi. Bu narsa va hodisalar o‘rtasida hukmron bo‘lgan umumiy bog‘lanishlar borki, ularni eng umumiy bo‘lgan falsafiy qonunlar o‘rganadi. Shu sababli bu qonunlar esa falsafaning predmeti, bahs-mavzui bo‘lib hisoblanadi. Falsafa avvalo, ong va tabiat, tafakkur va borliq, jamiyat va inson o‘rtasidagi aloqadorliklarni eng umumiy tomonlarini o‘rganadi. Bu masalani yechish orqasida falsafa materiya ta’limoti to‘g‘risida fikr yuritib, materiyaning xususiyati nima, ong qanday paydo bo‘lgan, ongning shakl va tuzilishi qanday, uning nisbiy xarakteri va faolligi to‘g‘risidagi savollarga javob beradi. Falsafa olam taraqqiyotini Hisobga olgan Holda, ongni tabiat jarayonlari va Hodisalariga umumiy munosabatini, ularni qanday shakllar asosida ta’sirini tekshiradi. Falsafa predmetiga olamni bilish jarayoni Ham kiradi. Binobarin, falsafaning predmeti tabiat, jamiyat rivojining Hamda inson tafakkuri taraqqiyotining umumiy qonunlaridir. Falsafada qarama - qarshiliklar birligi va kurashi, miqdor o‘zgarishlaridan sifat o‘zgarishlariga o‘tish, inkorni inkor qonunlari borki, bular predmet va Hodisalarni o‘rganishda muhim bosqichlardir. Narsa va Hodisalar o‘rtasidagi aloqadorliklar falsafiy kategoriyalar orqali tushuntiriladi. Bu kategoriyalar mohiyat va Hodisa, sabab va oqibat, imkoniyat va voqelik, zaruriyat va tasodif, mazmun va shakl butun-bo‘lak va boshqalardir. Dunyoda umumiy va xususiy qonunlar obyektiv mavjud bo‘lib, ular bir – biri bilan aloqada bo‘ladi. Shuning uchun Ham konkret fanlarni o‘rganmasdan turib dunyoning umumiy qonunlarini o‘rganish mushkuldir. Boshqa tomondan umumiy qonunlar to‘g‘risida tushunchaga ega bo‘lmasdan turib, xususiy fanlar qonunlarini bilish mumkin emas. Demak, falsafa predmetiga ijtimoiy borliq va ijtimoiy ong, ishlab chiqarish kuchlari va munosabatlari bazis va ustqurma, xalq ommasi , sinflar, shaxs, doHiylar, zaruriyat va erkinlik to‘g‘risidagi muammolar Ham kiradi. Keyingi paytlarda falsafa, logika, estetika, etika kabi sohalarni Ham qayta taHlil qilishda va xulosalar berishda muhim qadamlar qo‘ydi. Falsafa muammolari doimo yangilanib turadi. Chunki, eski, an’anaviy masalalar yangi jihatlarni keltirib chiqaradi. Bu jihatlar maxsus tadqiqot zarurligini taqazo qiladi.
