2-ma’ruza. Ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish vositalari. Reja: 1

2.Elektrodvigatellarning turlari va tuzilishi. 
O’zgarmas tok elektr mashinalari. Elektr energiyasini mexaniq energiyaga 
aylantiruvchi elektr dvigatellari va mexaniq energiyani elektr energiyasiga 
aylantiruvchi elektr generatorlarga bo’linadi. U.t.e.m. avvalo tok turiga karab 
o’zgarmas va o’zgaruvchan tok mashinalariga ajratiladi. O’zgaruvchan tok 
mashinalari, ishlash prinsipiga ko’ra, asinxron va sinxron mashinalarga bo’linadi. 
Ular bir, ikki va uch fazali tuzilishlarda ishlab chiqariladi. Kuchlanish qiymatiga 
qarab past va yuqori kuchlanishli mashinalarga bo’linadi. Quvvatiga qarab mikro 
(jajji) mashinalarga (bir necha Vt dan 500 Vt gacha), kichik quvvatlarga (0,5 kVt 
dan 10 kVt gacha), o’rta quvvatlilarga (10 kVt dan bir necha yuz kVt gacha) va 

---

katta quvvatlilarga (bir necha 100 kVt dan bir necha ming, 10 ming KVt gacha) 
ajratiladi. 

Elektr dvigatellari ham boshqa elektr mashinalari singari, generator va 
dvigatel vazifasida ishlay oladi. Yuqori va past kuchlanishli turli quvvatlardagi 
o’zgarmas tok generatorlaridan elektroliz va zaryadlash qurilmalarida, elektr 
transport va stanoklarning elektr yuritmalarida va boshka maksadlardan 
foydalaniladi. O’zgarmas tok dvigatel ayniksa, avtomatlashtirilgan elektr yuritma 
sistemalarida va aylanish chastotasi keng diapazonda, sillik va tejamli rostlanishi 
talab kilinadigan qurilmalarda keng ko’llaniladi. Texnik va iktisodiy 
ko’rsatkichlari yuqori bo’lgan yarimo’tkazgichlar asosida yaratilgan statik 
o’zgartgichlar texnikasining rivojlanishi munosabati bilan o’zgarmas tok 
mashinalaridan ham keng foydalanilmoqda.

O’zgarmas tok mashinasi ikki qism: magnit maydonini xosil qiladigan 
qo’zgalmas staninadan va EYuK xosil qiladigan aylanuvchan yakordan iborat. 
Staninaning ferromagnitli gardishi 1ga bosh kutb uzaklari 2 maxkamlanadi, 
yakorь esa uzak 3, kollektor 4, val 5, podshipnik 6, podshipnik kalkoni 7 va 
ventilyator 8 dan iborat. Bosh kutbning pulat uzaklariga o’zgarmas tok bilan 
asosiy magnit maydoni xosil qiladigan ko’zg’atish chulgami o’ralgan, yakorь 
po’lat o’zagining arikchalariga EYuK xosil qiladigan yakorь chulgami joylangan.

Elektr yuritma sistemasini tanlash. Har bir ish mashinasini harakatga 
keltiruvchi dvigatelning turi, aylanish chastotasi, kuchlanishi va tipini aniqlash 
hamda texnologiya talablariga muvofik bu dvigatelning boshqarish sistemasi 
elementlari va sxemasini tanlash E.yu.s.t. deyiladi. Texnologiya talablari qatoriga 
ish mashinasining hisoblab yoki ulchab aniqlangan yuklamalar kiymati, aylanish 
chastotasi yoki harakat tezligining o’zgarish grafiklari, tezlikning rostlash 
kengligi, rostlash sillikligi, berilgan tezlikning saklanishi, valdagi quvvat yoki 
aylantiruvchi momentning o’zgarmasligi, ishga tushirish va tormozlab to’xtatish 
davomiyligi va bundagi tejamlilik kabi ko’rsatkichlar kiradi.
