1-savol javobi Avesto» tarbiyaviy manba sifatida. «Avesto» asarida inson shaxsining kamolotga erishishiga oid fikrlar ifoda etilgandir

1-savol javobi Avesto» tarbiyaviy manba sifatida. «Avesto» asarida inson shaxsining kamolotga erishishiga oid fikrlar ifoda etilgandir. Mazkur asar g’oyalari orqali qadimgi davrlarda mamlakatimiz hududida yashagan xalqlarning tabiiy, ilmiy, ma'rifiy hamda ijtimoiy qarashlari borasida muhim malumotlarga ega bo’lamiz. « Avesto » diniy xarakterga ega bo’lish bilan birga, o’zida falsafiy, siyosiy, filologik, va tarbiyaviy masalalarni ham qamrab olgan. Zardushtiylik dinining g’oyalari xususida so’z borganda, ularning to’g’rilik bilan yashash va axloqiy unsurlarga asoslanganligini alohida ta'kidlab o’tish lozim. Ushbu afsonada gunoh va uning jazosi, poklikning mohiyati ta'riflanib olov, suv, er, chorva, daraxt hamda o’simliklar ulug’lanadi, kohin, harbiy, dehqon va chorvadorlar sharaflanadi. Hayvonlarga zulm o’tkazish eng katta gunoh sifatida qoralanadi. Mazkur bo’limda shaxsiy gigienaga amal qilishga oid qoidalar–tirnoq va sochni parvarishlash masalalari yuzasidan fikr bildiriladi. Bildirilayotgan fikrlardan anglashiniladiki, zardushtiylik dinining g’oyalariga ko’ra, shaxsning axloqiy xislatlarga ega bo’lishi Adolat o’lkasini qaror toptirishda tayanch omil bo’lib xizmat qiladi. Zardushtning asosiy yo’riqlaridan biri ham Axura Mazdaning ko’makchisi sanalgan inson sa-hovatli bo’lishi kerak, degan aqidadir. Garchi, zardushtiylikda diniy rasmrusumlarga rioya etish, Zardusht tomonidan ilgari surilgan barcha axloqiy yo’l-yo’riqlarni bajarish har bir kishining muqaddas burchi ekanligi e'tirof etilishi bilan birga, dunyoviy ishlar va ularning mohiyati ham ochib beriladi. «Yaxshi fikr» iborasining mazmuni o’zida ilohiy qonun ruhidagi g’oyalarga ega bo’lish, yaqin kishisiga nisbatan mehribonlik ko’rsatish, muhtojlarga ko’maklashish, yovuzlikka qarshi kurashga doimo tayyor turish, kishilarning baxt-saodati yo’lida harakat qilish, ahillik, qabiladoshlar bilan birga do’stlik va totuvlikda yashashga intilish ruhidagi niyat va fikrlar musaffoligini aks ettiradi. Inson fikran ham boshqalarga hasad qilmasligi lozim. Yaxshi niyatli kishi darg’azab bo’lmaydi, jaholatlarga berilmaydi. Zero, bunday ruhiy holatda inson yaxshilik haqida o’ylamaydi, burch va adolat haqida unutadi va nojo’ya harakatlar qiladi. «Avesto»dagi uchlikning haqiqiy manbalariga yondashiladigan bo'1sa, ular qadimgi zamon kishilarining axloqiy tasawurlariga batamom muvofiq bo’lib tushadi. Fikr, so’z va ishning birligi ibtidoiy insonning ham ajralmas xislati edi. Uning ong, axloq va boshqalar xususidagi tasawurlari o’zi mansub bo’lgan jamoa bilan uzviy bog’langan, Jamoaning fikri uning ham fikri, jamoaning so’zlari uning ham so’zlari, jamoaning ishlari uning ham ishlari bo’lgan. Ijtimoiy va shaxsiy manfaatlarning uyg’unligi-urug’chilik jamiyatining muhim belgisidir. Jamoaning har qanday topshirig’ini bajarish uning a'zolari uchun mu-qaddas qonun edi. Xulosa qilib aytganda, «Avesto» asarida insonning barkamol bo’lib etishishida uning so’zi, fikri hamda ishi ezgu bo’lishi va ezgulikning tantanasi uchun xizmat qilishiga katta e'tibor beriladi. Ushbu axloqiy uchlik g’oyasi eng qadimgi davrlardan boshlab kishilik jamiyati taraqqiyotining keyingi bosqichlarida yaratilgan barcha ma'rifiy asarlar mazmunining shakllanishiga asos bo’lgan. Zero, unda insonning inson sifatida ma'naviy va moddiy jihatdan kamol topishi uchun zarur bo’lgan muayyan talablar o’z ifodasini topib, hayot kodeksi sifatida nafaqat Sharq, balki G’arb xalqlarining ham muhim ma'naviy merosi bo’lib qoldi. Asarda ifoda etilayotgan masalalarning ijtimoiy hayotning barcha jabhalarini qamrab olganligi Zardusht g’oyalarining nazariy va amaliy ahamiyatini oshirib, uning qimmati bugungi kunda ham yuqori bolishiga olib kelgan.
2-savol javobi Xalq pedagogikasi - tarbiyaning maqsad va vazifalari borasida muayyan xalqning hayotiy tajribasi hamda turmush tarzida shakllangan amaliy qarashlar majmui; muayyan jamiyatda yashash uchun har bir odam amal qilishi shart sanalgan va urfodat, udum, xulqodob, marosim, anʼana, turmush tarzi, badiiy ijod, uyin singari empirik vositalarda namoyon buladigan amaliy faoliyat hamdir. Xalq pedagogikasi fanda etnopedagogika deb ham yuritiladi. Ped. fanida Xalq pedagogikasiga xos eng muhim belgilaridan biri uning qadimiyligidir. Har qanday xalq muayyan etnos sifatida mavjud bulishi uchun oʻziga xos qiyofaga ega boʻlishi kerak. Xalqning ijtimoiy, maʼnaviy, intellektual qiyofasi esa uning ped. vositasidagina shakllanadi. Xalq pedagogikasi muayyan xalqning oʻzi bilan birga dunyoga kelgani uchun ham uning tarixi xalq tarixi bilan teng . Xalq pedagogikasining ikkinchi belgisi uning toʻliq amaliy xususiyatga egaligidir. Xalq taʼlim-tarbiya jarayoni va uning natijalariga pragmatik nazar bilan qaragani uchun Xalq pedagogikasi gʻoyalar shaklida emas, balki urfodat, anʼana, amal, udum, xulqodoblar tarzida namoyon boʻladi. Xalq pedagogikasi taʼlimtarbiya haqidagi fikrlar yigʻindisi emas, balki amal qilinishi majburiy boʻlgan va bajarilishi hamma tomonidan nazorat qilinadigan amaliy xulqiy koʻnikmalar va sh.k. majmuidir. Xalq pedagogikasining uchinchi xususiyati uning muallifi nomaʼlum, anonim ped. ekanligidir. Xalq pedagogikasi talablarining yaratuvchisi maʼlum boʻlmaganligi uchun ham muqaddas sanalgan va soʻzsiz bajarilgan. Etnopedagogikaga doyr biror talabning muallifi maʼlum boʻlsa, uning taʼsiri pasayib ketadi. Chunki u, kim boʻlsada, qandaydir bir odamning istagi sifatida qabul etiladi. Anonimlik esa urfodat, udum, xulqodatlarga sirlilik, muqaddaslik tusini beradi. Xalq pedagogikasining toʻrtinchi belgisi uning sinkretik (qorishiq) xususiyatga egaligidir. Xalq hayoti koʻp qirrali ekani holda yaxlit boʻlgani singari uning ped.si ham qorishiqdir. Xalqning turli yoʻnalishdagi pedagogik tadbirlari sinkretik tarzda birvarakaiiga olib borilgani uchun Xalq pedagogikasiga alohidalik emas, umumiylik xosdir. Xalq pedagogikasining beshinchi belgisi uning keng yoyilganligidir. Xalq pedagogikasiga oid amallar muayyan etnik birlikning hammasiga birday tatbiq qilinadi. Muayyan shaxslarning xohishirodasi qandayligidan qatʼi nazar, xalqning har bir vakili uning tarbiya va yashash tarziga doyr talablariga rioya etishga majbur. Xalq pedagogikasi talablarini bajarishda tarbiyalanuvchining istaklari inobatga olinmaydi. Muayyan etnik birlikning turmush tarzida namoyon boʻlishi Xalq pedagogikasining oltinchi xususiyatidir. Xalq pedagogikasi empirik tabiatga ega boʻlib, jamiyat aʼzolari hayotini yoʻlga qoʻyishga qaratilgan va uning qoidalari muhokama uchun emas, balki turmush mobaynida amal qilish uchundir. 3-javobi Eng qadimgi tarbiya haqidagi yodgorliklar bizgacha bevosita yetib kelmagan. Turkiy va forsiyzabon xalqlarning hayot kechirish san’ati, donolik majmuasi sifatida yuzaga kelib, borliqqa amaliy munosabatda bo'lishning namunasi tarzida e’tirof etilgan ma’naviy madaniyat yodgorliklari qadimgi grek tarixchisi Gerodotning «Tarix», Strabonning "Geografiya" hamda Mahmud Koshg'ariyning «Devonu lug'atit-turk» kabi asarlari, Urxun-Enasoy bitiklari kabi adabiy-tarixiy manbalarda saqlangan. Ushbu yodgorliklar mohiyatini o'rganish insonning shakllanishida moddiy va ma’naviy madaniyat qay darajada katta o'rin tutganidan dalolat beradi. Eramizdan oldin, taxminan 484(480)— 431(425) -yillari yashagan yunon tarixchisi Herodotning «Tarix» kitobida qadimgi forslar, soqlar, masog'utlarning ta’lim-tarbiya tarziga oid muhim ma’lumotlar berilgan. Plutarxning qayd etishicha, Aleksandr Maqduniy yerli xalqlarga yaqinlashish maqsadida makedoniyaliklar bilan mahalliy xalqlarning urf- odatlarini o'zaro uyg'unlashtirishga harakat qilgan.Shu maqsadda u o'ttiz ming bolani ajratib olib, yunon tili va makedoniyaliklarga xos bo'lgan harbiy san’at sirlarini o'rgatishga buyruq bergan. Ana shu maqsadni amalga oshirishga juda ko'p murabbiylar tayinlangan. Yunon alifbosining keyinchalik bu yurtda qabul qilinishi o'sha davrda ko'plab maktablar ochilgani hamda unda erli aholi farzandlari ham o'qitilganidan dalolat beradi.. Shu maqsadda u o'ttiz ming bolani ajratib olib, yunon tili va makedoniyaliklarga xos bo'lgan harbiy san’at sirlarini o'rgatishga buyruq bergan. Ana shu maqsadni amalga oshirishga juda ko'p murabbiylar tayinlangan. Yunon alifbosining keyinchalik bu yurtda qabul qilinishi o'sha davrda ko'plab maktablar ochilgani hamda unda erli aholi farzandlari ham o'qitilganidan dalolat beradi. Eng qadimgi davrlarda yo'lga qo'yilgan ta’lim- tarbiyaga oid qimmatli ma’lumotlarni biz yana xalq og'zaki ijodi namunalari: afsonalar, qahramonlik eposlari, qo'shiqlar, maqol va iboralarda ilgari surilgan g'oyalardan ham olishimiz mumkin. Chunki xalq donishmandligining yorqin namunasi bo'lgan xalq og'zaki ijodida xalq pedagogikasiga xos bo'lgan tarbiya tajribalari umumlashgan.. Ibtidoiy tuzum kishilarining orzu-istaklari, o'y-fikrlari, maqsad va intilishlarini yoritishga xizmat qilgan afsonalaming ko'pchiligi bizga eng qadimgi yodgorliklar- «Avesto», Firdavsiyning «Shohnoma» asarlari orqali ma’lumdir. Ibtidoiy tuzum kishilarining orzu-istaklari, o'y-fikrlari, maqsad va intilishlarini yoritishga xizmat qilgan afsonalaming ko'pchiligi bizga eng qadimgi yodgorliklar- «Avesto», Firdavsiyning «Shohnoma» asarlari orqali ma’lumdir.
