10-mavzu: Atom uchun Bor nazariyasi. Bor postulotlari. Frank va Gers tajribasi. Atom spektri. Redberg doimiysi va uning fizikaviy ma’nosi. Spin to‘g‘risida tushuncha. Bor nazariyasining kamchiliklari

Tomsonning atom modeli: Atomning bо‘linmas kichik zarracha degan tushunchasi antik vaqtlardan paydo bо‘lgan (Demokrit, Epikur, Lukretsiy). asrda atomning haqiqatdan borligi aniqlandi. Atomning ichki tuzilishi haqidagi masala hech kimni qiziqtirmadi, atom bо‘linmas deb hisoblangan edi. asrning ikkinchi yarmida tajribalar asosida aniqlandiki elektron barcha jismlarning asosiy qismlardan biri bо‘lib hisoblanadi. Bunday xulosalar, va bir qator tajribalar natijalari atomning tuzilishi haqidagi muammoni olib keldi. Tajriba natijalari asosida Dj.Dj.Tomson birinchilar qatorida atom modelini yaratishga urnadi. Tomson bо‘yicha atom modeli quyidagicha tassavvur etildi: radiusi bо‘lgan tekis taqsimlangan musbat zaryadlangan shar ichida о‘zining muvozonat holatida elektronlar tebranadilar; elektronlarning manfiy zaryadi yig‘indisi sharning musbat zaryadiga teng. Keyinchalik Tomson modeli asosga ega bо‘lmay qoldi. Atomning Tomson modeli bо‘yicha atom bu - m о‘lchamli shar va bir xil musbat zaryadlangan, uning ichida elektronlar tebranib turadi. Elektronlarning zaryadi bilan musbat zaryadlarni yig‘indisi teng. Tomson modeli tо‘g‘ri bо‘lib tasdiqlanmadi.

Ingliz fizigi E.Rezerford (1871-1937) - zarrachalarning moddalarda sochilishini о‘rganishda atomning planetar (yadro) modelini yaratdi. - zaryad 2s musbat zaryadiga teng, massasi esa 7300 marta elektronning massasidan katta, ning tezligi zaryad oltin folgadan о‘tganda (qalinligi 1mkm) 20000 dan biri boshlang‘ich harakat yо‘nalishidan 160 ga buriladi.Atomdagi elektronlar tez va og‘ir zaryadlarning harakat yо‘nalishini о‘zgartirolmaydi. Rezerford tajribasidan xulosa chiqadi: ning bu boshlanhich harakat yо‘nalishidan burilishiga sabab ular katta massali va musbat zaryadlar bilan ta’sirlashadi. Demak atomning musbat zaryadlar atom hajmining kichik qismida joylashgan.

Bunga asosan 1911 yilda Rezerford yadroviy (planetar) modeli yaratdi. Yadroda musbat zaryad bо‘lib , massasi tahlili atom massasiga teng, atomning о‘lchami .

Elektron musbat zaryadlangan yadro atrofida о‘ziningorbitasida harakat qiladi. Elektron yadro atrofida r radius bо‘yicha aylana atrofi bо‘yicha aylanadi. Yadro bilan elektron kulon kuchiga asosan ta’sirlashadi va markazga intilish tezlanish beradi. Nyutonning II qonuniga asosan

,
Bu yerda: elektron orbitadagi tezligi; elektron orbitasi radiusi; dielektrik doimiyligi. Bu tenglama ikkita noma’lum kattalik ega .
Elektronlarning bir orbitadan ikkinchisiga о‘tganda r va v о‘zgarib turadi va ma’lum bir energiya porsiyasini nurlaydi, demak atom spektori tutash spektori bо‘lish kerak. Haqiqatdan esa atomlar chiziqli spektorlar boradi. ,tezlik da tezlanish bо‘ladi. Bunday tezlanishda elektronlar elektromagniy nurlanishlar berishi kerak va uzluksiz о‘zining energiyasini yо‘qotishi kerak. Demak elektron yadroga yaqinlashishi kerak, unga tushish kerak. Demak Rezerford modeli turg‘un bо‘lmagan tizim bо‘lib qoldi. Demak atomning yangi kvant nazariyasi kerak bо‘lib qoldi. Bor chiziqli spektorlar qonuniyati, Rezerfordning yadroviy modeli va yorug‘likning yutish nurlanish kvant xarakterini bog‘lash N.Borni asosiy maqsadi bо‘lib qoldi.