1-Mavzu: Intellektual mulk himoyasi Reja: Intellektual mulk muhofazasi va rivoji

---

 
 
 

---

1-Mavzu: Intellektual mulk himoyasi 
Reja: 
1.
 
Intellektual mulk muhofazasi va rivoji. 
2.
 
O'zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo'mitasida 
intellektual mulk obyektlariga bo'lgan huquqlarni bojxona 
organlari tomonidan himoya qilish. 
2021-yil 13-avgust kuni O'zbekiston Milliy matbuot 
markazida “Intellektual mulk himoyasi markazlari faoliyati va 
kontrafakt mahsulotlarga qarshi kurash masalalari” 
mavzusida matbuot anjumani o'tkazildi. 
Matbuot anjumanida Oʼzbekiston Respublikasi Prezidentining 
2021 yil 28 yanvardagi "Intellektual mulk obʼektlarini muhofaza 
qilish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari toʼgʼrisida"gi 
PQ–4965-son qaroriga muvofiq intellektual mulk sohasida 
davlat boshqaruvi tizimini yanada takomillashtirish va amalga 
oshirilayotgan ishlarning manzilliligini taʼminlashni koʼzlab 
Intellektual mulk himoyasi boshqarmasi hamda 
Qoraqalpogʼiston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrida 
yuridik shaxs maqomiga ega boʼlmagan Intellektual mulk 
himoyasi markazlari tashkil etilgani qayd etildi. 
Dilshod Xudjanov, Intellektual mulk himoyasi markazlarini 
muvofiqlashtirish boʼlimi boshligʼi: 
— Viloyatlardagi Intellektual mulk himoyasi markazlari qisqa 
davr mobaynida kontrafakt mahsulotlarni ishlab chiqarish, 
ularning muomalasiga, shuningdek, intellektual mulk 

---

huquqlarining buzilishiga qarshi tizimli kurashish, jamiyatda 
intellektual mulkka nisbatan huquqiy madaniyatni oshirish va 
hurmat hissini shakllantirish, joylarda intellektual mulk 
obʼektlarining davlat roʼyxatidan oʼtkazilishi bilan bogʼliq 
ishlarda samarali faoliyat yuritmoqda. Xususan, Markazlarga 
tadbirkorlik subʼektlarining tovar va xizmat koʼrsatish belgisini 
roʼyxatdan oʼtkazish boʼyicha 300 dan ortiq murojaat kelib 
tushishi va ularga huquqiy koʼmak berilishi yurtimizda milliy 
tovar belgilari yaratilishi, tadbirkorlik subʼektlarining qonuniy 
faoliyat yuritishi, oʼzgalar tovar belgisidan ruxsatsiz foydalanish 
kabi holatlarni kamayishiga xizmat qilmoqda.
Аyniqsa, Qarorga muvofiq Аgentlikning Intellektual mulk 
himoyasi markazlarini muvofiqlashtirish boʼlimi va Intellektual 
mulk himoyasi markazlari xodimlaridan iborat 25 kishilik ishchi 
guruhi aʼzolari tomonidan joriy yilning 15 fevralidan 15 martiga 
qadar respublika boʼylab kontrafakt mahsulotlar realizatsiyasiga 
qarshi real samarali kurashishni koʼzda tutuvchi “Kontrafaktsiz 
oy” oyligi oʼtkazilib, aniqlangan huquqbuzarliklar bosqichma-
bosqich bartaraf etilmoqda. 
Kontrafakt mahsulotlarga qarshi kurashishdan asosiy maqsad 
tadbirkorlarning intellektual mulkka boʼlgan huquqlarini himoya 
qilish, bozor iqtisodiyoti sharoitida nohalol raqobatning oldini 
olish, tovar belgilaridan ruxsatsiz foydalanish va oʼzlashtirishni 
keskin kamaytirish hamda aholini kontrafakt mahsulotlardan 
ogoh etishdan iborat. 
Oylik natijasida respublikamizda joylashgan bozorlar, yirik 
savdo majmualari va koʼchma savdo nuqtalarida kontrafakt 