«Avesto»- eng qadimgi yozma ma’rifiy yodgorlik Eramizdan avvalgi minginchi yillarning o'rtalarida eng qadimgi ajdodlarimiz tomonidan qahramonlik mavzusida juda ko'p afsona va rivoyatlar yaratilgan. Zardushtiylik ta’limotining axloqiy yo'riqlariga binoan inson tomonidan o'z burchini his etishning eng birinchi belgisi ma’naviy poklik sanalgan. Ayollarga g’amxo’rlik ko'rsatish ijtimoiy zarurat hisoblangan. Ayniqsa, homilador ayollarga muruvvat ko'rsatish asosiy insoniy burch sanalgan. Diniy g'oyalarga ko'ra, tuproq, suv, havo hamda quyosh muqaddasdir. Odamlar ularni e’zozlash, quyoshga sajda qilishga da’vat etiladi. Zardusht ta’limotida shaxsiy va turmush gigienasiga qat’iy amal qilish kishilar o'rtasida turh xil kasalliklar kelib chiqishining oldini oluvchi tadbir ekanhgi alohida uqtiriladi Shu o'rinda quyidagi 4-javobi Islom (arabcha — boʻysunish, itoat etish, oʻzini Alloh irodasiga topshirish) — jahonda keng tarqalgan uch dindan ( xristianlik va Yahudiy bilan bir qatorda) biri. Islom diniga eʼtiqod qiluvchilar arabcha „muslim“ („sadoqatli“; koʻpligi „muslimun“) deb ataladi. „Muslim“, „muslimun“ soʻzining boshqa xalqlar orasida oʻzgacha talaffuz etish (masalan, forslarda — musalmon, oʻzbeklarda — musulmon, qirgʻiz va qozoqlarda — musulmon, Ukraina va Rossiyada — basurman) natijasida bu dinga eʼtiqod qiluvchilar turli nom bilan ataladi. Lekin bularning ichida hozir musulmon iborasi keng tarqalgan. Davlatlar aholisi tarkibi islom dinida eʼtiqod qiluvchi 10 %Yashil: sunniy mintaqalar, Qizil: shiya mintaqalar, Koʻk: Ibodiy (Ummon)Jahonda qariyb 1,2 milliard kishi Islomga eʼtiqod qiladi. Musulmonlarning 2/3 qismidan koʻprogʻi Osiyoda yashaydi va bu qitʼa aholisining 20 % idan ortiqrogʻini tashkil etadi. Qariyb 30 % musulmonlar Afrikaga toʻgʻri keladi (qitʼa aholisining deyarli yarmi). Dunyoda musulmon jamoalari mavjud boʻlgan 120 dan ortiq mamlakatdan 40 dan ziyodida musulmonlar aholining koʻpchiligini tashkil qiladi — Shimoliy Afrika, Gʻarbiy Osiyoning barcha mamlakatlarida (Kipr, Livan, Isroil mustasno), Senegal, Gambiya, Niger, Somali, Afgʻoniston, Pokiston, Bangladesh, Indoneziya va boshqa baʼzi mamlakatlarda aholining 80 % dan ortigʻi musulmonlardir; bir qancha mamlakatlarda musulmonlar aholining yarmidan 80 % igacha tashkil qiladi (Gvineya, Mali, Livan, Chad, Sudan). Malayziya va Nigeriyada qariyb yarmi, baʼzi bir mamlakatlar (Gvineya-Bisau, Kamerun, Burkina-faso, Syerra-Leone va boshqa)da musulmonlar ozchilikni tashkil qilsa ham, taʼsir doirasi kuchli. Musulmonlarning soni jihatdan eng yirik davlatlar — Indoneziya, Hindiston, Pokiston va Bangladesh; musulmonlarning anchasi Markaziy Osiyo mamlakatlari, Xitoy, Tailand, Efiopiya, Tanzaniya, Kiprda, Yevropaning ayrim mamlakatlari (Bosniya va Gersegovina, Albaniya, Buyuk Britaniya, GFR, Fransiya va boshqa), Shimoliy va Janubiy Amerika qitʼasi mamlakatlari (AQSH, Kanada, Argentina, Braziliya, Gayana, Surinam, Trinidad va Tobago)da, Avstraliyada, Fiji orollarida yashaydi. Islom 7-asrda Hijoz (Gʻarbiy Arabiston)da paydo boʻldi. Uning asoschisi Muhammad s.a.v sanaladi. Islom dinining paydo boʻlishi xususida Islom manbalariga asoslangan diniy anʼanada u ilohiy hodisa, insonlarni toʻgʻri yoʻlga solish uchun Alloh tomonidan yuborilgan oxirgi taʼlimot deb uqtiriladi. Islom talqinida dastlab yahudiy va xristianlar ham aynan musulmonlar eʼtiqod qilgan xudoga ishonganlar. Shu xudo, yaʼni Alloh odamlarga paygʻambar-elchilar yuborgan. Ammo insonlar paygʻambarlar taʼlimotini buzganlar. Shuning uchun Alloh insonlarga oxirgi rasul etib Muhammad s.a.vni tanladi, unga oʻzining kalomi — Qurʼon nozil qildi. Muhammad s.a.v oldin oʻz hamshaharlarini, soʻng barcha arablarni koʻplab qabila xudolariga sigʻinishdan voz kechish va yagona xudo — Allohga eʼtiqod qilish, solih hayot kechirish, u dunyoda jannatga tushish uchun bu dunyoda ezgu ishlar qilishga daʼvat etdi. Qurʼonga koʻra, arablar va yahudiylarning umumiy bobokaloni Ibrohim (a.s) Allohga birinchi boʻlib imon keltirgan. Demak, Islom batamom yangi eʼtiqod emas, balki Ibrohim (a.s) ga nozil boʻlgan dinidir. Muhammad (a.s) ga, 40 yoshida(milodiy 610-yil) vahiy (ilohiy koʻrsatma) kelishni boshladi. Ammo, bir necha nufuzli yaqin qarindoshlarini hisobga olmaganda, Makkaning koʻpchilik aholisi, ayniqsa, quraysh qabilasining zodagonlari uning targʻibotlariga ochiqdan-ochiq qarshi chiqdilar. Muhammad (a.s)ni yolgʻonchiga chiqarib judda katta zulm koʻrsatildi. Dastlab bir guruh musulmonlar Habashistonga hijrat qilishdi, Yasribdagi banu Avs va banu Xazraj qabilalarining vakillari 622-yimda musulmon jamoasini oʻziga qabul qilish, Muhammad (a.s)ni paygʻambar va Allohni yagona deb tan olishdi. Hijrat nomini olgan bu voqea Islom tarixida burilish yasadi. Koʻchib oʻtgan kishilar muxojirlar (koʻchib kelganlar), Madinada Islomni qabul qilganlar ansorlar (tarafdorlar) deb ataldilar. Madina va Makka oʻrtasida boshlangan kurash 8 yil davom etdi (qarang Badr jangi, Uxud j angi, Xandaq jangi va boshqa). 628-yilda Makka zodagonlari Muhammad s.a.v bilan kelishishga majbur boʻldilar (qarang Hudaybiya sulhi). 630-yilda musulmonlar qoʻshini hech qanday qarshiliksiz Makkaga kirib bordi. Makka aholisi yoppasiga Islom dinini qabul qildi va Muhammad (s.a.v)ni Allohning elchisi (rasuli) deb eʼtirof etdi. Ana shundan boshlab Makka Islom dini markaziga, Kaʼba musulmonlarning muqaddas ziyoratgohiga aylangan. Muhammad (s.a.v) vafot etgan 632-yilda Arabiston yarim oroli toʻla birlashtirilgan, uning aksariyat aholisi Islom dinini qabul qilgan edi. Arabistonning siyosiy, iqtisodiy, etnik va madaniy jihatlardan birlashishida Islom dini muhim omil boʻlib xizmat qildi. Muhammad s.a.v vafotidan soʻng Abu Bakr, Umar ibn Xattob, Usmon Ibn Affon, Ali ibn Abu Tolib paygʻambarning oʻrinbosari (xalifa) sifatida hukmronlik qildilar. Ular va ulardan keyingi xalifalar 7-8 asrlarda Iroq, Falastin, Suriya, Eron, Movarounnahr, Misr, Shimoliy Afrika, Pireney yarim oroli, Shimoliy Hindistonni fath qilishdi. Bir asrdan kamroq vaqt davomida Shimoliy Xitoydan Ispaniyagacha, Kavkazortidan Hind okeanigacha boʻlgan katta hududni zabt etdilar va Islom dinini yoydilar (qarang Arab xalifaligi). Islomning muqaddas kitobi Qurʼondir. Musulmonchilikda bu kitobning butun mazmuni Allohning vahiy qilingan soʻzi deb tushuniladi. Islomning aqidalari, eʼtiqod talablari, huquqiy va axloqiy meʼyorlari, cheklash va taʼqiqlari Qurʼon bilan birga uning tafsirlarida, hadis toʻplamlari va shariat qoʻllanmalarida, shuningdek, 8-12-asrlarda vujudga kelgan ilohiyot adabiyotlarida oʻz ifodasini topgan.
