1-Мавзу: Жамият ва инсон фалсафаси фанининг предмети ва фазифалари

3. Янги замон фалсафасида маърифатли, баркамол инсон сиймосининг 
ишлаб чиқилиши. XVI асрдан бошлаб Осиё ва мусулмон давлатлари 
маънавий ҳаётида, маърифатида рационализм ўрнини диний билимлар, 
ақидалар эгаллай бошлади. Дунёвий фанлар иккинчи ўринга тушиб қолди. 
Инсон тўғрисидаги қарашлар фақат суфийлик ва тасаввуфда ўрганиладиган 
бўлиб қолди. Шун замонда яшаган мусулмон файласуфлари Юсуф 
Қорабоғий
1
, Шариф ал-Бухорий, Ниятулло Бухорий, Бобораҳим Машраб, 
Сўфи Оллоёрва Махтумқули асарларида буни яққол кўриш мумкин. 
XVI-XVII аср мусулмон фалсафасида инсон борлиғи тўғрисидаги 
фалсафий билимларни ривожлантирган, Улуғбек академиясида дарс берган 
охирги файласуф Юсуф Қорабоғийдир. Унинг инсон тўғрисидаги қарашлари 
1
Юсуф Қорабоғий 1563 йилда Озарбайжонда Аракс дарёси яқинида жойлашган Қорабоғ қишлоғида 
туғилган. 1579 йилда Қорабоғий Шерзга келади ва Хабибулло Мирзожон Шерозийга шогирд тушади. 
Шерозий вафотидан сўнг, Самарқандлик Халилулло Бадахшонийдан сабоқ олади. Замонасининг фалсафа, 
астрономия,тиббиёт фанларининг ютуқлари билан танишади. Қадимий Турон, Эрон, Юнон файласуфлари 
асарларини қунт билан ўрганади. Айниқса, Юнон файласуфи Аристотелнинг “Осмон” ҳақидаги китобини 
синчковлик билан таҳлил қилади. Адабий ва фалсафий мероси 24 асарда ўз ифодасини топган Нажмиддин 
Кубро таълимотининг толмас тарғиботчиси Юсуф Қорабоғий 1647 йилда Самарқандда вафот этади. 

---

41 
ғоявий – назарий асосини Муҳаммад Ғаззолий ва Ибн ул – Арабийнинг 
вахдати вужуд таълимоти ташкил этади. 
У Азизиддин.Насафий ва Нажмиддин Куброларнинг олам ва одам 
тўғрисидаги қарашларини ҳар томонлама ривожлантирган аллома 
ҳисобланади. У ўзининг “Етти жаннат” рисоласида инсон танасида коинотда 
мавжуд бўлган барча нарсаларнинг зарралари бор, инсон танаси билан уни 
ўраб турган атроф муҳит орасида доимий алоқадорлик мавжуд деб 
тушунтиради. Шунинг учун катта оламнинг кичик хусусиятлари инсонда 
мужассамдир. Коинотни универсал одамзод деб тасаввур қилиб, унда Қуёш – 
юрак, Ой-ошқозон, Сатурн – қораталоқ, Юпитер – жигар, Марс – ўт халтаси, 
Венера – буйрак ва Меркурий – мия деб юритилади. 
Қорабоғий инсон руҳий оламини ҳар томонлама ўрганганлиги билан 
ўз замондош олимларидан ажралиб туради. Қорабоғий инсон борлиғи, 
хусусан инсоннинг руҳий ҳолати, руҳ билан тананинг ўзаро алоқадорлиги 
ҳақида фикр-мулоҳаза юритишда, шарқ перепатетиклар мактабининг буюк 
намоёндалари Абу Наср Форобий, Абу Али ибн Сино каби 
мутафаккирларнинг илғор анъаналарини давом эттирди.
Рационализм тазйиққа учрагани бир пайтда ҳам Қорабоғий инсонда 
мавжуд бўлган руҳий кучлар, унинг танасида содир бўлаётган физик 
ўзгаришлар билан бевосита боғлиқ бўлади, деган ғояни илгари сурди. 
Унингча, руҳий кучлар инсон танасида мавжуд бўлган сезги органларининг 
функциялари (кўриш, эшитиш, таъм билиш, ҳид билиш) билан бевосита 
боғлиқ бўлади. Инсон сезги органлар билан ташқи оламнинг турли - туман 
хусусиятларини сезади ва акс эттиради амда шу аксни у руҳ деб тушунади ва 
руҳий кучлар инсон сезги органларининг ҳосиласи деган хулосага келади. 
Худди шу даврда мусулмон фалсафасида баркамол инсон ғояларини 
тарғибот ва ташвиқот қилишда фидойилик қилган шоирлардан яна бири 
Сўфи Оллоёр эди. Унингча иймонли бўлиш учун, энг аввало худони танимоқ, 
дил билан ҳам, тил билан ҳам унинг яқинлигини тан олмоқ зарур. Иймонли 

---

42 
бўлишнинг дастлабки шартларидан бири – зиёли, билимли, илмли кишилар 
суҳбатида бўлишдир. Оллоёрнинг фикрига кўра иймон мустаҳкамлигини 
ифодаловчи энг муҳим аломат – сўз билан иш (амалиёт) бирлигидир.
Сўфи Оллоёрнинг тушунтиришича, жамият маънавиятининг ҳолати 
аёл одоб-ахлоқи билан ўрганилди. Чунки аёл - жамиятнинг асоси 
ҳисобланган оила негизини ташкил этади. 
Мирзо Бедил инсон тўғрисидаги фикр – мулоҳазаларини худди шу 
мавқедан туриб баён қилади. Оламдан ташқарида турувчи ҳар қандай илоҳий 
кучни рад этади. Олам ягона, бутун бўлиб, Худо ҳам ана шу ягона бирлик 
ичида бўлади. Бошқача айтганимизда, Бедил фикрига мувофиқ, олам бир 
бутун бўлиб, моддий нарсаларни ҳам, маънавий нарсаларни ҳам ўзига қамраб 
олади. Одам эса, ўша реал борлиқнинг, қонуниятли маҳсулидир. 
Бедил асарларида инсоннинг жамиятда тутган мавқеи, ўзида икки 
олам: олами сағир, олами кабирни мужассам этувчи маънавий-ахлоқий 
фазилатлар орқали, хусусан олами сағирда бўлаётган ўзгаришларни ҳар 
томонлама таҳлил этиш орқали баён этилади. У ўзининг “Ирфон” достонида 
инсоннинг инсонийлигини ифодаловчи турли фазилатлар, хислатлар ҳақида 
фикр юритади.