---

mahsulotlar ishlab chiqarilishi va sotilishiga qarshi kurashish 
boʼyicha profilaktika tadbirlari olib borilishi yoʼlga qoʼyildi. 
Ushbu tadbirlar davomida ishchi guruh tomonidan 2000 ga 
yaqin kontrafakt mahsulotlar aniqlandi. 
Ushbu aniqlangan kontrafakt mahsulotlar asosida Intellektual 
mulk himoyasi markazlarini muvofiqlashtirish boʼlimi va 
Intellektual mulk himoyasi markazlari tomonidan kontrafakt 
mahsulotlar katalogi (oziq-ovqat, dori darmon, parfyumeriya va 
boshqalar) yaratilib, 10.000 nusxada Toshkent shahri va 
viloyatlarda joylashgan bozorlar, yirik savdo majmualari, kichik 
savdo rastlari va doʼkonlariga tarqatilib, kontrafakt 
mahsulotlarning inson sogʼligʼiga zararli oqibatlari hamda uni 
ishlab chiqarganlik va sotganlik uchun qonunchilik hujjatlariga 
muvofiq javobgarlikka tortilishi haqida ogohlantirishlar berildi.
Begzod Ruziyev, Intellektual mulk huquqlari sohasida 
monitoring boʼlimi boshligʼi: 
— Аniqlangan kontrafakt mahsulotlar har biri oʼrganilib, 
huquqbuzarlikning darajasidan kelib chiqqan holda ularning 
ishlab chiqaruvchilariga nisbatan ogohnoma, taqdimnoma, 
maʼmuriy huquqbuzarlik toʼgʼrisida bayonnoma kabi taʼsir 
choralar qoʼllanildi. Jumladan, hozirgi kunga qadar 800 dan 
ortiq holat boʼyicha kontrafakt mahsulot ishlab chiqarayotgan 
nohalol tadbirkorlik subʼektlarining shaxsi aniqlanib, shulardan 
96 ta tadbirkorlik subʼekti rahbarlariga nisbatan aniqlangan 
qonunbuzilishlar, ularga imkon beruvchi sabab va shart-
sharoitlarni bartaraf etish haqida koʼrib chiqilishi majburiy 
boʼlgan taqdimnomalar kiritilgan. 

---

Qonunchilikni buzish orqali maʼmuriy javobgarlikka sabab 
boʼladigan holatlar yuzasidan 62 ta tadbirkorlik subʼekti 
rahbarlariga nisbatan Oʼzbekiston Respublikasi Maʼmuriy 
javobgarlik toʼgʼrisidagi kodeksining tegishli moddalari bilan 
maʼmuriy javobgarlik toʼgʼrisida bayonnomalar 
rasmiylashtirilib, maʼmuriy javobgarlik masalasini koʼrib 
chiqishlik uchun sudlarga yuborildi. Intellektual mulk 
sohasidagi qonun hujjatlari buzilishiga yoʼl qoʼymaslik haqida 
455 ta mansabdor shaxslar yozma ravishda ogohlantirildi. 
Feruz Jo'rayev, Intellektual mulk agentligi Matbuot xizmati 
rahbari: 
— Shu bilan birga Markazlar tomonidan adabiy-badiiy 
asarlarning kontrafakt aylanmasiga qarshi samarali kurashish 
ishlari ham amalga oshirilmoqda. 
Mualliflarning huquqlari nafaqat nashriyotlar tomonidan, balki 
internet tarmoqlarida mavjud veb-saytlar orqali ham 
buzilayotganik holatlarini koʼplab uchratish mumkin. Oylik 
davomida internet tarmogʼida mualliflik huquqi obʼektlari 
noqonuniy tarqalishini bartaraf etish choralarini koʼrish 
yuzasidan Oʼzbekiston Respublikasi Аxborotlashtirish va 
telekommunikatsiyalar sohasida nazorat boʼyicha davlat 
inspektsiyasi bilan hamkorlikda muallif va huquq egalarining 
ruxsatisiz internet veb-saytlarida ularning asarlarini, ijrochilar 
tomonidan ijro etilgan qoʼshiqlarning fonogramma nusxalarini 
joylashtirish va tarqatish bilan shugʼullanib kelayotgan 30 ga 
yaqin veb-saytlar aniqlandi hamda ushbuveb-sayt egalariga 
nisbatan Аgentlik tomonidan koʼrib chiqilishi majburiy boʼlgan 
taqdimnomalar chiqarildi va ushbu harakatlarni toʼxtatishligi, 

