1-mavzu: sotsial-psixologik trening haqida umumiy tushuncha. Trenerning shaxsi va kvalifikatsiyasi. Trenerning axloqiy me’yorlari

4.Treningga berilgan ta'sniflaning mazmuni. Trening insonlarda mavjud bo‘lgan xulq-atvori va faoliyatini boshqaruv modelini qayta dasturlash vositasi hisoblanib, kishilarning muayyan faoliyat turida o‘zini-o‘zi barkamollashtirish imkoniyatini yaratadi. Jumladan, shaxslararo munosabatlarda namoyon bo‘ladigan xulq-atvoridagi kamchiliklarni, tashgi muhitdagi salbiy stimullarga nisbatan emotsional sferasida yuzaga keladigan reaksiya tezligini barqarorlashtirish, ichki va tashqi “Men” o‘rtasidagi qarashlarni sayqallash, shuningdek, o‘zida mavjud bo‘lgan, lekin tashqariga chiqara olmagan ichki imkoniyatlarni ro‘yobga chiqarishga yo‘naltiriladi.
Psixologiya tarixida trening o‘qitishning eng keng tarqalgan shakli faol ijtimoiy-psixologik treninglardir. L.A.Petrovskaya ijtimoiy psixologik treningga ta'rif berar ekan, uni quyidagicha izohlaydi: “Trening - shaxslararo munosabatlardagi bilimlar, ijtimoiy ustanovkalar, ko‘nikma va tajribalarni rivojlantirishga qaratilgandir”, shuningdek, “Muloqotda kompetentlikni rivojlantirish vositasi hamdir”¹.
G.A.Kovalev ijtimoiy-psixologik treningni ijtimoiy-didaktik faol yo‘nalishdir deb hisoblaydi. B.D.Parigin esa guruhiy maslahatlar metodlari haqida shunday deydi: Ulardan guruhiy konsul'tatsiya metodlarini faol o‘qitish uchun foydalaniladi. Hayotiy ko‘nikmalarni, muloqotchanlik sohasida bilim berishni, kasbiy faoliyat sohasida maslahatlardan tortib to yangi ijtimoiy hayotdagi rollarni, ‘Men' konseptsiyasini korreksiya qilishni, o‘z-o‘ziga baho berish tizimini kuchayishini ta'minlaydi.
P.O. Gorboshina, “Trening - bu shaxsni o‘zgartirishga qaratilgan hissiyotlarga boy bo‘lgan mashg‘ulot turidir” deb ta'kidlab, trener faoliyatini huddi olmosni qayta ishlab unga jilo berish bilan bog‘liq o‘ta nozik zargarning ma'suliyatli faoliyat turiga taqqoslaydi.²
XX asrning 30-yillaridan birinchi ilmiy psixologik xulosalarni qilgan shvetsariyalik psixolog J.Piaje tadqiqotlarida bolaning ijtimoiylashuv jarayonini bahs va munozara usuli orqali o‘rganar ekan, bolalarda egoistlik mavqeini susayishi, o‘zini xatti - harakati va o‘zgalar mavqeini anglash bilan bir qatorda o‘zini o‘zgalar o‘rniga qo‘ya olish qobiliyatini rivojlantirishini aniqlagan.
Nemis psixologi K.Levinning fikricha, guruhdagi munozara har bir shaxsning ijtimoiy ustanovkalari, qarashlarini, har bir shaxsning guruhiy faoliyatiga nisbatan motivatsiyasini oshirib, o‘z mavqei va o‘zgalarni tushinish, his qilish ehtiyojining oshishini ta'kidlaydi.
S.I.Makshanovning psixologik trening nazariyasiga kelsak, shaxsga nisbatan qaratilgan “rivojlanish” tushunchasidan farqli o‘laroq, treningga shaxs xususiyatlarini “ataylab o‘zgartirish” atamasini kiritgan. Ushbu tushuncha “rivojlanish” tushunchasiga nisbatan kengroq ma'noni anglatib, unda o‘zgarishlarning maqsadi, jarayoni va natijalarini etarlicha aks ettiruvchi ongli xususiyatlarini ta'kidlaydi. “Ataylab o‘zgarish” tushunchasi rivojlanish bilan bog‘liq bo‘lmagan holatlarga nisbatan qo‘llash imkonini beradi, masalan, ataylab o‘zgarish natijasida insonning biror narsaga munosabati o‘zgarganda, bu, albatta, o‘zgarish, lekin rivojlanish hisoblanmasligini keltirib o‘tadi.³ Ataylab o‘zgartirish rivojlanishni ham, korreksiyani ham o‘z ichiga oladi.
Boshqa mualliflar trening bilan birgalikda tajriba ham almashinish konsepsiyasini ta'kidlashadi. K'ell Rudestam trening shaklini “o‘rganish tajribasining asosiy markazi, ba'zi hollarda - odamni o‘qitish va o‘zgartirishning yagona muvaffaqiyatli usuli” deb ataydi. Uning ta'kidlashicha, “ har bir ishtirokchi guruhdagi o‘zaro munosabatlarni kuzatib, o‘zini boshqalar bilan tanishtirishi va ular o‘rtasida o‘rnatilgan o‘zaro hissiy aloqa orqali shaxs o‘z his- tuyg‘ulari va xatti-harakatlarini to‘gri baholaydi. Shuningdek, ishtirokchilar trening davomida hayotda uchraydigan oddiy ko‘nikmadan tortib, murakkab ko‘nikmalarga taqlid qilishi va amalda qo‘llab sinovdan o‘tkazishi mumkinligini ta'kidlab otadi”⁴
Viktor Kagan treningni bilim va konikma berishga asoslangan ta'limning maxsus shakli va psixologik treningni tushunish uchun umumiy va asosiy bo‘lgan “tajriba” tushunchasi bilan bog‘liq ekanligini ta'kidlaydi. Aytishimiz mumkinki, guruhiy psixologik trening- bu guruhdagi o‘zaro ta'sir o‘tkazish jarayonida o‘z hayotiy tajribasini o‘rganish, tahlil qilish va qayta baholash orqali shaxsni shaxsiy va kasbiy rivojlanishiga qaratilgan ataylab o‘zgartirish usulining o‘ziga xos xususiyatlarini keltirib o‘tadi.⁵
J.Cliffordning trening haqidagi pozitsiyasi quyidagicha: ‘Trening bu yangi mahoratni o‘rganadigan majburiy bo‘lmagan bilim jihati bo‘lib, rasmiy (masalan, o‘quv kurslari) va norasmiy (masalan, ish joyida o‘qitish) tashkil etilgan va talabaning xulq-atvorida barqaror o‘zgarishlarni hosil qiluvchi jarayon.” deb, ta'kidlaydi.⁶
Yuqorida keltirilgan trening haqidagi ta'riflardan xulosa chaqarish mumkinki, trening mashg‘uloti maqsadli tashkil etilgan jarayon, organish tajribasi orqali ishtirokchilarning bilim yoki xatti-harakatlarida muayyan faoliyatning bajarish ko‘nikmalarini hosil qilish va shaxsning kelajak ehtiyojlarini samarali qondirishga qaratilgan sun'iy va tabiiy ravishda tashkil etilgan har xil toifali kishilar yig‘inidir desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Shunigdek, trening tushunchasi amaliy sohani qamrab olib, psixoterapiya, psixokorreksiya va shaxsning rivojlantirish imkoniyatlarini ham ta'minlab beradi.