1-savol Javobi. Arxitekturaning shakillanishi so’ngi paleolit davriga borib taqaladi, huddi shu davrdan boshlab odamlar o’zlari uchun turar joylar qura boshlaganlar. Neolit davriga kelib odamlar avvaldan yashab kelgan joylaridan ketmasdan

63-savol Javobi. Kalon masjidi. Masjidi Kalon inshooti o‘rta asrlarning noyob me’morchilik namunasi bo‘lib, 

uning o‘rnida dastlab qoraxoniylar sulolasi hukmronligi davrida Juma masjidi bunyod etilgan. Shayboniylar 

davrida  esa  u  Masjidi  Kalon  sifatida  qayta  qurildi.  Masjidning  hozirgi  ko‘rinishi  Shayboniylar  sulolasiga 

mansubxonlar  tomonidan  bunyod  etilgan.  Me’moriy  obidani  bunyod  ettirgan  shaxslar  haqida  gapiradigan 

bo‘lsak,  inshootning  ko‘pgina  qismlari  Ubaydullaxon,  Abdulazizxon  va  Abdullaxon  davrida  qurilgan. 

Buxoroning eski shahar qismida joylashgan Masjidi Kalonr ivojlangan va so‘nggi o‘rta asrlarning o‘ziga xos 

me’moriy  inshooti  bo‘lib,  1121-yilda  bunyod  etilgan  bo‘lsa,  1514-yilda  u  qayta  qurila  boshlagan  va  XVI 

asrning o‘rtalarida uning bunyod etilishi yakunlangan. Me’moriy obidaning bunyod etilishida xom va pishgan 

g‘isht, loy, yog‘och, tosh, ganch va chorus pishiq g‘ishtidan keng foydalanilgan. Me’moriy obidaning dizayni 

haqida  gapiradigan  bo‘lsak,  masjid  to‘g‘ri  to‘rtburchak  tarhli  (127×78  m),  keng  hovli  atrofini  gumbazli 

bostirma  ayvon  egallagan.  188  qubba  (gumbazcha)  208  ustunga  tayangan.  Ularo‘ziga  xos  mahobatli 

ko‘rinishga ega bo‘lib, ustunlarga keyinchalik murabba tarhli poy ustunlar o‘rnatilgan. Hovlining to‘rt tomoni 

markazida  naqshinkor  peshtoqlar  bor.  Sharqdagi  tashqi  ulkan  peshtoq  mahobati  va  muhtasham  bezagi  bilan 

ajralibturadi. Masjidi Kalonning tashqi 7 eshigi bo‘lib, asosiy sharqiy darvoza oldida va ichida keng ayvonlar 

joylashgan.  Peshtoq  ravoqidagi  boloxona  va  uning    yon  tomonidagi  qirrali  ravoqlar  koshin  va  sirlashgan 

g‘ishtlar  bilan  bezatilgan.  Ayniqsa,  ganchkori  ravoqlar  alohida  ajralib  turadi.  Peshtoq  orqali  hovli  to‘ridagi 

xonaqoh  maksuraga  o‘tiladi.  Xonaqohning  tashqi  poygumbazi  baland,  moviy  gumbazi  uzoqdan  tashlanib 

turadi.  Ichki  gumbaz  bag‘allariga  “qolibkori”  uslubida  qator  mayda  ravoqcha  (16  ta)lar  ishlangan.  Mehrob 

bezaklari  nafis  koshinkorlik  san’atining  yuksak  namunasidir.  Masjidi  Kalonning  bosh  fasadi  sharqtomonga 

qaragan.  Yirik  va  mozoika  bilan  pardozlangan  masjid  peshtoqi  biroz  balandda  joylashgan.  Masjid  hovlisiga 

bir  necha  pog‘onali  zinadan  kiriladi.  Hovlining  ichki  tarafida  ikkita  moviygumbaz  joylashgan.  To‘g‘ri 

to‘rtburchak  shakliga  ega  bo‘lgan  bu  hovlining  atrofi  228  gumbazdan  galereya  bilan  o‘ralgan.  Me’moriy 

obidaning  uslubini  yoritar  ekanmiz,    Sharq  me’morchiligining  gumbazsimon  “Chor”  uslubida  qurilgan. 

Me’moriy  obidaning  o‘zigaxos  tomonlari  shundaki,  uning  hajmi  va  binokorlik  bezakchiligi  u  darajada 

bo‘lmasa-da, rejaviy masshtabligi jihatidan Samarqanddagi masjidlardan qolishmaydi. Bu inshoot qadimiyligi 

va  yirikligi  tomonidan  Samarqanddagi  Bibixonim  masjididan  keyin  ikkinchi  o‘rinda  turadi.  Masjidi  Kalon 

(forscha  –  katta  masjid)  peshtoqi  oldidagi  sahndagi  ko‘shkni  qayta  ta’mirlashda  (pavilyon)  XX  asrda  Usta 

Shirin Murodov qatnashgan. Buxorodagi katta masjidlardan biri bo‘lganligi uchun Masjidi Kalon nomi bilan 

atalgan.  Me’moriy  obidaning  bugungi  kundagi  holati  haqida  gapirar  ekanmiz,  1997-yil  Buxoro  shahrining  

2500  yillik  yubileyi  munosabati  bilan    masjid  qayta  rekonstruksiyadan  chiqarildi  va  atrofi 

ko‘kalamzorlashtirildi. Me’moriy obida masjid vazifasini bajarish bilan birqatorda yetim-yesir, darveshlar va 

musofirlar  uchun  boshpana  vazifasini  o‘tagan.  O‘zbekiston  hukumati  tomonidan  berilayotgan  e’tiborga 

to‘xtaladigan  bo‘lsak,  1997-yilda  Buxoro  shahrining    2500  yilligi  munosabati  bilan  Buxorodagi  barcha 

obidalar  qatorida  Masjidi  Kalon  ham  qayta  ta’mirdan  chiqdi.  YUNESKO  tashkilotining  Butun 

Jahonyodgorliklari ro‘yxatiga kiritildi. 2000-yil 30-avgustda “Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va 

ulardan foydalanish to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi. Shu va boshqa qonunlar inshootning huquqiy vakolati 

hisoblanadi.