---

aks holda bu holat maʼmuriy javobgarlikka sabab boʼlishi 
toʼgʼrisida ogohlantirildi. 
Bu kabi chora-tadbirlar oʼz samarasini koʼrsatmay qolmadi. 
Jumladan, Аgentlik tomonidan ushbu holat yuzasidan veb-
saytlarga 
(TOPMUZ.UZ), (ASILMEDIA.UZ), (MEGAHIT.UZ), 
(JOZIBALI.UZ), (MUSICTOP.UZ), (SIFATLI.UZ) nisbatan 
taqdimnomalar kiritilib, muallif va huquq egalarining asarlarini 
hamda ijrochilar tomonidan ijro etilgan qoʼshiqlarning 
fonogramma nusxalarini ularning ruxsatisiz internet veb-
saytlarida joylashtirish holatlariga barham berildi.
Shunigdek, mashhur bastakor Sultonali Rahmatovning "Armon" 
nomli musiqasidan "Omad shou" ko'rsatuvida ruxsatsiz 
foydalangani, yozuvchi Javlon Jovliyevning "Qo'rqma" asaridan 
telegram kanallarida ruxsatsiz foydalanish, “Asaxiy Books” 
MChJning Uolter Аyzeksonning “Stiv Jobs” kitobiga bo'lgan 
mualliflik huquqi buzilishi "Mendirman Jaloliddin" ko'p qismli 
tarixiy filmni internetda namoyish etish kabi holatlar aniqlanib, 
noqonuniy harakatlar to'xatildi. 
Jamiyatda intellektual mulkka nisbatan huquqiy madaniyatni 
oshirish va hurmat hissini shakllantirish maqsadida intellektual 
mulk huquqlariga oid qonun hujjatlari mazmun-mohiyatini keng 
ommaga yetkazish sohasida markazlar tomonidan jami 150 dan 
ortiq turli shakldagi huquqiy targʼibot tadbirlari oʼtkazildi. 
Аlbatta, kontrafakt mahsulotga qarshi ogohlikni oshirish 
boʼyicha saʼy-harakat aholi eʼtiboridan chetda qolmadi. Аgentlik 

---

tomonidan telegram ijtimoiy tarmogʼida yaratilgan 
@ima_monitoring_bot maxsus aloqa tizimiga fuqarolardan 
kontrafakt mahsulotlar boʼyicha yuzlab turli murojaatlar kelib 
tushmoqda. Bu esa yurtdoshlarimizning isteʼmolchilik 
madaniyati oshayotganligi va oʼz sogʼliqlariga befarq 
emasliklarini anglatadi. 
2-Mavzu: Dasturiy ta’minot (DI) ishlab chiqaruvchilarining 
himoya turlari
Reja: 
1.
Internetda axborotni himoya qilish usullari va vositalari. 
2.
Dasturiy ta'minot va dasturiy mahsulot tushunchalari. 
Axborot texnologiyalari faol rivojlanmoqda Yaqinda va 
hozirda kam bo'lmagan jadal rivojlanmoqda, jamiyat hayotining 
barcha jabhalariga tobora ko'proq kirib bormoqda. Shu bois 
axborot xavfsizligi masalasi yanada keskinlashmoqda. “Kim 
ma’lumotga ega bo‘lsa, dunyo ham o‘shaga tegishli”, deb bejiz 
aytilmagan. Borgan sari ko'proq tahdidlarning paydo bo'lishi 
bilan axborot tarmoqlaridagi ma'lumotlarga ruxsatsiz kirish 
usullarini takomillashtirish, tarmoq xavfsizligini ta'minlash 
doimiy ravishda eng katta e'tiborni talab qiladi. 
Bunday e'tibor nafaqat buzg'unchilarning harakatlarini bashorat 
qilishda, balki tarmoqlardagi ma'lumotlarni himoya qilishning 
mavjud usullarini bilish va malakali foydalanishda, xavfsizlik 
bo'shliqlarini o'z vaqtida aniqlash va bartaraf etishda ham 
yotadi. 