3. Falsafada milliylik va umuminsoniylik Haqida turlicha fikrlar o‘rtaga tashlanadi. Falsafa o‘z mohiyati jihatidan o‘zining muHokama obyekti sifatida mazkur masalalarni Ham qamrab olgan. Markscha-lenincha falsafa milliylik va umuminsoniylikni Ham biryoqlamalik bilan Hal etgan. Chunki, bu ta’limotda
sinfiylik nuqtai-nazari o‘ta mubolg‘alashtirilgan edi. Shu munosabat bilan milliy falsafa Haqida fikr yuritilganda, Har bir xalqning manfaatlari Ham nazarda tutilishi kerak. Falsafiy fikrlarning o‘zi shu milliylikdan, aniqrog‘i, xalq Hisoblangan millatlar faoliyatidan kelib chiqadi. YA’ni, yakkalikdan umuminsoniylikka qarab borib, muammolarni o‘rtaga qo‘yadi va uni yechishga yordam beradi. Demak, falsafa fani har bir millatni faoliyatidan kelib chiqib umumiy xulosalar chiqaradi. Shu munosabat bilan aytish mumkinki, o‘zbek milliy falsafasi ham mavjud bo‘lib, u o‘ziga xos xususiyatlarni qamrab oladi. O‘zbek falsafasi ham boshqa millatlar singari uzoq tarixiy manbalar asosida shakllangan, rivojlangan, rivojlanayapti. To‘g‘ri, falsafa fanini millatlar nomi bilan bog‘lanishi falsafada kamdan- kam tilga olinadi. Chunki, bunday yondoshish O‘zbekiston hududida eramizgacha bo‘lgan davrlarda yashagan ajdodlarimiz, ham borliq va koinot, inson ruhiyati va
ilohiyot, bilish va haqiqat, jamiyat va hayvonot olami sirlarini bilishga
intilganlariga shubHa yo‘q. Zero, bu sohalar qadimiy falsafiy tafakkurlash
natijasidir. Ana shu tafakkurlash alohida mamlakatda, alohida millatga oid bo‘lsa
ham, boshqa mamlakat va millatlar tafakkuridek o‘ta mustaqil bo‘lgan. Ammo boshqa millatlar faoliyati bilan bog‘langan. Tajriba, fikr almashilgan. Har bir millat
o‘zining qadriyatlari va urf - odatlarini, milliyligini tiklaganki, keyinchalik, ularni
davr o‘tishi bilan, avlodlar taHlil qilaboshlaganlar va o‘z millatlarining falsafasini
paydo qilganlar. Bundan o‘zbek falsafasi ham istisno emas. Ta’kidlash lozimki, o‘zbek falsafasini shakllanishiga ta’sir qilgan omillardan biri shuki, bu O‘rta Osiyo xalqlari o‘rtasida o‘zbek xalqi ko‘proq o‘troq holda yashagan. O‘zbek ajdodlari azaldan hunarmandchilik, savdogarchilik, chorvachilik bilan shug‘ullanganlar. Shu turmush tarzining o‘zi tabiat, jamiyat, inson tafakkuri faoliyatlarini taHlil qilish zaruriyatiga aylangan. Faoliyatdagi zaruriy muammolarni yechishning yo‘l-yo‘riqlari izlangan. Ayniqsa, ma’lumki, o‘zbek davlatchiligi tarixi uzoq-uzoq davrlarga borib taqaladi. Ravshanki, davlatchilikning tashkil topishi, uni ifoda qilish, mohiyatini anglash falsafiy fikrlarni kelib chiqishiga sababchi ham bo‘lgan. Ibtidoiy tuzumning yemirilishi unga nisbatan yuqoriroq rivojlanishga ega bo‘lgan tuzumni paydo bo‘lishi borliq haqidagi tushuncha va tasavvurlarni yanada mukammmalashtirishiga olib kelgan. O‘zbek xalqi ajdodlari tarixiga e’tibor qaratiladigan bo‘lsa, undagi tarixiy yodgorliklar, rivoyat va asarlar, ertaklar, afsonalar rang-barang turmush tarzlarini o‘zlarida ifoda etgan. Ulardagi voqealar tafsiloti davrlar rivojidan darak beradi. Asta-sekinlik bilan borgan taraqqiyot, insonlar faoliyatini bir yo‘nalishda emas, balki turli yo‘nalishlarga burib yuborgan. Natijada qarama - qarshi fikrlar paydo bo‘lganki, bu