10-боб. Геодезик таянч тўрлари 10. 1-§. Давлат геодезик таянч тўрлари ва зичлаштириш тўрлари тўғрисида тушунча

10.11-шакл. Сунъий йўлдошлар туркуми:
а- navstar GPS; б-Глонас



10.12-шакл. Сунъий йўлдошлар туркуми ёрдамида пункт (нуқта) координатасини аниқлаш принципиял схемаси.

Ер сатҳидаги нуқталарнинг координаталарини йўлдошлар ёрдамида аниқлаш йўлдошлардан қабулловчи қурилмаларнинг узоқ­лигини радио дальномер ўлчашлари орқали аниқлашга асосланган.

Агарда 3 та йўлдошларни R₁, R₂, R₃ узоқликлари ўлчанса, (10.12-шакл) йўлдошларни шу вақтдаги координаталари маълум бўлса, у ҳолда чизиқли-фазовий кесиштириш усулида P қaбулловчи қурил­малар турган нуқта координатасини аниқлаш мумкин. Йўлдош­лар­даги соатларни синхрон юрмаслиги оқибатида йўлдошлар орасидаги аниқ­ланган масофалар ҳақиқий масофалардан фарқ қилади. Бундай хато­ликка эга бўлган масофалар “сохта узоқлик” деб номланади. Коорди­наталарни аниқлашда бундай хатоликлардан холи бўлиш учун бир вақтнинг ўзида 4 тадан кам бўлмаган йўлдошларни кузатиш зарур бў­лади. Йўлдошлар ёрдамида координаталарни аниқлаш координата боши Ер массасини марказида бўлган тўғри бурчакли Гринвич фазовий координаталар системасида ишлайди. GPS тизимида дунё геодезик системаси WGS - 84 (Wоrld Gеоdеtic System, 1984 й.) коодинаталар сис­темасидан ГЛОНАСС да П3-90 (параметр земли, 1990 й.) координаталар системасидан фойдалани­лади. Иккала координата сис­темалари бир-биридан мустақил ҳолда юқори аниқликдаги геодезик ва астрономик кузатишлар натижасида қабул қилинган. Бу координата системалари турли эллипсоидларга асосланган ва турли ҳудудлар бў­йича ориентирланган бўлганлиги учун Ер юзасидаги бир нуқтанинг геодезик ва тўғри бурчакли координаталари бир - бирига мос келмайди. Ҳозирда ишлатилаётган замонавий қабулловчи қурилмалар GPS йўл­дошлари билан ишлай­ди. Шу сабабли нуқталар координаталари WGS-84 системасидан олинади[14]. Ҳар бир давлат ўз координата сис­темасига ёки маҳал­лий координата системасига ўтмоқчи бўлса у ҳолда трансфор­мацияловчи дастурдан фойдаланиб координаталар қайта ишланади.
Ўзбекистон Республикаси ҳудудида 2005–2007 йилларда юқори аниқликдаги йўлдошли геодезик тўри (ЙГТ-0) қурилди. Бошланғич Китоб пунктини ҳисобга олганда у 20 та пунктдан иборат. Китоб пункти дунё космик тўрига киритилганлиги сабабли унинг эфеме­ридаси ҳар суткада Интернетда бериб борилади. ЙГТ - пунктлари (10.13 - шакл) Ўзбекистон Республикаси ҳудудида бир текисда жойлаш­ти­рилган бўлиб, улардан фойдаланиб топографик - геодезик, кадастр ва ер ўлчаш ишларини бажарилади, геодезик тўрларни зичлаштириш пунктларининг координаталари ҳисобла­нади. Ўзбекистон Республи­каси ҳудудида 1990 йилгача барпо этилган тўрнинг 14145 та пункти мавжуд.