12-mavzu: yuksak usimliklar. (4 soat) Reja

CHIN QIRQQULOQLAR TARTIBI
Bu tartibga o’rmon qirqqulog’i kiradi. O’rmon qirqqulog’i(Dryopteris filixmas)salqin o’rmonlarda, butalar orasida, nam yerda, O’rta Osiyoning tog’li rayonlarida uchraydi. O’rmon qirqqulog’I ko’p yillik o’t o’simlik.Ildizpoyasi yo’g’on qoramtir bo’lib,tangacha barg bilan qoplangan. Ildizpoyaning uchida bo’yi 1m gacha yetadigan ko’p patsimon yashil rangli barg o’sib chiqadi. Yoshlik vaqtida bargning uchi gajaksimon qayrilgan bo’ladi. Barglar kuzda qurib,tushib ketadi.Bargning ostki qismiqoladi.Bu qolgan burglar hisobiga ildizpoya tobora yo’g’onlashib boradi. Yoz paytlarining oxirida bargning orqa tomonida mayda g’uddalar-soruslar paydo bo’la boshlaydi. Bularning shakli yumaloq bo’ladi. Soruslar barg o’rtasida tomirlar bo’ylab,ikki qator bo’lib joylashadi.
Soruslar-sporangiyaning yig’indisidir.Chunki sorusning ichida bir qancha tuxumsimon sporangiyalar joylashgan bo’ladi.Sporangiyalrning o’sib chiqqan joyini planset deyiladi.Sporangiyalari ko’p hujayrali bo’lib,ularning tashqi tomonidagi bir qator hujayrasini tapetum deyiladi.Ichki tomonidagi hujayralarini arxespora deyiladi.Bu hujayralar reduksion tipda bo’linishi natijasida har bir hujayradan 4 tadan spora-tetraspora hosil bo’ladi.Sporalarning rangi qo’ng’ir bo’ladi.Sporalarning hujayra po’sti 2 qavat bo’lib yetilgandan so’ng tashqi qavati yorilib ketadi. Bir tup o’simlikda millionlab spora hosil bo’lishi mumkin.Nam yerga tushgan spora una boshlaydi.Natijada diametri 0,5-1 sm bo’lgan yashil rangli yuraksimon o’simta o’sib chiqadi.Bu o’simta rizoidlar yordamida yerga yopishgan bo’ladi.O’simtada xlorofill donachalari bo’lganligi sababli fotosintez protsessi ham bo’lib o’tadi.O’simta bir uyli ikki jinsli.Shu o’simtada anteridiya ham,arxegoniya hamtaraqqiy etadi.O’simta o’rmon qirqqulog’ining jinsli nasli gametofit hisoblanadi.Spora hosil qilgan o’simlikning o’zi jinssiz nasl-sporafit hisoblanadi.
O ’simta qisqa umrli efemerdir.U faqay 1-2 hafta yashay oladi.Jinsiy ko’payish yog’ingarchilik vaqtida bo’ladi.Anteridiya ishlab chiqqan spermatozoidlar suvda suzib yuradi.Bu spermatozoidlarni o’ziga jalb qilishi uchun arxegoniya “olma kislotasini”ishlab chiqadi.Spermatozoidlar arxegoniyaning bo’yniga kelib yopishadi….,natijada arxegoniyaning tuxum hujayrasini otalantirgandan so’ng embrion hosil bo’ladi.Embriondan yangi o’simlik o’sib chiqadi.