5-javobi Hadis ilmining paydo bo'lishi. Imom al-Buxoriy va Imom at-Termiziyning hadis ilmi rivojidagi xizmatlariIslom dini ta ’limoti asoslarini yorituvchi Qur’oni Karimdan keyingi asosiy manba hadis hisoblanadi. Hadislarni to'plash va ularga muayyan tartib berish asosan VIII asrning ikkinchi yarmidan boshlanib, uni eng bilimdon, tu rli fan asoslarini mukammal o'rgangan, k a tta hayotiy tajribaga ega bo'lgan kishi (muhaddis)lar tartib bergan. VIII-XI asrlarda to'rt yuzdan ortiq muhaddis hadis ilmi bilan shug'ullangan. M azkur bilimlarni o'rganishning o'ziga xos yo'nalishi bo'lib, «hadis ilmi» nomi bilan yuritilgan. Keyingi -yillarda Muhammad alayhis-salomning hayoti, faoliyati ham da uning diniy-axloqiy ko'rsatm alarini o'z ichiga olgan hadislar, Imom Ismoil al-Buxoriyning «Al-jome’ as-sahih» («Ishonarli to'plam»), «Al-adab al-m ufi^d» («Adab durdonalari»), Im om Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziyning «Ash-shamoil an-nabaviya» asarlari n ash r etildi. «Hadis» yoki «Sunna» so'zlari bir m a’noni anglatib, Rasulullohning hayoti va faoliyati hamda diniy va axloqiy ko'rsatm alari haqidagi rivoyatlardan iborat.M uham m ad alayhis-salomning ibratli ishlari, e’tiqod, poklik va insonga xos m a’naviy-axloqiy xislatlarni ifodalovchi so'zlari, pand- nasihatlari uning nomi bilan bog'hq hadislarda mujassamlangan.Hadislar dastlab yozib borilmagan. Payg'ambar Muhammad alayhis- salom arab bo'lmagan kishilarning hadislarni Qur’oni Karim oyatlari bilan adashtirib yuborishlaridan cho'chib, hadislarning yozib borilishiga ruxsat etmaganlar. Biroq payg'ambar Muhammad alayhis-salom huzurida sahobalar bo'lib, ular Rasuli akram dan eshitgan hadislarini yodlab borganlar. Jum ladan, h azrati Abu H urayra ana shunday m o'tabarkishilardan biri bo'lib, hadislarni mukammal yodlab borgan. Abu Hu- rayra tomonidan qayd etilgan hadislar to'g'ri, ishonarli (sahih) hadislar hisoblangan.Lekin hadislarni yod olgan kishilar sonining tobora kamayib borishi natijasida ularning asta-sekin unutihb ketishi borasidagi xavf yuzaga keladi. Ana shu xavfning oldini olish maqsadida xalifalar ishonarli hadislarni to'plashga farmon berganlar. Hadislarni to'plash xususidagi farmon xalifa Umar tomonidan berilgan.Hadislarni yozib borish bilan mashg'ul bo'lgan ilk muhaddislar sifati­da Rabee bin Sabeh, Said ibn Abi Aruba, Molik bin Anas, Abdumalik bin Jurayj Makkiy, Abdurahmon al-Avzoiy Shoshiy, So'fyon Savriy Kufiy va boshqalar dir.VIII-IX asrlar hadis ilmining rivojlanishida «oltin davr» hisoblanadi.Bu davrga kelib, Islom ulamolari tomonidan hadislarning qay darajada to'g'riligi, ularning qanday m anbalarga tayanilib to'planganligi jiddiy tadqiq etila boshlandi. Chunki ba’zi soxta, ishonchsiz hadislar ham paydo bo'la boshlagan, ulami tekshirib, asl hadislarni tiklash va yozma ravishda qayd etish zamon talabi boiib qolgan edi. Shuning uchun ham birinchidan, hadislarni yoddan biluvchi haqiqiy, bilimdon, o'tkir mulohazali kishilar­ning asta-sekin kamayib ketayotganligi ikkinchidan, hadislarning haqiqiy, ishonarli, ya’ni sahihlarini saqlab qohsh maqsadida ular tekshirihb, asl holiga keltirib, yozib yig'ila boshlangan. Ana shu tarzda hadis ilmi rivojlangan.Islom olamida oltita ishonchli to'plam (as-sahih as-sitta) eng nufuzli manbalar sifatida e’tirof etilgan. Ushbu manbalaming mualliflari IX asrda yashab ijod qilgan quyidagi m uhaddislar bo'lganlar: Abu Abdulloh M uhammad ibn Ismoil al-Buxoriy 194 (810) - 256 (870), Imom Mushm ibn al-Hajjoj 206 (819) - 261 (874), Imom Iso M uhammad ibn Iso at- Termiziy 209 (824) - 279(892), Imom Abu Dovud Sulaymon Sijistoniy 202 (817) - 275(880), Imom Ahmad an-Nasoiy (215 (830) - 303 (915) va Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn Yazid ibn Mojja 209 (824) - 273(886).Muhaddislar tomonidan yaratilgan va ishonarli manbalar deya e’tirof etilgan «Al-kutub as-sitta» («Olti kitob») quyidagilardan iborat:1. Abu Abdulloh M uham m ad ibn Ismoil al-Buxoriy tom onidan to'plangan «Al-jo 6-javobi Mirzo Ulug’bekning pedagogik g’oyalari va ma’rifatparvarlik xizmatlari Movаrounnаhr vа Xurosonning boy vа seiqirrа mаdаniyati vа islom dunyosining mа’nаviy аn’аnаlаrigа suyangаn hаmdа o’z dаvrining mаdаniy tаjribаlаridаn to’lа foydаlаnib, uni o’zlаshtirgаn Ulug’bek mаmlаkаtning rаvnаqi, аyniqsа uning mа’nаviy kаmolotidа ilm-fаnning vа sаn’аtning nаqаdаr muhimligini yaxshi tushunаrdi. Ulug’bek mаmlаkаtning siyosiy vа iqtisodiy hаyotini boshqаrish bilаn bir qаtordа, ilmiy ishlаr bilаn shug’ullаnаdi, olimlаrning munozаrаlаridа fаol qаtnаshаdi. Mаnbаlаrdаn keltirilgаn mа’lumotlаrgа qаrаgаndа, Ulug’bek o’tmishdoshlаri Аh­mаd Fаrg’oniy, Аbu Nаsr Forobiy, Muso Xorаzmiy, Аbu Rаyhon Beruniy vа Ibn Sino аsаrlаrini bаtаfsil o’rgаnаdi, Bu buyuk mutаfаkkirlаrning аsаrlаri orqаli u qаdimgi yunon olimlаri Аflotun, Аrаstu, Gippаrx, Ptolomeylаrning mumtoz аsаrlаri bilаn hаm tаnishаdi. Sаmаrqаnddа o’z аtrofidа to’plаngаn olimlаrning bevositа ishtiroki vа yordаmidа Ulug’bek 1424-1428-yillаrdа shаhаr yaqinidа Qbirаhmаt аnhori bo’yidа rаsаdxonа qurdirdi. Doirа shаklidа bino qilingаn bu ulkаn imorаtning аylаnаsi 47 metr, bаlаndligi 31 metr edi. Bobo’rning yozishichа, u uch qаvаtli bo’lgаn. Binoning sirti koshin vа sirli pаrchinlаr bilаn qoplаngаn. Binoning ichki sаhni sudsi fаxriy (sekstаnt) vа koridorlаr bilаn to’rt qismlаrgа аjrаtilgаn. Rаsаdxonа ichki devorlаridа koinot-u Еr shаrining umumiy mаnzаrаsi tаsvirlаngаn bo’lib, shu tufаyli bu mаvzu аholi o’rtаsidа «Hаqshi jаhon» degаn nom bilаn shuhrаt topаdi. Sаmаrqаnddа Ulug’bek rаhbаrligidа bаrpo etilgаn bu ilmiy dаrgoh mаtemаtikа, аyniqsа аstronomiya sohаsidа ilmiy dunyodа olаmshumul