fikrlar borliq to‘g‘risida bo‘lib, borliqni turlicha ifodalaganlar. Afsonaviy diniy qarashlarda o‘z aksini topgan. Natijada falsafiy qarashlar paydo bo‘lgan. Qadimgi dunyoda Movarounnahr hududida zardushtiylik dinini aniqrog‘i, yakka xudolik haqidagi fikrlarni kelib chiqishi yangi davr falsafiy qarashlarini shakllantira boshlagan. Abulqosim Firdavsiyning «Shohnoma» Abu Rayhon Beruniyning «Qadimgi xalqlar yodgorliklari», «Hotamnoma» va boshqa bir qancha ilmiy - adabiy manbalarda ko‘rsatilgan hayratomuz voqealar, xalqlar haqida ma’lumotlar, insonlarning turmush tarzi jarayonlari qadimdan o‘zbek falsafasi mavjudligidan dalolat beradi. Gerodot, Strabon va boshqa qadimgi allomalar o‘zbek xalqining ajdodlari haqida o‘z vaqtida mukammal fikrlarni yozib qoldirganlarki, bu fikrlar turli sohadagi olimlarimiz tomonidan yanada chuqurroq o‘rganilishni taqazo etadi. O‘zbeklar tarixida shu jarayon diqqatga sazovorki, boshqa hududlarda bo‘lgani kabi davr o‘tishi bilan fikrlar ham o‘zgara borgan. Oddiylikdan murakkablikka, bilmaslikdan bilishlikka qarab borgan. Masalan, zardushtiylik, mazdakchilik, moniychilik, sarbadorchilik, tasavvufchilik o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmagan. Xalq irodasi, uning falsafasi orqali paydo bo‘lib rivojlangan. Keyinchalik jaddidchilik ta’limotlari paydo bo‘ldi. XX asrning oxirida esa istiqlol falsafasi qad ko‘tardi. Shu sababli ham o‘zbek falsafasini o‘rtaga qo‘yish va uni o‘rganish davr taqazosidir. Hozirgi davr o‘zbek falsafasini shakllanishida bir qancha faylasuflar borki, ular asarlarini jamlab, o‘zbek falsafasining o‘ziga xos xususiyatlarini belgilash va yo‘nalishlarini aniqlash imkoniyati paydo bo‘ldi. XX asr o‘rtalaridan boshlab faqat O‘zbekistonda emas sobiq ittifoq respublikalari o‘rtasida obro‘ - e’tiborga sazovor bo‘lgan bir qancha O‘zbekiston faylasuflari yetishib chiqdiki, ularning ilmiy ishlari, yozgan asarlari o‘z davrini aks ettirgan bo‘lsada, ularni o‘rganish foydadan holi bo‘lmaydi. Bu faylasuflar qatoriga I.M.Mo‘minov, E.Yusupov, S.SHermuxamedov, J.Boboyev, M.Baratov, X.Po‘latov, M.M.Xayrullayev, J.Tulenov, A.Ortiqov, M.Abdullayeva, O. Fayzullayev, A. Valiyev, M. Hasanov, Y.Jumaboyev, I.Soifnazarov, Z.Gofurov,A. Jalolov, X. Aliqulov, R. Nosirov, Q.Nazarov va b. Mazkur nomlari tilga olingan va olinmagan faylasuflar falsafaning turli sohalarini rivojlantirishga o‘zlarining kamtarin hissalarini qo‘shgan olimlar bo‘lib, ular yozgan asar va ilmiy ishlar davr talabidan kelib chiqqan va ba’zi muammolarni ma’lum ma’noda hal etishga yordam bergan.
Tayanch so‘z va iboralar:
Falsafa, faylasuf, muammo, milliy falsafa, falsafiy maktab, jamiyat, o‘zbek falsafasi, kategoriya, qonun, falsafa predmeti, falsafada milliylik va umuminsoniylik, hozirgi zamon falsafasi.
Mavzuni takrorlash uchun savollar:
1. «Falsafa» fanining mohiyati va mazmuni nimadan iborat.
2. Hozirgi zamon falsafasining asosiy muammolari va vazifalari xaqida nimalarni
bilasiz.
3. Falsafaning bahs mavzulari va ularning xilma – xilligi nimalarda namoyon
bo‘ladi.
4. Falsafada milliylik va umuminsoniylik deganda nimalarni tushunamiz.
5. O‘zbekistonda falsafiy bilimlar tarixidan: shakllanishi va rivojlanishi.