Qayin daraxtining balandligi terak daraxtidan past bo„lsa,
u holda terak
daraxtining balandligi qayin daraxtidan baland bo„ladi.
Demak, T nuqta Q nuqtadan o„ngda joylashadi. To„g„ri chiziqda nuqtalarning
joylashishidan daraxtlarning bo„yi eng balandi terak ekanligini aniqlaymiz.
Bu turdagi masalalarni yechish jarayoni ongli o„zlashtirilganligini aniqlash
maqsadida quyidagi ko„rinishdagi mustaqil ishni uyushtirish ijobiy natijalar beradi.
O„qituvchi doskada ushbu ikkita chizmani chizib: so„ngra o„quvchilardan ulardan
qaysi biri: “Jismoniy tarbiya darsida o„quvchilar balandlikka sakrashda
musobaqalashadi. Agar Botir Karimdan yuqoriroqqa,
lekin Ahmaddan pastroqqa
sakragan bo„lsa, bolalardan qay biri eng eng yuqoriga sakragan?” masalasi asosida
qurilganligini aniqlashni so„raydi. Ba‟zi o„quvchilar 1-chizmani, ba‟zilari esa 2-
chizmani belgilashadi. So„ngra o„qituvchi bolalarga o„zlari tanlagan chizmada
quyidagi ma‟lumotlarni belgilashni so„raydi: Ahmad 98 santimetrga, Karim 90
santimetrga, Botir 95 santimetr yuqoriga sakragan.
O„quvchilar vazifani doskada bajaradilar va 1-chizmani belgilagan
o„quvchilar o„zlari yo„l qo„ygan xatoni anglaydilar. O„quvchilarda to„plam
elementlarini tartiblashga doir sodda masalalarni yechish ko„nikmalari
tarkib
toptirilgach, endi bunday turdagi murakkabroq masalalarni yechishga o„tish
mumkin.
B K A
1)
▬▬▬▬▬▬▬▬▬●▬▬●▬▬▬●▬
2)
▬▬▬▬▬▬▬▬▬●▬▬●▬▬▬●▬
3)
▬▬▬▬▬▬▬▬▬●▬▬●▬▬▬●▬
Masalalarning
ikkinchi
turiga
bir
necha
mulohazalar
orasidagi
munosabatlardan xulosa chiqarishga doir masalalar kiradi. Bu turdagi masalalarni
yechishning eng qulay usuli, qaralayotgan obyektlar yoki predmetlar soni yoki
munosabatlarga bog„liq bo„lmagan holda mulohazalar zanjiri
tuzilib ularni jadval
ko„rinishida ifodalashdan iborat bo„lib, agar berilgan munosabat o„rinli bo„lsa,
jadvalning mos katagiga (+) belgisi, o„rinli bo„lmasa (-) belgisi qo„yiladi.
3-masala. Karim, Vali va Sobir ko„paytirish jadvalini o„rganmoqda. Ulardan
biri 3 ga, ikkinchisi 5 ga, uchinchisi esa 6 ga ko„paytirish jadvalini o„rganmoqda.
Agar Vali 5 ga ko„paytirish jadvalini bilsa, Karim esa 5 ga va 6 ga ko„paytirish
jadvallarini bilsa, bolalarning har biri qaysi songa ko„paytirish jadvalini
o„rganayotganligini aniqlang.
Yechish. Nazariy jihatdan masala uchta elementdan iborat bo„lgan
o„quvchilar ismlari to„plami (Karim, Vali, Sobir) bilan o„rganilayotgan
songa
ko„paytirish to„plami (3,5,6) o„rtasida o„zaro bir qiymatli moslik o„rnatishga doir
bo„lib, ularni yechimini jadval ko„rinishida ifodalaymiz. Bunda jadvalning
satrlariga ko„paytirish jadvali o„rganilayotgan sonlar, ustunlariga esa o„quvchilar
ismlari yoziladi. Jadvalni to„ldirishga kirishishdan oldin o„quvchilar bilan
“O„quvchi qaysi songa ko„paytirish jadvalini o„rgatayotgan bo„lsa, “+” belgisi,
o„rganmayotgan bo„lsa “,-” belgisini qo„yishga” kelishib olamiz. So„ngra masala
shartida
berilgan, shuningdek, ulardan keltirib chiqariladigan xulosalar zanjiri
qurib, ularga tayangan holda jadvalni to„ldiramiz:
Vali 5 ga ko„paytirish jadvalini biladi. Demak, u 5 ga ko„paytirish jadvalini
o„rganmaydi. U holda “5 ga ko„paytirish” satri va “Vali” ustuni kesishish
katakchasiga “-” belgisi qo„yamiz.
Karim 5 ga va 6 ga ko„paytirish jadvallarini biladi.
Ushbu sonlarga
ko„paytirish jadvallarini u o„rganmaganligi uchun mos katakchalarga “-” belgilari
qo„yamiz. Demak, Karim 3 ga ko„paytirish jadvalini o„rganayotgan bo„ladi. Mos
katakka “+” belgi qo„yamiz.
U holda Vali 6 ga ko„paytirish jadvalini o„rganayotgan bo„ladi. Mos katakka
“+” belgi qo„yamiz.
Agar Karim 3 ga ko„paytirish, Vali 6 ga ko„paytirish jadvalini o„rganayotgan
bo„lsa, u holda Sobir 5 ga ko„paytirish jadvalini o„rganayotgan bo„ladi. Mos
katakka “+” belgi qo„yamiz.
Jadvaldan Karim 3 ga ko„paytirish, Vali 6 ga ko„paytirish, Sobir esa 5 ga
ko„paytirish jadvallarini o„rganayotganligini aniqlaymiz.
O„quvchilarda to„plamlar o„rtasida o„zaro bir qiymatli moslikni o„rnatishga
doir masalalar yechish ko„nikmalar tarkib toptirilgach, endi bu turdagi
murakkabroq masalalarni yechishga o„tish mumkin.
Imron, Bexruz, Diyor va Bilollar sport musobaqasida birinchi to„rtta sovrinli
o„rinlarni egallashdi. Ulardan qaysi o„rinni egallashganini so„ralganda, uch nafar
bola javob berdi: Imron 1- va 4- o„rin
emasligi, Bexruz 2-o„rinligi, Diyor esa 4-
o„rin emasligini aytdi. Har bir bola nechinchi o„rinni egallagan?
Yechish. (1-usul) Berilgan ma‟lumotlarga tayanib xulosalar zanjirini qurib,
jadvalni to„ldiramiz:
Imron birinchi o„rinni ham, oxirgi o„rinni ham egallamaganligi uchun “1-
o„rin” satri va “Imron” ustuni kesishish katakchasi hamda “4-o„rin” satri va
“Imron” ustuni kesishish katakchasi “-” belgisi qo„yamiz;
Bexruz ikkinchi, o„rinni egallaganligi ma‟lum. Mos katakchaga “+”
belgi
qo„yamiz;
Imron ikkinchi o„rinni egallamagan. Mos katakchaga “-” belgi qo„yamiz. U
holda Imron uchinchi o„rinni egallagan. Mos katakchaga “+” belgi qo„yamiz.
Diyor to„rtinchi o„rinni egallamaganligi ma‟lum. Mos katakchaga “-” belgi
qo„yamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: 