---

Ma'lumki, tarmoq tizimlarining o'ziga xos xususiyati shundaki, 
mahalliy hujumlar bilan bir qatorda hujum qilingan tarmoq va 
kompyuterdan minglab kilometr uzoqlikdagi ma'lumotlarga 
ruxsatsiz kirish tizimiga zarar etkazish imkoniyatlari ham 
mavjud. Masofaviy hujumlar endi tarmoq xavfsizligiga tahdid 
solmoqda. Bundan tashqari, nafaqat bitta kompyuter, balki 
tarmoq ulanishlari orqali uzatiladigan ma'lumotlarning o'zi ham 
hujumga duchor bo'lishi mumkin. 
Axborot tarmog'ini himoya qilishning turli usullari va 
vositalaridan foydalangan holda, mutlaqo mukammal tarmoq 
xavfsizligiga erishish mumkin emas. Hech qachon juda ko'p 
himoya vositalari mavjud emas, ammo ma'lum bir tarmoqning 
himoya darajasining o'sishi bilan, qoida tariqasida, undan 
foydalanishda ma'lum noqulayliklar, cheklovlar va 
foydalanuvchilar uchun qiyinchiliklar paydo bo'ladi. Shuning 
uchun ko'pincha tarmoqni himoya qilishning eng yaxshi 
variantini tanlash kerak bo'ladi, bu tarmoqdan foydalanishda 
katta qiyinchiliklar tug'dirmaydi va shu bilan birga ma'lumotni 
himoya qilishning munosib darajasini ta'minlaydi. Ba'zida 
bunday optimal xavfsizlik echimini yaratish juda qiyin. 
Ushbu bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi shundan 
iboratki, tarmoqlarda axborot xavfsizligi masalalari doimo juda 
muhim bo'lgan va juda muhim bo'lib kelgan, tarmoqdagi 
axborot xavfsizligi uning to'g'ri ishlashining asosiy tarkibiy 
qismlaridan biri hisoblanadi. Bunday axborotni himoya qilish 
usullari va vositalari tarmoq xavfsizligiga yangi paydo 
bo'ladigan tahdidlarni va uni himoya qilishdagi bo'shliqlarni 
hisobga olgan holda doimiy ravishda takomillashtirilishi kerak. 
Shu sababli, ushbu ish muallifining fikriga ko'ra, tarmoqlarda 

---

axborotni himoya qilish usullari va vositalari masalalari 
tarmoqlarda axborot xavfsizligiga tahdidlar mavjud bo'lgan 
vaqtgacha dolzarb bo'lib kelgan va saqlanib qoladi. 
Bundan tashqari, shuni ta'kidlash kerakki, bugungi kunda 
tarmoqlarda ma'lumotlarni himoya qilishning juda ko'p turli xil 
usullari va vositalari mavjud bo'lganligi sababli, tizim ma'muri 
uchun xavfsizlikni ta'minlaydigan eng samarali va samarali usul 
va vositalarni tanlash juda muhimdir. mavjud tahdidlarni 
hisobga olish va tarmoqqa tahdid solishi mumkin bo'lgan 
xavflarni bashorat qilish. Buning uchun tarmoqlarda axborotni 
himoya qilishning mavjud usullari va vositalarini o'rganish 
kerak. 
Ushbu ishning tadqiqot ob'ekti kompyuter tarmoqlaridagi 
axborot xavfsizligi bo'lib, ularni himoya qilish bilan 
ta'minlanadi. 
Ushbu bitiruv malakaviy ishining tadqiqot predmeti tarmoqdagi 
axborotni himoya qilishni ta'minlashga imkon beradigan 
amaliyotda qo'llaniladigan barcha usullar va vositalardir. 
Ushbu ishning maqsadi tarmoqlarda axborotni himoya 
qilishning mavjud va qo'llaniladigan usullari va vositalarini, 
ya'ni tarmoqlarda axborotni himoya qilishning asosiy masalalari 
va tushunchalarini, tarmoqlardagi axborot xavfsizligiga tahdid 
turlarini, nafaqat dasturiy ta'minot, balki qonuniy usullarni ham 
ko'rib chiqishdir. va himoya vositalari. Korporativ tarmoqlarda 
mavjud bo'lgan axborotni dasturiy ta'minot bilan himoya 
qilishning o'ziga xos masalalarini ko'rib chiqish kerak dasturiy 
yechimlar bu sohada. 

