2-Mavzu. J. Dalton atomistikasi. Anorganik birikmalarning sinflari

3. NISBIY ATOM VA NISBIY MOLEKULYAR MASSALAR 
Eng yengil atom – vodorod atomi bo’lib, uning massasi 1,674 . 10
–27 
kg ni; Yerda 
uchraydigan eng og’ir atom – uranniki – 3,952 . 10
–25 
kg ni, kislorodniki – 2,667 . 
10 
–27
kg ni , uglerodniki esa – 1,993 . 10 
–26
kg ni tashkil etadi. Hisoblashlarda, 
bunday sonlarni qo’llash noqulaydir. Shuning uchun kimyoda, fizikada va umuman 
hamma tabiatshunoslikda atom massalarining mutlaq emas balki, nisbiy 
qiymatlaridan foydalaniladi. 1961 yilda atom massasining birligi qilib uglerod 

---

izotopi
12
С atomi massasining 1/12 qismiga teng bo’lgan massa atom birligi 
(m.a.b.) qabul qilingan. 
Ko’pchilik kimyoviy elementlarda massasi turlicha bo’lgan atomlar bo’ladi. 
Shu sababli: elementning tabiiy izotoplar tarkibidagi atomi o’rtacha massasining 
uglerod 
12
С atom massasining 1/12 qismiga nisbatiga teng kattalik kimyoviy 
elementning nisbiy atom massasi (Аr
r
) deyiladi. 
Elementlarning nisbiy atom massaslari (uni «atom massa» deb atalsa ham 
bo’ladi) Аr
r 
bilan belgilanadi, bunda indeks r – inglizcha relative nisbiy so’zining 
bosh harfidir. А
r
(Н) , А 
r
(О), А
r
(С) yozuvlar vodorodning nisbiy atom massasi, 
kislorodning nisbiy atom massasi va uglerodning nisbiy atom massasini bildiradi. 
Masalan,
А 
r
(Н) = 
кг
кг
26
27
10
993
,
1
12
/
1
10
674
,
1





= 1,0079 ; 
А 
r
(О) = 
кг
кг
26
26
10
993
,
1
12
/
1
10
667
,
2





= 15,9994; 
Nisbiy atom massa – kimyoviy elementning asosiy harakteristikalaridan 
biridir. Atom massalarning hozirgi qiymatlari D.I. Mendeleyevning elementlar 
davriy sistemasida berilgan. 
Moddaning tabiiy izotoplar tarkibidagi molekulasi o’rtacha massasining 
uglerod atomi 
12
С massasining 1/12 qismiga nisbatiga teng qiymat moddaning 
nisbiy molekulyar massasi М
r
deyiladi. 
Nisbiy molekulyar massa son jihatdan modda molekulasi tarkibiga 
kiradigan barcha atomlar nisbiy atom massalarining yig’indisiga teng. Uni 
moddaning formulasidan oson hisoblab topish mumkin. Masalan, М 
r
(Н
2
О) 
quyidagicha topiladi: 
2 Ar (H) = 2 

1,00797 = 2,01594 
Ar (O) = 1 

15,9994 = 15,9994 
Mr (H
2
O) = 18,01534 
Demak, suvning nisbiy molekulyar massasi 18, 01534 ga yoki yaxlitlaganda 18 ga 
teng. 
Nisbiy molekulyar massa berilgan modda molekulasining massasiga 
12
С 
atomi massasining 1/12 qismidan necha marta katta ekanligini ko’rsatadi. Masalan, 
suvning molekulyar massasi 18 ga teng. Bu degan so’z, suv molekulasining 
massasi
12 
С atom massasining 1/12 qismidan 18 marta katta demakdir. Nisbiy 
molekulyar massa ham – moddalarning asosiy harakteristikalaridan biridir.