аhаmiyat kаsb etgаn nаtijаlаrgа erishаdi. Rаsаdxonаdа olib borilgаn kuzаtish vа tаdqiqotlаr tufаyli 1018 sobitа (qo’zg’аlmаs) yulduzlаrning o’rni vа holаti аniqlаnib, ulаrning аstronomik jаdvаli tuzilаdi. O’rtа Osiyo, YAqin vа O’rtа SHаrq mаmlаkаtlаri bo’ylаb joylаshgаn 683 geogrаfik punktlаrning Sаmаrqаnd kengligigа nisbаtаn koordinаtаlаri belgilаb chiqildi. Rаsаdxonаdа olib borilgаn tаdqiqotlаrning nаtijаlаri аsosidа mаtemаtikа vа аstronomiyagа oid qаtor nodir аsаrlаr yarаtildi. XV аsr аniq fаnlаrning, xu­susаn аstronomiyaning rаvnаqi vа Sаmаrqаnd аstronomlаri qozon­gаn olаmshumul muvаffаqiyatlаridа, аyniqsа Ulug’bekning rol vа hissаsi buyukdir. Ilm-fаngа bo’lgаn cheksiz muhаbbаt, zo’r qobiliyat vа mehnаtsevаrligi tufаyliginа u Sаmаrqаnd аstronomiya mаktаbining аsoschisi vа rаhbаri sifаtidа ulkаn muvаffаqiyatlаrgа erishdi. O’z ustidа muntаzаm ishlаsh vа bilimlаrini tinmаy chuqurlаshtirish nаtijаsidа Ulug’bek o’zining ko’pginа zаmondoshlаridаn hаm o’zib ketdi.Sаmаrqаnd rаsаdxonаsidа olib borilgаn ko’p yillik tаdqiqotlаrning sаmаrаsi, Shаrq klаssik аstronomiyasining nаzаriy vа аmаliy mаsаlаlаrini o’zidа mujаssаmlаshtirgаn vа uni yangi dаlil-isbotlаr bilаn boyitgаn shoh аsаr Ulug’bekning «Ziji jаdidi Ko’rаgoniy» (Ko’rаgoniyning yangi аstronomik jаdvаli) nomli kitobidir. Bu аsаr 1437-yildа yozib tugаllаngаn bo’lsа hаm, ungа muаllif umrining oxirigа qаdаr bаjаrilgаn ilmiy-tаdqiqot nаtijаlаri аsosidа kuzаtishlаr vа qo’shimchаlаr kiritib borаdi. «Ziji jаdidi Ko’rаgoniy» аsosаn ikki qismdаn: keng muqаddimа vа 1018 sobitа yulduzlаrning o’rni vа holаti аniqlаb berilgаn jаdvаllаrdаn iborаt. SHuni qаyd qilish joizki, Ulug’bekning аstronomik jаdvаli o’shа zаmondаgi shungа o’xshаsh jаdvаllаr orаsidа yuksаk dаrаjаdа аniqligi bilаn аjrаlib turаdi. SHuningdek, Ulug’bekning yil hisobini hozirgi hisob-kitoblаrgа solishtirgudek bo’lsаk, u bor-yo’g’i bir minut-u ikki soniyagа fаrq qilаdi. Bulаr XV аsr uchun g’oyat yuksаk аniqlik bo’lib, hozirgi zаmon o’lchovlаrigа judа yaqindir. «Ziji jаdidi Ko’rаgoniy» dаn tаshqаri Ulug’bek «Tаrixi аrbа’ ulus» (To’rt ulus tаrixi) nomli tаrixiy аsаr hаmdа musiqа ilmigа bаg’ishlаngаn beshtа risolа yozаdi.Ulug’bek davrida maktab islohoti Ulug’bek Movаrounnаhr shаhаrlаrini, xususаn Sаmаrqаnd vа Buxoroni ilm-u mа’rifаt dаrgohigа аylаntirishgа intilаdi. Uning fаrmoni bilаn 1417-yildа Buxorodа, 1417-1420-yillаrdа Sаmаrqаnddа vа 1433-yildа G’ijduvondа mаdrаsаlаr qаd ko’tаrаdi. Hаtto Buxoro mаdrаs
7-javobi Abdurahmon Jomiy XV asrda yashagan boshka mutafakkirlar kabi insonni, uning yuksak ahloqiy xislatlarini, go‘zal fazilatlarini bayon etgan allomalardan sanaladi. Abdurahmon Jomiy ham o‘z asarlarida insoniy yuksaklikni tarif etadi. Tadkikogchi Sh.SHomuhamedov A.Jomiy hakida fikrlar ekan, «Uning shaxsan o‘zi bunga namuna bo‘ldi, poklik shamlaridan biri bo‘lib porladi», - deydi. Jomiy uchta lirtik devon, etti dostondon iborat «haft rang» («Yetti taxt»), ta’lim-tarbiyaga oid «Bahoriston» asarlari bilan jahon madaniyati tarakkiyotida munosib o‘ringa ega bo‘ldi. Abdurahmon Jomiyning ta’limiy-axlokiy karashlari Sa’diyning Guliston asari uslubida yozilgan «Bahoriston» asari va «Xaft avranga kirgan «Tuhfatul axror» hamda «Silsilatuz zahab» (Oltin tizmalar») va boshqa dostonlarida ifodalangan. Bu dostonlarda va «Bahoriston»da Jomiy hakiqiy kamolatga erishgan insgon haqidagi qarashlarini bayon etadi. Jomiy o‘zining mashhur «Silsilatuz zahab» («Oltin tizmalar») dostonida esa «Sevimli aziz farzandga nasihat» bobida, avvalo har bir yosh bilim olishi zarurligi, chunki inson umri juda qisqa bo‘lib, bu umrni behuda o‘tkazmasligi, ammo bilim olgandan so‘ng unga almal qilish lozimligini ta’kidlaydi va amaliyotsiz ilm ham behuda ekanligini alohida uqtiradi. Alloma ilmning ahamiyati haqida gapirar ekan, bu bilimni egallashda kitobning har bir yoshning bilim olishidzgi o‘rniga, uning hislatlariga alohida to‘xtab o‘tadi va kitobni «teri yopingan olim» o‘xshatadi. Bilimni yoshlikdan egallash lozimligini ta’kidlaydi va johillikni qattiq qoralab, dono bilan nodonni bir-biriga qarama-karshi qo‘yadi: Hammadan avval farzand, bilimdan bahramand bo‘l, Nodonlik yurtidan chik, bilim tomon olshl yo‘l. Har bir kishiga bu so‘z, oyna kabi ayondir, Dono tirik hamisha, nodon o‘liksimondir. Abduraxmon Jomiy donolikni olqishlar ekan, avvalo, mamlakatni boshqaruvchi xukmdorlar ilmli bo‘lishi, agar rahbar nodon, joxil bo‘lsa, el boshiga juda ko‘p nadomat, zulm yog‘ilishi mumkinligini ifodalaydiю Shoh agar bo‘lmasa bilimdon hokim, Jahl botkoshda bo‘lur mukim. Yo gar undan doim jaholat, o‘lim, El boshiga tushar nadomat, zulm. «Baxoriston» asarida esa ilmni bexuda egallamaslik, xar bir shaxs foydasi tegadigan ilmni egalashi zarurligini ta’kidlaydi: Eng zarur bilimni kunt bilan o‘rgan, Zarur bo‘lmaganin axtarib yurma. Zarurini hosil kilgandan keyin, Unga amal kilmay umr o‘tkurma. Abduraxmon Jomiy asarlarida xam boshqa allomalardagi kabi tarbiyaning axamiyatiga katta e’tibor beriladi. Yetuk insonga xos bo‘lgan axloqiy xislatlar uning barcha asarlarida keng tarannum etiladi. Masalan, xaqiqiy insonga xos bo‘lgan axloqiy xislatlardan yaxshilik, saxiylik, shirinsuxanlik, kamtarlik, sabr-qanoat, do‘stlik, rostgo‘ylik, mexnatsevarlik kabilarni tarbiyalashga katta e’tibor qaratadi. Bunday sifatlardan saxovat va kamtarlik, karamni eng ulug‘ insoniy fazilatlardan biri deb biladi. «Baxoriston»da u «saxovat biror narsaga qarab yoki evaziga biror narsa talab bo‘lsa, xatto talab etilgan narsa maqtov va minnatdorchilik bo‘lgani taqdirda xam, u saxovat emas», - deydi. Abduraxmon Jomiy inson ta’masizlik va qanoatda xirs va ta’madan uzoq bo‘lishini istaydi.
