Jahon amaliyotida mavjud bolgan korporativ boshqaruv modellarini o’rganishdan maqsad Respublikamiz iqtisodiyoti uchun eng maqbul modelni yaratishdir. Chunki yangi texnologiyalar va zamonaviy boshqaruv usullaridan foydalanish iqtisodiyotning globallashuvida korxonalarning samaradorligini oshishini kuchli raqobat kurashishida jon saqlashiga zamin yaratadi.
Shulardan kelib chiqib xolding kompaniyalarida xusisiylashtirish jarayonlarini sifatli olib borish xusisiylashgan korxonalarni rivojlangan mamlakatlar boy tajribasiga tayangan xolda mamlakatimiz milliy xususiyatlarni etiborga olib zamonaviy boshqaruv usullarini qollash dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Boshqaruv muammolari murakkablashuvidagi sifat bosqichi ko’p sonly aksiyadorlarga va murakkab tarkibga ega bo’lgan yirik xolding kompaniyalari (moliya-sanoat guruhlari)ning shakllanishi natijasida yuz berdi. Kompaniya mulkdorlari sifatida mulkni joriy boshqarishda bevosita shaxsiy ishtirok etishdan vos kechgan investitsiya va pensiya fondlari, sug’urta kompaniyalari singari yirik sarmoyadorlar paydo bo’ldi. Shuning uchun professional yo’llanma boshqaruvchilar kompaniyalarni boshqarishda muhim ro’l o’ynaydi. Bundan tashqari, so’ngi vaqtlarda korporativ mulkdan foydalanish jarayonida mulkdori bo’lmagan, lekin u yoki bu tarzda unga aloqador shaxslar va tashklotlar (kompaniya xodimlari, hududiy hokimyat va boshqalar) faol ro’l o’ynashga urinmoqda.
Korporativ boshqarruvning maqsadi ishlab chiqarish samaradorligini oshirish korporaysiya faoliyatiga jalb etilgan barcha shaxslar guruhlari manfaatlari muvozanatini ta’minlash asosida foyda va aksiyadorlik sarmoyasini oshirishdan iborat.
Korporativ boshqaruv – korporatsiya faoliyatiga o’z ulushini qo’shuvchi xam moliyaviy ham nomoliyaviy sarmoyalarning manfaatlarini hisobga olish va himoyalash tizimidir. Nomoliyaviy sarmoyadorlarga xizmatchilar(korporatsiya uchun o’ziga xos ko’nikmalar), yetkazib beruvchilar (korporatsiya uchun o’ziga xoc jixozlar), mahalliy hokimyatlar (infratuzilma va korporatsiya manfaatlari yo’lidagi soliqlar) va boshqalar kirishi mumkin.
Amerika modelining kamchiligi invetorlarning qisqa muddatli manfaatlariga ortiqcha yonaltirilganligi hisoblanadi.
Ggermaniya va Yaponiya modellarida banklarni ozaro qarama- qarshi jarayonlarni kuzatishimiz mumkin. Xususan, banklar ham aksiyador ham kreditor sifatida namayon bolib manfaatlar o’zaro toqnash kelib qoladi. Germaniya va Yaponiya modellarida davlatning roli ularda raqobat erkinligiga alohida ahamiyat qaratilgan. Bu modellarni o’rgangan olimlarning fikricha, korporativ tuzilmalarining zamirida raqobatlarni jiddiy cheklashlar mavjud bo’lib bu pirovard natijada samaradorlik boy berilishiga olib keladi.
Jahon tajribasi shunu ko’rsatmoqdaki, korporativ integratsiyalashuv jarayoni bir qancha yo’llar bilan amalga oshadi.
-qo’shib olish va qo’shilish orqali, buning natijasida bosh firma aksiyalarning nazorat paketlariga ega bo’ladi;
-banklar tomonidan firmalarning birlashtirilishi orqali;
-turli sabablarga ko’ra bosh kompaniyadan (aksiyalar nazorat paketini saqlab qolgan holda) shu’ba korxonalarning ajratib olinishi hisobiga.
Jahon tajribasi shuni ko’rsatmoqdaki, korporativ birlashmalarni shakllantirish turli xildagi maxsulotlarni ishlab chiqarish bo’yocha (xom ashyoni olisdan tortib, yakuniy mahsulot ishlab chiqarishgacha) tugallangan texnologik zanjirni barpo etish uchun imkoniyat yaratadi. Shu bilan birga, mehnatni yanada optimal tarzda taqsimlash uchun shart-sharoitlar yuzaga keladi, bu o’z navbatida, yuqori unumli uskunalar, ilg’or texnologiyani joriy etish, ishlab chiqarishni oqilona tashkil qilishga ko’maklashadi.
Xulosa
Mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun xorijiy davlatning korporativ boshqaruvini tashkil etish, korporativ boshqaruv mexanizmlarini, xolding kompaniyalarning tashkiliy tarkiblarini, ular tomonidan ishlab chiqarish texnologiyalaridan foydalanish, ishlab chiqarish jarayonini strategic istiqbollashtirish va korporativ aksiyadorlar mablaglarini boshqarishni tashkil etish tajribalaridan keng foydalanish zarur.
Iqtisodiy rivojlanish jarayonida xolding kompaniyalarini boshqarish muxim o’zgarishlarga duch keldi. Firma mulkdorlari (aksiyadorlarning) soni unchalik ko’p bo’lmasdan mulk ulushi ancha yirik bo’lgan holatda ushbu muammo aksiyadorlar o’rtasida shaxsiy muloqotlar va tegishli bitimlarni tuzish yo’li bilan xal etiladi. Biroq mulkka egalik qilishning uni bevosita boshqarishdan ajratilishi bilan kuzatilgan iqtisodiy rivojlanishning keyingi jarayoni ushbu muammoni yanada murakkablashtiradi.
Shundey qilib, zamonaviy xolding kompaniyalarida aksiyadorlar aksiyalarni xarid qilib, mablag’larini xolding kompaniyasi ixtiyoriga topshiradigan va ushbu sarmoyadan foydalanish samaradorligi bilan bog’liq xatarni o’z zimmasiga oladigan vaziyat yuzaga keldi. Ayni paytda, aksiyadorlar kompaniya faoliyatini joriy boshqarish vazifalarini xal etishda qatnashmaydilar va tashqi tashkilotlar bilan o’zaro munosabatlarda uni namoyish qilmaydilar. Xolding kompaniyalarini joriy boshqarish bo’yicha qarorlarni qabul qilish huquqi aksiyadorlar tomonidan yo’llanma menejerlarga topshiriladi.
