12-mavzu: Yaponiya sotsiolingvistikasi Reja

12.1.3. Adabiy til va dialektlar

Adabiy tilning keng tarqalishi dialektlaming yo‘plib ketishiga olib kelmadi. Yapon dialektologi V. A. Grotersning qayd qilishicha, Yaponiyada hududiy dialektlar ilgarigidek “oilaviy alcja vositasi” bo‘lib xizmat qilmoqda. Oilada yapon bolalari maktabgacha faqat dialektlarda gaplashishadi. Olrta yoshdagi yapon bir-biridan keskin arq qiladigan ikki, hatto, uch til tizimida (chet tilini hisobga olrnaganda) so‘lashadi.

Yaponiyaning sharqidagi Okinava va Kyusyu 'ialektlari adabiy tildan keskin farq qiladi. Xonsyu sharqiy dialekti lam o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Tokio, Osaka va Kioto, shunintdek, Xokkaydo atrofidagi tumanlaming dialektlari va shevalari acfebiy tildan oz farqlanadi.

Bir tizimdan ikkinchi tizimga o‘tish ijtimoiylikka bog‘liq. Yapon dialektlarining turg‘unligini ko‘proq yapon an’anaviy nadaniyatining o'ziga xos xususiyatlari, yapon jamiyatining “o‘ziniki-begona” qarama-qarshiligiaing roli kattaligi bilanizohlash mumkin.

Y.M.Dyakonovaning yozishicha, Yaponiyadagi “individum-guruh” munosabatlari, aksariyat tadqiqotchilar qayd qilganidek, g‘arbnikidan farq qiladi. Yapon uchun guruhning qtrashlari, qiziqishlari nihoyatda muhim, u “hammadek bo‘lishga” intiladi. Guruh yaponlaming xulqiga va dunyoqarashiga katta ta’sir ko‘ratadi. Yaponlar “guruh” tushunchasini ko'pincha keng ma’noda talqin qilishadi: guruh - oila, kollej, firma, mamlakat bo‘lishi mumkin.

Yaponiyada dialekt muayyan ma’noda hududiy, ba’zan ijtimoiy guruhlaring birlashish vositasi sanaladi: Dialekt “o‘zinikilar” bilan tabiiy muloqot qilish shaklidir. Suhbatdoshga “o‘ziniki”, deb qarash qanchalik kuchli bo‘lsa, unga shunchalik ko'p dialekt da murojaat qilinadi. Biroq notanishlar, aymqsa, chet elliklar bilan adabiy tilda muloqot qilinadi.

Mashhur rus tilshunosi Y.D. Po'ivanov Nagasaki dialektini o‘rganish jarayonida uni shunchalik yaxshi ozlashtirib olgan ediki, hatto, unda bemalol gapira olgan. Biroq mazkir holat mahalliy aholida salbiy munosabat uyg‘otgan. Yapon jamiyitida har qanday vaziyatda ham xorijlikni “o‘ziniki” hisoblash mumkin emas.

Yapon tilidagi dialektning eng tuig‘un xususiyati - aksentuatsiya (urg‘u) sanaladi. Odatda, bu tilning egalar. bir umrga bolalikdan ko‘nikkan urg‘uni saqlab qoladilar. Informantlami ommaviy tadqiq qilish natijalari, hatto, yashash joyi o‘zgarganda ham ona urg‘usi turg'unligining saqlab qolinganini ko‘rsatgan. Shuningdek, urg‘u kishining qayerdanligini, kelib chiqishini ifodalovchi ko‘rsatgich hisoblandi.

Ilgari dialektlaming istiqboli yo‘q samlgan bo‘lsa, bugungi kunga kelib ularga katta ahamiyat berilmoqda. Dalektlar yaponlaming milliy g‘umri va iftixori sanaladi. Shuning uchm ulami saqlasb zarurligi uqtiriladi. Maktab dasturlariga mahalliy dialekt kurslari kiritilgan.

0‘quvchilarga dialektai to‘g‘ri qoilash va uning adabiy til bilan farqlari tushuntiriladi. Teleko‘rsatuvIarda ham bu masalalar muhokama qilinadi. Hatto, ayrim radioeshittirishlami ham dialektlarda olib borish keng tarqalib bormoqda.