8-savolga javob Zaxiriddin Muxammad Bobur xayotlik paytidayoq o‘ziga xos ma’rifiy maktab yaratdi. Maktab tushunchasi turli ma’nolarda ishlatiladi. Maktab tor ma’noda farzandlarga ilm-ma’rifat, ma’lumot beruvchi joy, keng ma’noda fan, san’at, adabiyot, ijtimoiy, siyosiy xayot kabilarda o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan yo‘nalish, oqimdir. Bobur xayotiy esdaliklar yozish maktabini «Boburnoma» asari orkali boshlab berdi. Gulbadanbegim otasi Bobur vafotidan so‘ng bu maktabni davom ettirib, «Xumoyunnoma» asarini yozdi. Bu maktab XX asr adabiyotida xam davom etdi. «Esdaliklar» (S.Ayniy), «Bolalik» (Oybek) v.b. asarlar. «Boburnoma» nisbatan tor ma’noda bo‘lsada, yozuvchi yashagan davrni, muxitni bir muncha aks ettirdi. Boburning ta’lim nazariyasidagi yana bir muxim xususiyati, o‘zi bilgan bilimlarni kelajak avlodga ilinishidir. Avlodim bilsin deb eliga o‘rgatgisi keladi. Bu xol uni bashariyatga buyuk ma’naviy boyliklar qoldirishiga muvaffaq qildi. Undan meros bo‘lib kolgan lirik she’riy asarlar; «Boburnoma», «Muxtasar», «Mubayyin», «Volidiya» va boshka asarlari jaxon fanida, ayniqsa xalq tarbiya konunlarida aloxida o‘rin tutadi. «Boburnoma»da esa shu darajada ko‘p va turli-tuman ma’lumotlar borki, ulardan xozirgi davrdagi mavjud fanlarning deyarli barcha soxalariga tegishli ma’lumotlarni olish mumkin. Shu jixatdan qaraganda, «Boburnoma» bolalar va yoshlar kitobxonligida katta axamiyatga molikdir. Shunisi diqqatga sazovorki, "Boburnoma" katta tarixiy manbaa xisoblanadi Chunonchi, 12 yoshli Bobur Andijonga suv qayerdan, kaysi ariklardan kelishini, u yerda qanday mevalar pishishini, qanday qushlar ov qilinishini, qushlarning og‘irligi qancha ekanligini biladi. Asarda bunday misollarni ko‘plab keltirishimiz mumkin. Shuni ta’kidlash zarurki, darxaqiqat «Boburnoma» - muxim terminologik va topinomik manba xisoblanib, unda yer-suv, xavo va turli tabiiy xodisalarga tegishli xalq so‘zlari ko‘plab topiladi». «Boburnoma»da XVI asr boshlaridagi (bir mingdan ortiq) o‘sha davrdagi xolatida, shuningdek ayrim nomlarning turli variantlari berilishi xam katta axamiyat kasb etadi. Bobur Mirzo o‘z xayoti faoliyatida ko‘p yo‘l bosganligi uchun yer-suv taqsimotidagi xamda qurilish ishlaridagi masofa o‘lchovlariga katta axamiyat bergan. «Boburnoma»da tilga olingan o‘lchov birliklarini xozirgi paytda qo‘llaydigan bo‘lsak, bu kuyidagichadir: Yig‘och - 8 km; kurux - 2,5 km; shar’i - 2,4 km; kari - 55 sm; tutam, musht - 8 sm; bir o‘q otim yer -110-125 metr; bir o‘q choptirim yer - 215 metr; Xarvor (bir eshak ko‘taradigan yuk) - 300 kilodan 565 kilogacha; mo‘g‘uliy masofa, quloch - 170 sm. Bir kunlik yo‘l - 40-45 km va xakazo. 9-savolga javob Alisher Navoiy ilm o‘rganishga intilishni inson kamolotini ta’minlash uchun xizmat qiluvchi eng zarur fazilatlardan bin deb biladi. Ilmni insonm, xalqni nodonlikdan, jaholatdan qutqazuvchi omil sifatida ta’riflaydi. Asarlari mazmunida iigari surilgan g‘oyalar yordamida kishilarni ilmli va ma’rifatli bo‘lishga undaydi. Mutafakkir ilm o‘rganishni har bir kishining insoniy burchi deya e’tirof etadi. Zero, ilm o‘rgamshdanmaqsadham xalqning farovon, baxtli-saodatli hayot kechirishini, mamlakatning obod bo‘lishini ta’minlashga hissa qo'shishdir, deya ta’kidlaydi. Bilimli va dono kishilar hamisha o‘z xalqining manfaati hamda mamlakatining ravnaqi yo‘lida faoliyat olib borishlariga ishonadi. Mazkur o'rinda Mirzo Ulug‘bekni ana shunday xislatga ega boigan kishilardan biri bo‘lganligiga urg£u beradi hamda uning nomi tarix sahifalarida abadiy saqlanib qoladi, deb hisoblaydi. Alisher Navoiy orzu qilgan komil inson faqat ilmli bo‘lish bilan qanoatlanib qolmaydi. Uni yetuk inson sifatida ta’riflash uchun unda, yana shuningdek, sabrqanoat, saxiylik, himmat, to‘g‘rilik, rostgo‘ylik, tavoze, adab, vafo va hokazo sifatlaming ham mavjud bo'lishi taqozo etiladi. Alisher Navoiy asarlari mazmunida o‘z aksini topgan har bir fikr amaliy ahamiyatga ega, zero, mutafakkir ulami o‘zining ulkan hayotiy tajribasiga tayangan holda bayon etadi. Alloma uzoq yillar davomida olib borgan hayotiy kuzatishlari va tajribasi asosida“Mahbub-ul-qulub” (“Ko‘ngillarning sevgani”) asarini yaratadi. Ushbu asai-da “Xamsa” dostonining tarkibiy tuzilmasidan o‘rm olgan “Hayrat-ul-abror”, shuningdek, “Nazm-ul-javohir” kabi ta’limiy-axloqiy asarlarida ilgari surilgan axloqiy qarashlami mazmun jihatidan yanada boyitadi. 10-savolga javob Amir Temur bu asarida insonparvarlik, mehnatsevarlik, adolatlilik, vatanga sadoqat, jasorat, to‘g‘rilik, do‘stlik va hamkorlik,mehr va muruwat ko‘rsatish, sabr-qanoat, yaxshilik kabi xislaHami ulug‘laydi va xiyonat, bevafolik, sotqinlikni qoralaydi. Hayotda “rosti-rusti” qoidasiga rioya etgan, Amir Temurning o‘zi naqshbandiylik tariqatidagi “Dil ba yoru, dast ba kor” tamoyiliga ko‘ra ish tutib, Yusuf Xos Hojib, Abu Nasr Forobiy, Jaloliddin Davoniy va boshqalar tomonidan targ‘ib etilgan va haqiqiy komil inson, adolatli hukmdor uchun zarur bo‘lgan quyidagi o‘n ikki qoidani o‘ziga yo‘riq qilib olganini ko‘ramiz: - Har yerda va har vaqt islom dinini quwatlash; - davlat va saltanatni boshqarishda o‘ n ikki tabaqa, toifadagi kishilarga tayanish; - dushman bilan kurashda maslahat, kengash, tadbirkorlik bilan ish ko‘rish, faollik, hushyorlik, ehtiyotkorlik ko‘rsatish, saltanat ishini yurg‘izishda murosay-u madora, muruwat hamda sabr-toqat bilan ish ko‘rish; - davlat ishlarini yurg‘izishda davlat qonun-qoidalariga qat’iy rioya qilish; adolat va insof bilan ish yuritish; - sayyidlar, ulamo, mashoyix, oqil-u donolar, muhandislar, tarixchilami izzat-hurmat qilish; - azm-u jazm bilan ish ko‘rish (aytganiga rioya etish), buzuqchilikning oldini olish; - foqaroning axvolidan ogoh bo ‘ lib turish; - barchaga hurmat-e’tiborda bo‘lish, yaxshilik, muruwat,
ehson, izzatu ikrom, haqqini ado etish; - farzandlar, qarindoshlar, oshnolar va do‘st birodarlami doimo yodda tutib, ular bilan yaqin aloqada bo‘lish; - sipohiylami hurmat etish va ularga g‘amxo‘rlik qilish. Ko‘rinib turibdiki, Amir Temur mazkur talablarga rioya etgani tufayli uning saltanati rivoj topdi, fan va madaniyat taraqqiy etdi, davlatining nufuzi oshib, nafaqat Sharqda, balki G‘arbda ham mashhur bo‘Idi.Bu o‘n ikki qoidaga rioya qilishdan tashqari, Amir Temur o‘zining hayoti tamoyillari haqida shunday degan: “Men o‘z hayotim mobaynida besh narsaga qat’iy e’tiqod qo‘ydim va hamishalig‘ ularga amal qildim, ular ushbulardir: Alloh — ul har narsaga qodir kuch, sidqidildan sig‘insang, istagan murodu maqsadingga yetkazadi;tafakkur — fikrlash va mushohada qobiliyati; qilich — ul yigitning yo‘ldoshi, el-yurt osoyishtaligmining posboni, har qanday dushmanni mahv etish quroli, aning qudrati ila dinsizlarni dinga solmoq mumkin; iymon — ul insonni barcha jonlilardan farqlantirib turuvchi xususiyatdir. Imonli odaxn xiyonat qilmaydi, qarindosh-urug‘ lari, elu-xalqning or-nomusini himoya qiladi, halollik va pokiikni fazilat biladi; kitob (bitik) — barcha bunyodkorlik, yaratuvchanlik va aql idrokning, ilm-u donishning asosidir, hayotni o‘rgatuvchi murabbiydir». Ulug‘bekning fikricha, ta’lim-tarbiyada matematika, falakkiyot fanlari bolaning aqliy qudrati va qobiliyatini o!stirishda muhim vosita bo‘lsa, tarix v a adabiyot fanlari esa bolalarning vatanparvar bo‘lib yetishishlariga xizmat qiladi. Ulug‘bek ta’lim-tarbiyada mudarrislaming odil va halol bo‘lishiga, o‘zpedagogik mahoratlarini, bilimlarini oshirib borishga, har bir mashg£ulotni yuksak saviyada o‘tkazishga da’vat qiladi, ana shu bilangina o‘quvchilarda bilimga qiziqish orttirish mumkinligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, tarbiyachi awal o‘zini tarbiyalashi, bilim va malakalarini egallashi lozim. Ulug‘bek bolalami tarbiyalashda uy sharoiti va ota-onalaming faoliyatiga yuqori baho beradi, ulami hayotda ctiidamli, mehnatsevar qilib tarbiyalash juda zarur deydi. Buning dalili sifatida “Zij” ustida ishlash paytidagi qiyinchiliklar haqida shunday deydi: “Yulduzlar jadvalini tuzish maqsadida biz kechayu kunduz ishladik, o‘z mo'ljallagan maqsadimizga yetguncha biz o‘zimizga qadar yaratilgan jadvallami taqqosladik, qayta tuzdik va shu tariqa yuz qaytalab tuzatishlar kiritgach, o‘n sakkiz yildan so‘nggina o‘z ko‘zlagan niyatimizga yetdik”Ulug‘bek axloqiy tarbiya haqida gapirar ekan, bu masalada insonlar orasidagi o‘zaro munosabat, do‘stlik va birodarlik alohida ahamiyat kasb etish kerakligini ta’kidlaydi. Uning fxkricha, haqiqiy va soxta do‘stlarni ajrata bilish lozim. g‘arazli kishi hech vaqt do‘st bo‘lmaydi, kishilami u to‘g‘ri yoUdan ozdiradi. Shu bois g‘arazli kishilardan har qanday yo‘l bilan bo‘lsa-da, yiroq bo£lish, kasbi va xulq-atvori yaxshi, hamma hurmat qiladigan, xushfe’I kishi bilan do‘stlashish lozimligini tavsiya etadi.