---

Ishda erishilishi kerak bo'lgan maqsadlarga asoslanib, biz ushbu 
yakuniy malakaviy ishning asosiy vazifalarini belgilaymiz, ular 
bajarilishi kerak: 
tarmoqlarda axborot xavfsizligining asosiy tushunchalarini va 
mavjud tahdidlar turlarini ko'rib chiqish; 
kompyuter tarmoqlarining ayrim xavfsizlik xususiyatlarini 
aniqlash; 
tarmoqlarda axborotni himoya qilishning asosiy usullari va 
vositalarini tahlil qilish; 
tarmoqlardagi axborotni dasturiy himoya qilishning mavjud 
o‘ziga xos vositalari va usullarini, turli tarmoqlarda 
himoyalanish xususiyatlarini o‘rganish; 
NPO Mekhinstrument MChJ haqiqiy korxonasi misolida ma'lum 
bir kompyuter tarmog'ining samarali himoyasini tahlil qilish. 
Ishda belgilangan barcha maqsad va vazifalarga erishish uchun 
ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish, sintez qilish, taqqoslash, 
to'plash va tanlab olish usullaridan foydalaniladi. 
Bitiruv malakaviy ishini yozishda keng ko‘lamli ilmiy 
adabiyotlardan nazariy asos sifatida foydalanilgan. 

---

3-Mavzu: Axborotni himoya qilish nazariyasining 
umummetodologik prinsiplari
Reja: 
1.
Axborotning jismoniy butunligini ta'minlash. 
2.
Axborot xavfsizligini ko'p sonli mumkin bo'lgan xavflardan 
himoya qilish. 
Axborotni himoya qilish deganda: 
• Axborotning jismoniy butunligini ta’minlash, Shu bilan birga 
axborot elementlarining buzilishi, yoki yo‘q qilinishiga yo‘l 
qo‘ymaslik; 
• Axborotning butunligini saqlab qolgan holda, uni elementlarini 
qalbakilashtirishga (o‘zgartirishga) yo‘l qo‘ymaslik; 
• Axborotni tegishli xuquqularga ega bo‘lmagan Shaxslar yoki 
jarayonlar orqali tarmoqdan ruxsat etilmagan xolda olishga yo‘l 
qo‘ymaslik; 
• Egasi tomonidan berilayotgan (sotilayotgan) axborot va 
resurslar faqat tomonlar o‘rtasida kelishilgan Shartnomalar 
asosida qo‘llanilishiga ishonish kabilar tushuniladi. 
Yuqorida ta’kidlab o‘tilganlarning barchasi asosida kompyuter 
tarmoqlari va tizimlarida axborot xavfsizligi muammosining 
dolzarbligi va muhimligi kelib chiqadi. Kompyuter tizimlari va 
tarmoqlarida axborotni himoya ostiga olish deganda, 
berilayotgan, saqlanayotgan va qayta ishlanilayotgan axborotni 
ishonchliligini tizimli tarzda ta’minlash maqsadida turli vosita 

---

va usullarni qo‘llash, choralarni ko‘rish va tadbirlarni amalga 
oshirishni tushunish qabul qilingan. 
• Talabalarda kompyuter tarmoqlari va tizimlarida axborot
xavfsizligi to‘g‘risidagi bilimlarni Shakllantirish; 
• Axborotni himoya qilishning nazariy, amaliy va uslubiy 
asoslarini berish; 
• Talabalarga kompyuter tarmoqlari va tizimlarida axborot 
xavfsizligini ta’minlashning zamonaviy usullari va vositalarini
qo‘llashni amaliy jihatdan o‘rgatish; 
• Talabalarni axborotni himoya qilish bo‘yicha ishlab 
chiqarilgan turli xil dasturiy maxsulotlardan erkin foydalana 
olish imkonini beradigan bilimlar bilan ta’minlash; 
Birlashgan tarmoqlarda ishlash xavfsizligining murakkabligiga 
quyidagi misollar orqali ishonch hosil qilish mumkin. 
1. Axborotni uzatishda xavfsizlikni ta’minlashga qo‘yiladigan
talablarni bevosita quyidagi atamalardan aniqlash mumkin: 
konfidensialik, autentifikatsiya, yaxlitlikni saqlash, yolg‘onning 
mumkin emasligi, foydalanuvchanlik, foydalanuvchanlikni 
boshqarish. 

