10
Когнитивпсихологияпсихикжараёнларкечишидагивашахсхулқатворидагибилимлар,
когнитивструктураларвасхемаларнингҳалқилувчиролигаасосланганҳолдашаклланади.
КогнитивпсихологияривожланишинингбиринчибосқичиД.Бродбент,
У.Найссер,
Р.Аткинсонвабошқаолимлартадқиқотларибиланбоғлиқдир. Дж.Брунер,
С.Шехтерларэмоциянингкогнитивназариясиасосчилариҳисобланади.
М.Айзенкэсаиндивидуалфарқларнингкогнитивназариясинитаклифэтганбўлса,
Дж.Келли,
М.МакониваТомсларшахсмуаммоларибиланшуғулланишган.
БизфақатДж.Келлинингшахскогнитивназариясигатўхталибўтамиз.
Уердашахсконструктларсистемасисифатидаталқинэтилади.
“Онг”
категориясиичидагихулқ-атворкўрсаткичларисифатидаёбизнингтасаввурларимизтаркиби
(ўз-
ўзинибаҳолаш, социалтаркиб), ёкибўлмасамонгнингформалхарактеристикаси (когнитивмайдонструктураси,
когнитивбаланснингмавжудлигиёкидиссонанс) қабулқилинади. Онгнинг формал характеристикаси (масалан,
когнитив диссонанс, консонанс) билан Леон Фестингер шуғулланган. У ишлаб чиққан махсус назарияга кўра,
индивиднинг онгида бирон-бир объект ёки ҳодиса ҳақида қарама-қарши
маълумотларга дуч келинса, унда
ноқулайлик ҳисси вужудга келади. Субъект бу ноқулайликдан қутилиш учун ушбу объект ҳақидаги
билимларини қайтадан янгилашга, ёки бўлмасам ўзининг социал установкаларини ўзгартиришга интилади.
Қарама-қаршиликдан қутилиш консонанс ҳолатига олиб келади.
Келлининг концепцияси когнитив деб номланишига, унда инсоннинг унга таъсир қилувчи стимулларни
идрок этиши, ушбу стимулларни ўз хулқ-атворида талқин қилиш ва ўзгартириш йўллари эътиборга олиниши
сабаб бўлган. Л.Фестингердан фарқли ўлароқ, Дж.Келли онгнинг нафақат формал,
балки мазмуний
характеристикасини тадқиққилишга ҳаракат
қилган
6
.
У ўзининг тадқиқот методи ва назариясини ишлаб чиқишга 20 йилдан кўпроқ вақт сарфлаган. 1955 йилда
унинг “Шахс конструктлари психологияси” номли китоби нашрдан чиққанида унчалик муваффақиятга
эришолмаган. Чунки, ўша пайтда фақат камдан-кам назариялардагина психика анализи бирлиги сифатида
“категория” тушунчаси ишлатилган (уларнинг ичида И.Толмен ва Дж.Брунерлар бўлган). Ҳозир
эса шахс
конструктлари назарияси психологиядаги асосий фундаментал назариялардан бири ҳисобланади.
Келлининг фикрича, инсоннинг билиш билан боғлиқ фаолияти реал фактларнинг классификatsiяси ҳамда
интерпретatsiяси билан бошланади. охиргиси ўз ҳолича эмас, балки фаолият субъектига бўлган муносабатидаги
реаллик сифатида ўрганилади. Интерпретatsiя тушунчасининг ўрнига, у “конструктлаш” сўзини ишлатади.
Инсон фактлар маънога эга бўлган конструктлар системасидан фойдаланган ҳолда реалликни конструктлайди
(уни тушунтиради, талқин қилади). Аллақачон қуриб бўлинган конструктлар
системасига асосланиб, инсон
воқеа ва ҳодисаларни прогноз қилишга ҳаракат қилади. Шахс психикасининг асосий функцияси –
келажакни
прогноз қилиш ҳамда хулқ-атворни бошқариш мақсадида реаликни тадқиқ этишдир. Дж.Келли назариясининг
асосий постулати ҳам айнан шунда.
6
Boeree C. G. GeorgeKelly/Personality Theories. PsychologyDepartment Shippensburg University. 1997. –
Р.4-5