11-javobi Alisher Navoiy ilm o‘rganishga intilishni inson kamolotini ta’minlash uchun xizmat qiluvchi eng zarur fazilatlardan bin deb biladi. Ilmni insonm, xalqni nodonlikdan, jaholatdan qutqazuvchi omil sifatida ta’riflaydi. Asarlari mazmunida iigari surilgan g‘oyalar yordamida kishilarni ilmli va ma’rifatli bo‘lishga undaydi. Mutafakkir ilm o‘rganishni har bir kishining insoniy burchi deya e’tirof etadi. Zero, ilm o‘rgamshdanmaqsadham xalqning farovon, baxtli-saodatli hayot kechirishini, mamlakatning obod bo‘lishini ta’minlashga hissa qo'shishdir, deya ta’kidlaydi. Bilimli va dono kishilar hamisha o‘z xalqining manfaati hamda mamlakatining ravnaqi yo‘lida faoliyat olib borishlariga ishonadi. Mazkur o'rinda Mirzo Ulug‘bekni ana shunday xislatga ega boigan kishilardan biri bo‘lganligiga urg£u beradi hamda uning nomi tarix sahifalarida abadiy saqlanib qoladi, deb hisoblaydi. Alisher Navoiy orzu qilgan komil inson faqat ilmli bo‘lish bilan qanoatlanib qolmaydi. Uni yetuk inson sifatida ta’riflash uchun unda, yana shuningdek, sabrqanoat, saxiylik, himmat, to‘g‘rilik, rostgo‘ylik, tavoze, adab, vafo va hokazo sifatlaming ham mavjud bo'lishi taqozo etiladi. Alisher Navoiy asarlari mazmunida o‘z aksini topgan har bir fikr amaliy ahamiyatga ega, zero, mutafakkir ulami o‘zining ulkan hayotiy tajribasiga tayangan holda bayon etadi. Alloma uzoq yillar davomida olib borgan hayotiy kuzatishlari va tajribasi asosida“Mahbub-ul-qulub” (“Ko‘ngillarning sevgani”) asarini yaratadi. Ushbu asai-da “Xamsa” dostonining tarkibiy tuzilmasidan o‘rm olgan “Hayrat-ul-abror”, shuningdek, “Nazm-ul-javohir” kabi ta’limiy-axloqiy asarlarida ilgari surilgan axloqiy qarashlami mazmun jihatidan yanada boyitadi. Amir Temur bu asarida insonparvarlik, mehnatsevarlik, adolatlilik, vatanga sadoqat, jasorat, to‘g‘rilik, do‘stlik va hamkorlik,mehr va muruwat ko‘rsatish, sabr-qanoat, yaxshilik kabi xislaHami ulug‘laydi va xiyonat, bevafolik, sotqinlikni qoralaydi. Hayotda “rosti-rusti” qoidasiga rioya etgan, Amir Temurning o‘zi naqshbandiylik tariqatidagi “Dil ba yoru, dast ba kor” tamoyiliga ko‘ra ish tutib, Yusuf Xos Hojib, Abu Nasr Forobiy, Jaloliddin Davoniy va boshqalar tomonidan targ‘ib etilgan va haqiqiy komil inson, adolatli hukmdor uchun zarur bo‘lgan quyidagi o‘n ikki qoidani o‘ziga yo‘riq qilib olganini ko‘ramiz: - Har yerda va har vaqt islom dinini quwatlash; - davlat va saltanatni boshqarishda o‘ n ikki tabaqa, toifadagi kishilarga tayanish; - dushman bilan kurashda maslahat, kengash, tadbirkorlik bilan ish ko‘rish, faollik, hushyorlik, ehtiyotkorlik ko‘rsatish, saltanat ishini yurg‘izishda murosay-u madora, muruwat hamda sabr-toqat bilan ish ko‘rish; - davlat ishlarini yurg‘izishda davlat qonun-qoidalariga qat’iy rioya qilish; adolat va insof bilan ish yuritish; - sayyidlar, ulamo, mashoyix, oqil-u donolar, muhandislar, tarixchilami izzat-hurmat qilish; - azm-u jazm bilan ish ko‘rish (aytganiga rioya etish), buzuqchilikning oldini olish; - foqaroning axvolidan ogoh bo ‘ lib turish; - barchaga hurmat-e’tiborda bo‘lish, yaxshilik, muruwat,
ehson, izzatu ikrom, haqqini ado etish; - farzandlar, qarindoshlar, oshnolar va do‘st birodarlami doimo yodda tutib, ular bilan yaqin aloqada bo‘lish; - sipohiylami hurmat etish va ularga g‘amxo‘rlik qilish. Ko‘rinib turibdiki, Amir Temur mazkur talablarga rioya etgani tufayli uning saltanati rivoj topdi, fan va madaniyat taraqqiy etdi, davlatining nufuzi oshib, nafaqat Sharqda, balki G‘arbda ham mashhur bo‘Idi.Bu o‘n ikki qoidaga rioya qilishdan tashqari, Amir Temur o‘zining hayoti tamoyillari haqida shunday degan: “Men o‘z hayotim mobaynida besh narsaga qat’iy e’tiqod qo‘ydim va hamishalig‘ ularga amal qildim, ular ushbulardir: Alloh — ul har narsaga qodir kuch, sidqidildan sig‘insang, istagan murodu maqsadingga yetkazadi;tafakkur — fikrlash va mushohada qobiliyati; qilich — ul yigitning yo‘ldoshi, el-yurt osoyishtaligmining posboni, har qanday dushmanni mahv etish quroli, aning qudrati ila dinsizlarni dinga solmoq mumkin; iymon — ul insonni barcha jonlilardan farqlantirib turuvchi xususiyatdir. Imonli odaxn xiyonat qilmaydi, qarindosh-urug‘ lari, elu-xalqning or-nomusini himoya qiladi, halollik va pokiikni fazilat biladi; kitob (bitik) — barcha bunyodkorlik, yaratuvchanlik va aql idrokning, ilm-u donishning asosidir, hayotni o‘rgatuvchi murabbiydir». Ulug‘bekning fikricha, ta’lim-tarbiyada matematika, falakkiyot fanlari bolaning aqliy qudrati va qobiliyatini o!stirishda muhim vosita bo‘lsa, tarix v a adabiyot fanlari esa bolalarning vatanparvar bo‘lib yetishishlariga xizmat qiladi. Ulug‘bek ta’lim-tarbiyada mudarrislaming odil va halol bo‘lishiga, o‘zpedagogik mahoratlarini, bilimlarini oshirib borishga, har bir mashg£ulotni yuksak saviyada o‘tkazishga da’vat qiladi, ana shu bilangina o‘quvchilarda bilimga qiziqish orttirish mumkinligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, tarbiyachi awal o‘zini tarbiyalashi, bilim va malakalarini egallashi lozim. Ulug‘bek bolalami tarbiyalashda uy sharoiti va ota-onalaming faoliyatiga yuqori baho beradi, ulami hayotda ctiidamli, mehnatsevar qilib tarbiyalash juda zarur deydi. Buning dalili sifatida “Zij” ustida ishlash paytidagi qiyinchiliklar haqida shunday deydi: “Yulduzlar jadvalini tuzish maqsadida biz kechayu kunduz ishladik, o‘z mo'ljallagan maqsadimizga yetguncha biz o‘zimizga qadar yaratilgan jadvallami taqqosladik, qayta tuzdik va shu tariqa yuz qaytalab tuzatishlar kiritgach, o‘n sakkiz yildan so‘nggina o‘z ko‘zlagan niyatimizga yetdik”Ulug‘bek axloqiy tarbiya haqida gapirar ekan, bu masalada insonlar orasidagi o‘zaro munosabat, do‘stlik va birodarlik alohida ahamiyat kasb etish kerakligini ta’kidlaydi. Uning fxkricha, haqiqiy va soxta do‘stlarni ajrata bilish lozim. g‘arazli kishi hech vaqt do‘st bo‘lmaydi, kishilami u to‘g‘ri yoUdan ozdiradi. Shu bois g‘arazli kishilardan har qanday yo‘l bilan bo‘lsa-da, yiroq bo£lish, kasbi va xulq-atvori yaxshi, hamma hurmat qiladigan, xushfe’I kishi bilan do‘stlashish lozimligini tavsiya etadi. 