1. Uglerod va uning allopropik formalari Uglerod II vaiv oksidlari. Karbonatlar, Silikatlar

Kremniy, germaniy, sur'ma, yarim o‟tkazuvchi materiallar. Kremniy tabiatda tarqalganligi jihatidan ikkinchi o‘rinda turadi: yer po‘stlogining massasi jihatidan 26 % to‘gri keladi. Asosan SiO₂ (qumtuproq) va siliqat kislotasining boshqa to‘zlari tarkibiga kirgan holda uchraydi.
Sanoatda olish uchun:
SiO₂ + 2C = Si + 2CO
Hosil bo‘lgan kremniy qul rangi yaltiroqdir: uning suyuqlanish harorati
1465 C. d₄²⁰ = 2,4*10³ qg/m³ ga teng SiO₂ va Mg qo‘shib qizdirish yo‘li bilan ham olinishi mumkin
SiO₂ + 2Mg = Si + 2MgO Kremniy kislotalar bilan o‘zaro ta'sir etmaydi, ammo ishqorlar bilan shiddatli ravishda reaksiyaga kirishib, metilsilikat kislotasining tuzlarini hosil qiladi.
Si + 2NaOH + H₂O =Na₂SiO₃ + 3H₂
Kremniy ftor bilan odatdagi haroratdayoq o‘zaro ta'sir etib, kremniy (1U) ftorid hosil qiladi.
Si + 2F₂ = SiF₄
Qizdirilganda kremniy boshqa metalloyidlar bilan, masalan hlor, oltingugurt va kislorod bilan ham bevosita birikadi. Vodorod bilan silanlar: SiH₄, Si₂H₆,
Si₃H₈, Si₄H₁₀ va boshqalar hosil qilishi mumkin.
Kremniyning eng barqaror birikmasi SiO₂ dir bu oksidkremniyning havoda yonishi natijasida hosil bo‘ladi. Si + O₂ = SiO₂
SiO_2- qumtuproq tabiatda, asosan, kvarts minerali holida uchraydi: odatdagi qum qvartsning mayda donalaridir. Toza qum oq tusda bo‘ladi, boshqa aralashmalar, masalan temir birikmalarining qo‘shimchalari bo‘lib, ular qumni sariq tusga qiritadi.
Qum bilan ko‘mir aralashmasi elektr pechida qizdirilsa, karborund SiC hosil bo‘ladi:
SiO₂ + 3C = SiC + 2CO
Karborund qattiqlik jihatidan olmosga yaqinlashib boradi, Shuning uchun u silliqlash toshlari va charhtoshlar tayorlash uchun ishlatiladi. Qarborund elektr tokini yahshi o‘tkazadi. Uning bu hossasidan elektr pechlari uchun qarshilik elementlari tayorlashda foydalaniladi.
Silikat kislota tuzlaridan suvda faqat natriy silikat bilan qaliy silikat eriydi:
ular eruvchan shisha deb, ularning suvdagi eritmalari esa suyuq shisha deb ataladi.
SiO₂ + 2NaOH = Na₂SiO₃ + H₂O
SiO₂ + Na₂CO₃ = Na₂SiO₃ + CO₂
Bu reaksiya 1300-14000 C haroratda boradi. Suyuq shisha olovbardosh zamazqalar, kislotabardosh sement va beton tayorlash uchun, yog‘och va to‘qimalarni yonmaydigan qilish maqsadida ularga shimdirish, Shuningdek, qurilish ishlarida zaminni mustahkamlash uchun ishlatiladi.
Shisha odatdagi shisha qumtuproq qo‘shib suyuqlantirilgan natriy silikat bilan kalsiy silikatidan iborat. Uning tarkibi taqriban Na₂O CaO 6SiO₂ formula bilan ifodalanadi.
Shisha tayorlash uchun asosiy hom ashyo kvarts qumi, ohaktosh va sodadir. Bu aralashma shisha pishiriladigan mahsus pechlarda tahminan 14000 C haroratgacha qizdiriladi.
Na₂CO₃ + SiO₂ = Na₂SiO₃ + CO₂
CaCO₃ + SiO₂ = Ca₂SiO₃ + CO₂
Natriy o‘rniga qaliy ishlatish mumkin, bunda qiyin suyuqlanuvchi shisha hosil bo‘ladi, qaliy o‘rniga qo‘rgoshin ishlatilsa nihoyatda puhta shisha- hrustal hosil bo‘ladi.
Sement: Sement gil bilan ohaqtosh aralashmasini quydirish orqali olinadi.
Hosil bo‘lgan mahsulot qlinqer deb ataladi, u qalsiy siliqatlar va qal'siy alyuminatlar, qaliy alyumoferriy aralashmasidan iboratdir. Qlinqer mahsus tegirmonda qul rangi-yashil tusli mayin ququnga aylantiriladi. Tabiatda mergal' deb ataladi.
Sementning tarkibi, odatda shu sementdagi oksidlar CaO SiO₂ Al₂O₃ Fe₂O₃ ning foiz miqdori bilan ifodalanadi.
Sement tarkibiga qiradigan asosiy birikma.
3CaO*SiO₂ + nH₂O = 2CaO*SiO₂(n-1)H₂O + Ca(OH)₂
Sement, suv va to‘ldirgichlar (qum, chaqilgan tosh yoki shagal) aralashmasining qotishi natijasida hosil bo‘ladigan sun‘iy tosh beton deb ataladi. Germaniy elektron formulasi 1s²2s²2p¹3s²3p⁶
Germaniyning katta konlari yo‘q. U eng tarqoq elementlardan biridir.Germaniy nodir minerallar, (germaniy tarkibida uchraydi).
GeO₂ + 2H₂ = Ge + 2H₂O
Zonali suyuqlantirish usulida tozalash natijasida nihoyatda toza germaniy olinadi. Germaniy suyultirilgan hlorid va sul'fat kislotalarda erimaydi.
Ge + 2NaOH + H₂O= Na₂GeO₃ + 3H₂O
3Ge + 4HNO₃ + 3GeO₂ + 4NO + 2H₂O
GeO₂ + H₂ SO₄ = GeO₂ + 2SO₂ + 2H₂O
200-250⁰ C haroratda germaniy oltingugurt va galogenlar bilan shiddatli reaksiyaga kirishadi.
Kremniy va germaniy chala o‘tkazgich sifatida keng qo‘llanilmoqda. Chala o‘tkazgichlar elektr o‘tkazuvchanligining qiymati jihatidan o‘tkazgichlar bilan izolyator orasidagi mavqeini egallaydi. Chala o‘tkazgichlar tashqi ta'sirot issiqlik, elektr maydoni, yorugliq, elektromagnit nurlanish ta'siri ostida o‘zini elektr o‘tkazuvchanligini kuchli darajada o‘zgartiradi. Buning sababi, chala o‘tkazgichda atom yadrolari va elektronlar ancha puhta boglangian, Shuning uchun elektr o‘tkazuvchanliqqa sabab bo‘ladigan erkin elektronlar chala o‘tkazgichda kam. Chala o‘tkazgichda tashqaridan energiya berilsa, elektronlar o‘zilib chiqadi, buning natijasida chala o‘tkazgichning kuchli darajada ortadi.
Chala o‘tkazgichlarda ikki tur elektr o‘tkazuvchanlikelektronli va teshikli elektr o‘tkazuvchanlik bo‘ladi.
Chala o‘tkazgichlar elektronika va radiotehnikada keng qo‘lamda ishlatiladi. Ulardan to‘grilagichlar, fotoelementlar termiktorlar va boshqa asboblar tayorlashda foydalaniladi.