---

4-Mavzu: Axborotni maxfiylik darajasiga qarab toifalash
Reja: 
1.
Axborotning maxfiyligi. 
2.
Tomonlar davlatlari milliy qonunlariga muvofiq maxfiy 
axborotni himoya qilish. 
Qidiruv apparatlarini ma'lumotlarni yig'ish usullariga va 
uning oqish liniyalarini tekshirishga bo'lish mumkin. Birinchi 
turdagi qurilmalar allaqachon amalga oshirilgan buzg'unchi 
qurilmalarni lokalizatsiya qilish va qidirish uchun, ikkinchisi esa 
ma'lumotlarning sizib chiqishi liniyalarini aniqlash uchun 
tuzilgan. Professional qidiruv uskunasidan foydalanish uchun 
sizga juda ko'p foydalanuvchi malakasi kerak. Har qanday 
texnologiya sohasida bo'lgani kabi, qurilmaning ko'p qirraliligi 
uning individual parametrlarini pasayishiga olib keladi. Boshqa 
nuqtai nazardan, ularning jismoniy tabiatiga ko'ra ko'plab turli 
xil ma'lumotlar sizib chiqish chiziqlari mavjud. Ammo yirik 
korxonalar ushbu muammolarni hal qilish uchun ham 
professional qimmat uskunalar, ham malakali xodimlarni sotib 
olishlari mumkin. Va tabiiyki, bunday apparat real sharoitlarda, 
ya'ni oqish kanallarini aniqlash uchun yaxshiroq ishlaydi. Lekin 
bu oddiy, arzon qidiruv vositalaridan foydalanish shart emas 
degani emas. Bunday vositalardan foydalanish oson va 
tezlashtirilgan ixtisoslashtirilgan vazifalarda ham yaxshi 
ishlaydi. 
Uskunalar kompyuterning alohida qismlariga, protsessorga, 
tasodifiy kirish xotirasiga, tashqi xotira qurilmalariga, kiritish-
chiqarish kontrollerlariga, terminallarga va boshqalarga ham 
qo'llanilishi mumkin. Protsessorlarni himoya qilish uchun kodni 
ortiqcha qilish amalga oshiriladi - bu mashina ko'rsatmalarida 

---

qo'shimcha bitlarni yaratish va protsessor registrlarida zaxira 
bitlarni yaratish. RAMni himoya qilish uchun chegaralar va 
maydonlarga kirishni cheklash amalga oshiriladi. Dasturlar yoki 
ma'lumotlarning maxfiylik darajasini ko'rsatish uchun 
qo'shimcha maxfiylik bitlari qo'llaniladi, ular yordamida 
dasturlar va ma'lumotlarni kodlash amalga oshiriladi. RAMdagi 
ma'lumotlar buzg'unchilikdan himoya qilishni talab qiladi. 
RAMda ishlov berilgandan so'ng qoldiq ma'lumotlarni o'qishdan 
boshlab, o'chirish sxemasi qo'llaniladi. Ushbu sxema butun 
xotira bloki bo'ylab boshqa belgilar ketma-ketligini yozadi. 
Terminalni aniqlash uchun ma'lum bir kod generatori ishlatiladi, 
u terminal uskunasiga qattiq ulanadi va ulanganda u tekshiriladi. 
Uskuna ma'lumotlarini himoya qilish usullari - bu axborotni 
sizib chiqish, oshkor qilish va buzishdan himoya qiluvchi turli 
xil texnik qurilmalar va tuzilmalar. 

---

Xulosa
Inson faoliyatining barcha jabhalariga ijobiy ta’sir ko‘rsatish 
bilan birga, axborot texnologiyalarining keng joriy etilishi inson 
xavfsizligiga yangi tahdidlarning paydo bo‘lishiga olib keldi. 
Buning sababi shundaki, kompyuter texnikasi tomonidan 
yaratilgan, saqlanadigan va qayta ishlanadigan ma'lumotlar 
ko'pchilik odamlar va texnik tizimlarning harakatlarini aniqlay 
boshladi. Shu munosabat bilan, axborotni o'g'irlash bilan bog'liq 
zarar etkazish ehtimoli keskin oshdi, chunki har qanday tizimga 
(ijtimoiy, biologik yoki texnik) uni yo'q qilish, ishlash 
samaradorligini pasaytirish yoki uning resurslarini (pulni) 
o'g'irlash uchun ta'sir qilish mumkin. , tovarlar, asbob-uskunalar) 
faqat uning tuzilishi va ishlash tamoyillari to'g'risidagi 
ma'lumotlar ma'lum bo'lgan hollarda. 

---

Foydalanilgan adabiyotlar
1.Ziyonet.uz
2.Lex.uz
3.” Qonunchilik bazasi loyihasi ” 2008-yil