12-savolga javob Movarounnahr va Xurosonda IX asrlarga kelib ma’naviy ko‘- tarilish Sharq Renessansi-Uyg‘onish davrining boshlanishga olib keldi. Movarounnahrda ilm-fan va ma’rifat sohasida o‘z xizmatlari bilan dunyoga mashhur bo‘Jgan faylasuf va munajjim, matematika, fizika, tibbiyot, tarix, til va adabiyot, pedagogika sohasida ilmiy merosi bilan nom qoldirgan Muhammad Muso al-Xorazmiy. Abu Nasr Forobiy, Ahmad aI-Farg‘oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino kabi qomusiy olimlar faoliyat olib bordilar. Qomusiy olimlar o‘z ilmiy merosida ta’limiy-axloqiy asarlar yaratishga ham katta e’tibor berib, bu asarlarda ilgari surilgan g‘oyalar insonning ham aqliy, ham axloqiy, estetik va jismoniy jihatdan kamol topishida, pedagogik fikr taraqqiyotida katta ahamiyatga ega bo‘Idi.Shuningdek, Sharq uyg‘onish davrida sof pedagogik asarlar ham varatilib, taiim-tarbiyada inson takomilining xususiy va umumiy metodlari haqida oimas ta’limoti bilan nom qoldirgan tarbiyashunos olimlar ham maydonga chiqdi. 13-javobi 1796— 1797-yillari onasi otinlik qilgan xu su siy m aktabda dastlab xalfalik, keyin m ustaqil ravishda otinlik qilgan Jahon Otin o'z m aktabida ta lim -ta rb iy a sohasida o'ziga xos usullarni qo'llashga intilgan ligin i ko'ramiz.Qizlarga boshlang'ich diniy ta’hm beradigan otinbibi m aktablari esa asosan xu su siy bo'hb, otinlarning uylarida tashkil qilinardi. B unday m ak tab lar m u a y y a n bir o'quv rejasi va d a stu rig a ega em a s edi. O'q'uvchilar ham kitoblarni o'zlashtirish darajasiga qarab guruhlarga bo'hb o'qitilardi. Dom la yoki otinoyi darsni berilgan vazifani o'qitib ko'rish va yangi topshiriq berishdan boshlardi. K atta yoshh o'quvchilardan biri otinoyiga yordam chi qihb saylanar va «xalfa» deb yuritilardi. M aktabdagi asosiy o'quv fani islom qoidalari to'plami edi. Otinoyiga ish haqi sifatida ota-onalar oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim liklar berishar ba’zan pul to'lashar edi. Bundan tashqari, ota- onalar dan «bo'yra puli», «o'tin puli» ham undirilardi. Otinoyi m aktabida o'qitishning saviyasi otinoyining bilim darajasiga nihoyatda bog'liq ekanhgini alohida taTridlamoqchimiz. Q izlar m a k ta b la rid a h arflarn i hijjalab o'q itish u su lid a savod chiqarilardi. Y a’ni, alfavit yodlanardi: — alif, be, te, s e ... So'ngra shu harflarni bir-biriga qo'shib o'qish m ashq qilinardi. D om la-im om larning xotinlari, qizlari m aktablarning qisqartirilgan dasturi asosida o'qitilardi. Shu b ilan birga, qizlarga uy-ro'zg'or ish la rid a n d astlab k i m eh n at ko'nikm alari berilardi. Maktabni muvaffaqiyatli tugatgan talabalar tum an miqyosidagi otinlar m aktabida o'qishni davom ettirardilar. U vaysiy Umarxon saroyida shoira sifatida sh e’r san’atidan, m usiqadan m uallim alik qilgan.Qizlarga boshlang'ich ta’hm berar ekan, Jahon Otin u lam in g zehnini o'stirish ga k a tta ah am iyat qaratadi. O tin o'z sh ogird lariga savod o'rgatibgina qolmay, ular orasidan iqtidorh qizlam i tanlab Sharq she’riyati bilan tanishtiradi. Qizlarni nazm bo'stoniga yetaklaydi. U vaysiy o'z davrining peshqadam shoiralaridan bo'lgan. Shu bois qizlarga she’r san’atidan dars berganda, o'sha davr shoirlari bilishi zarur bo'lgan nazirago'ylik, radifgo'ylikni ham o'rgatgan. H ar bir shoirm ushohada kuchiga ega b o b sh i zarurligini uqtirgan. Jahon Otinning ko'p asarlari insoniy muhabbat, go'zallikni ifoda etadi. U ning sh e’rlaridagi asosiy lirik qahramon hayotni butun go'zalligi bilan sev u v ch i, u n g a m a ftu n bo'lib, sh o d la n u v ch i, jab r-zu lm ga q arsh i kurashuvchi, do'stlik, vafodorlikka sodiq chin oshiq, aqlli, bilim don ayol. A na shu olijanob in son iy fazilatlar kishilar dagi vafosizlik, bem ehrlik,yolgonchilik, subutsizlik kabi salbiy illatlarga qaram a-qarshi qo'yiladi. U vaysiy o'z asarlarida xalqning dilida yod bo'hb ketgan hik m athso'zlar, maqollar, iboralardan keng foydalanadi. Bular uning asarlarining tarbiyaviy aham iyatini oshiradi. Uvaysiyning ma’rifiy faoliyatida uning ayollar savodxonhgini oshirish, aqhy tarbiya, m usiqa sa n ’ati, qobiliyatli qizlar bilan ish lash u sullari alohida ah am iyatga ega. U o‘z davrining yosh tohbalariga hayotga muhabbat tuyg‘ularini singdirib borgan, tez fikrlash, chiroyli so'zlash va boshqa tarbiya vositalari bilan bog'liq bolgan chiston-topishmoq usullarini yaratishni o‘rgatgan... 14-savolga javobOlimning odob-axloqqa oid muhim pedagogik asari «Odob as- solihin» («Solihlarning odoblari») kitobidir. Asar turkiy tilda yozilgan boiib, muqaddima, yetti bob va xotimadan iborat. Har bir bob esa to‘rt fasldan tashkil topgan. U «Zubdat al-masoyil» nomli asar biian bir jildda besh marta nashr etilgan: ikki marta Toshkentda (1889, 1901) va uch marta Istanbulda (1891, 1892, 1896). Hozirgi kunda Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutining fondida asaming ikkita qoiyozma (1313, 1320 y ko‘chirilgan) va oltita toshbosma nusxalari saqlanmoqda. «Odob as-solihin» asarining mundarijasi uning e’tiborga loyiq axloqiy-tarbiyaviy asar ekanligini ko‘rsatadi. Asar muqaddima va 7 bobdan, har bir bobi 4 fasldan iborat boiib, alloma mazkur asami yozishdan maqsadini quyidagicha bayon qilgan: «Tolibi soliqlar odobi zohiriy va odobi botiniyning bilib, unga amal qilmoqlari lozim keldi, toki bular ham talabu suluklaridin foyda topib, urug‘lar martabalariga yetkaylar....». 15-savol javobiTurkistonda jadidchilik harakati va ta’lim-tarbiya.Turkistondagi jadidchilik harakati bu bir tasodif xodisa bo’lmay, balki hayotimizdagi ijtimoiy-siyosiy ziddiyotlar maxsuldir.Jadidchilik oqimini ijtimoiy-siyosiy va ma’rifiy tomonlarini professor B.Qosimov o’z tadqiqotida batafsil bayon etgan.XIX asrning boshlaridan Buxorodagi ma’rifatparvar musulmon ruhoniylari va ziyolilari orasida madrasa va maktablar tizimiga hamda islom diniga kirib qolgan bid’atlarni isloh qilish fikri paydo bo’la boshlaydi. SHunday islohot tarafdorlarini jadidchilar, ya’ni yangilik tarafdorlari deb atay boshlaydilar. Jadidizm (arabcha «jadid» so’zidan olingan bo’lib «yangi» degan ma’noni bildiradi). O’sha davrlardan boshlab bunga qarama-qarshi turgan oqim, ya’ni feodal-o’rta asrchilik, diniy fanatizm ruhida bo’lgan kishilarni esa qadimistlar, deb atay boshladilar. XIX asr boshlarida bir qancha ma’rifatparvar mudarrislar Buxoro shahridagi 200 ga yaqin madrasani isloh qilish g’oyasi bilan chiqdilar. Bu harakat boshida madrasa mudarrisi Abu Nasr Al Kursaviy turgan edi. Qadimistlar esa ularni kofirlik va xudosizlikda aybladilar. Buxoro amiri Haydar esa Kursaviyni zindonga tashlatib, o’lim jazosiga hukm qiladi. Ammo uning tarafdorlari uni zindondan qochiradilar. Kursaviy Qozonda o’z faoliyatini davom ettirib, 1813 yilda vafot etadi. XIX asrning 50-60 – yillarida diniy islohotchilik harakati yanada kengaya boshlaydi. Endi bu harakat boshida buxorolik mudarris va tarixchi olim Marjoniy (1818-1889), g’ijduvonlik domla Fozil, Mo’minjon Vobkandiy, mulla Xudoyberdi Boysuniy va boshqa mudarrislar turar edilar. Ular madrasa va maktablarni isloh qilishni emas, balki ortiqcha darslarni olib tashlash tarafdori ekanliklarini yozadilar. Islohotchilar rahnamosi Marjoniy o’zining dasturida quyidagi olti asosiy masalalarni qo’yadi:Qur’ondagi har qanday diniy masala yuzasidan kishilar bilgan holda o’zlari erkin fikr yuritsinlar.Birovning birovga ko’r-ko’rona ergashishi qat’iy mann qilinsin.Madrasalarda o’qitiladigan hoshiya va shrq kabi quruq mazmunga ega bo’lgan va madrasa o’quvchilari uchun foydasiz bo’lgan hamda ularning 8-10 daqiqa vaqtini bekorga oluvchi darslar dars jadvallaridan olib tashlansin. 16-savol javobi.Buyuk maʼrifatparvar alloma, yozuvchi, dramaturg va jamoat arbobi Mahmudxoʻja Behbudiy 1874 yilning 19 yanvarida Samarqand shahrida muftiy oilasida dunyoga keldi. Oiladagi muhit undagi maʼrifat, adabiyot va ijtimoiy hayotga boʻlgan qiziqishning kuchayishiga, isteʼdodining rangin qirralari bilan namoyon boʻlishiga imkon tugʻdirdi.Behbudiyning otasi islom huquqshunosligi sohasida zakiy mutaxassis boʻlib, bu borada koʻplab kitoblar, risolalar yaratgan edi. Ushbu omil oʻz navbatida Mahmudxoʻjaga taʼsir oʻtkazmay qolmadi. U keyinchalik bu haqda soʻzlab, maqolalaridan birida otasining “Hidoya”, “Islom huquqiga sharhlar” asarlari oʻz taqdirida katta rol oʻynaganini alohida qayd etgandi.Mahmudxoʻja Behbudiy adabiyot, tarix, huquq va maorif qatori siyosatshunoslik bilan ham jiddiy shugʻullandi. Gazeta-jurnallar orqali jahonda sodir boʻlayotgan ijtimoiy-siyosiy voqealar bilan yaqindan tanishib bordi. U Makkaga, muqaddas Haj amallarini ado etish uchun borishga chogʻlanarkan, arab tilini mukammal oʻrganadi; islom tarixi va nazariyasi bilan jiddiy shugʻullanadi. U 1899 yili Hajga borib, u yerdan muftiy unvoniga, yaʼni, musulmonlarda oliy lavozimli ruhoniy: shariat qonunlarini talqin qiluvchi, shariat va huquq masalalari yuzasidan hukm chiqaruvchi, fatvo beruvchi lavozimli ulamo rutbasiga ega boʻlib qaytdi. Haj ziyoratidan soʻng Misr va Istanbulda boʻldi. Bu yerda davom etayotgan islohotlar uning dunyoqarashida burilish yasadi. Soʻngra Qozon va Ufa shaharlarida boʻlib, Yevropa madaniyati bilan ham qiziqdi. Oʻsha davrda Qozon va Orenburgda chiqadigan jurnal va gazetalar bilan hamkorlik qilib, ularda qator maqolalarini chop ettirdi. Maktab, maorif va madaniyat masalalari, maʼrifatparvarlik gʻoyalarining targʻiboti ushbu maqolalar magʻzini tashkil etgan edi.Qrim-tatar allomasi Ismoil Gʻaspirali (Gasprinskiy) va u bosh muharrirligidagi “Tarjimon” gazetasi Mahmudxoʻja Behbudiyning buyuk maʼrifatchi va oʻzbek jadidchilik harakati rahbarlaridan biri boʻlib yetishishida muhim ahamiyat kasb etdi.1912-1913 yillarda Behbudiy Samarqandda “Samarqand” gazetasi va “Oina” jurnaliga asos soladi. 1914 yilda yana Turkiya, Misrga borib, u yerdan muhim kitoblar, oʻquv qoʻllanmalarini olib keladi, yangi usuldagi maktab dasturi ustida ishlashga kirishadi. Biroq u turli xil toʻsiqlarga uchraydi; “jadidlar rahnamosi”, “dahriy” degan tahdidlar bilan faoliyatiga chek qoʻymoqchi boʻlishadi. 17-savol javobi.H.H.Niyoziyning qisqacha tarjimai holi. H.H.Niyoziyning ta'lim-tarbiya sohasidagi qarashlari. H.H.Niyoziyning ilm-ma'rifat, pedagok mavzusidagi she'rlari. Masallarining mavzusi va goyaviy yonalishi. «Bolaning yomon bolmogiga sabab bo`lgan onaning jazosi», «Toshbaqa bilan chayon» hikoyalarining bolalar uchun tarbiyaviy ahamiyatini tushuntirish va hikoyalarni sahnalashtirish. 18-savol jacobi.Buyuk va mutaffakir shoir, davlat arbobi, siyosatshunos, adabiyotshunos va tilshunos olim Alisher Navoiyning ijodiy merosini o’rganish va tadqiq etish biz yoshlarning bugungi kundagi muhim vazifalarimizdan biri bo’lib kelmoqda. Bu mutaffakir zotning milliy adabiyotimizga va manaviyatimizga qo’shgan hissasi katta. Bu haqda birinchi Prezidentimiz I. A. Karimov “Yuksak manaviyat-yengilmas kuch” asarida shunday deydi: “Alisher Navoiy xalqimizning adabiyoti, madaniyati va siyosiy tarixida alohida o’ringa ega bo’lgan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz namoyandasi, millatimizning g’ururi, shanu sharafini dunyoga tarannum etgan o’lmas so’z sanatkoridir” [3.34] deb tariflaydilar.


Navoiyning nafaqat boy ijodi, balki sermazmun hayoti ham biz yoshlar uchun namunadir. Uning bunyodkorligi, xalqsevarligi, fidoiyligi barchamizga o’rnak bo’lishi lozimUning so’nggi buyuk asarlaridan yana biri nasriy pandnoma yo’nalishida yozilgan “Mahbub ul-qulub” (“Ko’ngillarning sevgani”) dir. Bu asar 1500-yilda yozilgan. U Sharq adabiyoti tarixida Shayx Sadiyning “Guliston”, Kaykovusning “Qobusnoma”, Nizomiy Aruzi Samarqandiyning “Chor maqola” kabi asarlari qatorida turadi. «Mahbub ul-qulub» asari oltmish yillik umri davomida hayotda ko‘rgan-kechirganlarini teran tahlil qilib, muayyan xulosalar chiqargan donishmand adibning kelgusi avlodlarga qoldirgan buyuk ma’naviy merosidir. Bu asar har bir odam umri davomida duch kelishi muqarrar bo‘lgan hayotiy muammolarga eng to‘g‘ri yechimlarni ta’sirli usulda berishi bilan yuksak daraja kasb etadi. Musajja' san'atining nodir namunasi sanalgan bu noyob asarning yaralishi sabablarini muallif quyidagicha izohlaydi: “Bu muqaddimotdin maqsad bukim, har ko’y va ko’chada yugurubmen va olam ahlidin har nav elga o’zumni yetkurubmen va yaxshi-yamonning af’olin bilibmen va yamon- u yaxshi xislatlarin tajriba qilibmen. Xayr va sharrdin (yomonlik, gunohlardan) no’sh va nish ko’ksumga yetibdur va laim (past, xasis, nokas) va karim zaxm va marhamin ko’nglum dark etibdur. Va zamon ahlidin bayozi as'hob (suhbatdosh) va davron xaylidin ba'zi ahbobki (ayrim do„stlar) bu hollardin xabarsiz va ko’ngullari bu xayr va sharrdin asarsizdur. Bu nav ashob va ahbobg’a intiboh qilmoq va alarni nav bu holatdin ogoh qilmoq vojib ko’rundiki, har toifa xisolidin vuquflari va har tabaqa ahvolidinshuurlari bo’lg’ayki, munosib el xizmatig’a shitob qilg’aylar va nomunosib el suhbatidin ijtinob vojib bilg’aylar va bari el bila maxfiy rozlaridin so’z demag’aylar. Va shayotin makr-u firibidin boziy emagaylar. Har nav` el suhbat va xususiyatiki, alarg’a havas bo’lg’ay, bu faqirning tajribasi alarg’a bas bo’lg’ay” [1.453-454] Alisher Navoiyning fikriga ko’ra, inson uchun toj, davlat va boshqalar emas, balki eng yaxshi fazilatlar har qanday boylikdan afzaldir.