23-mavzu. Yoqilg’ilar, texnik suyuqliklar va moylash materiallarini saqlash qoidalari

---

153 
23-mavzu. Yoqilg’ilar, texnik suyuqliklar va moylash materiallarini saqlash 
qoidalari.
 
 
Moddalarning atrof-muhitga ta’sir etish xarakteristikalari ODP, GWP va TEWI 
koeffistientlari Moddalarni ekologik nuqtai nazardan taqqoslash uchun atrofmuhitga 
salbiy ta’sir ko’rsatish bo’yicha bir nechta parametrlar kiritilgan. Bular: ODP, GWP 
va TEWI koeffistientlari. ODP koeffistienti — (Ozon Depleting Potential ozon 
emirish qobiliyati OEQ), XFU-11 sovitish agenti uchun qabul qilingan solishtirma 
birlik bo’ Sovitish texnikasi Sovitish tizimlarining texnik xodimlari uchun ko’llanma 
, 20 kamayib qolgandek bo’ladi. Aksincha, agar GWP 500 yilga hisoblansa, CO2ni 
ta’siri oshib ketadi, qisqa hayot kechiruvchi gazlarni birinchi 20-50 yillikdagi ta’siri 
hisobga ham olinmay qolinadi. Shuning uchun adabiyotlardan aniq vaqt intervali 
bo’yicha to’g’ri keladigan GWP indekslarini qidirish kerak. Odatda 100 yillik vaqt 
oralig’i olinadi. Hozirgi kunda muqobil sovitish agentlarini va sovitish tizimlari 
konstrukstiyalarini tanlash muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Bundan tashqari ozon 
qatlamini emirish qobiliyati va global isishga ta’sir qobiliyatining yo’q bo’lishlik 
(ODP=0, GWP=0) talablari bilan bir qatorda sovitish tizimlarining energiya iste’moli 
ham tanlov kriteriylaridan biri hisoblanadi. So’ngi kriteriya issiqxona ta’sirini 
vujudga kelishining bilvosita ta’sirchisidir. Shuning uchun sovitish tizimining 
umumiy yig’indi isitish qobiliyatini hisoblash uslubiyati ishlab chiqilgan. Shunga 
ko’ra "TEWI" (Total Equivalent Warming Impact yoki “Global isishga umumiy 
ekvivalent ta’siri”) deb nomlanuvchi faktor joriy qilindi. Bunda natija harakatlantirish 
turi yoki energiya ishlab chiqarish natijasida vujudga keladigan CO2ning atmosferaga 
chiqarib yuborilishi bilan tavsiflanadi. Bu bilvosita ta’sir sovuqlik olish uchun 
sarflangan har bir kilovatt-soat elektr enrgiyasini ishlab chiqarish vaqtida atmosferaga 
chiqarilgan CO2ning massasi bilan bog’liqdir. Turli tajribalar shuni ko’rsatdiki, 
termodinamik tizimning bilvosita issiqxona ta’siri hissasi, XFUni to’g’ridan-to’g’ri 
tashlashdagi ta’sir hissasidan ancha yuqori bo’lar ekan. Misol uchun XFU-12 
ishlatilgan va tarkibida XFU-11 bo’lgan material bilan izolyastiyalangan uy-ro’zg’or 
sovitkichlarning bilvosita hissasi termodinamik tizimlardagi issiqxona ta’siriga 

---

154 
hissasining 80%ni, tashlab yuboriladigan XFU gazlar esa qolgan 20%ni tashkil 
kiladi. TEWI hisoblashning oxirgi usullarida qurilmani yaratish va xavfsizlikni 
ta’minlashga ketadigan energiya sarfini ham hisobga olish nazarda tutilgan. Bunda 
solishtirma ko’rsatkichlar qo’llaniladi. Hamma galogenouglerodli sovitish agentlari 
va tarkibida xlor bo’lmagan gidroftoruglerodlar (GFU) issiqxona gazlari hisoblanadi. 
Bu moddalarning chiqarib yuborilishi global Sovitish tizimlariga xizmat ko’rsatish 
asoslari 21 issiqxona ta’siriga o’z hissasini qo’shadi. Atmosferadagi eng asosiy 
issiqxona gazi bo’lgan CO2 ga (suv bug’iga qo’shimcha ravishda) nisbatan bu 
gazlarning ta’sir darajasi yuqoriroq hisoblanadi. Misol uchun, agar 100 yillik vaqt 
intervalini oladigan bo’lsak 1 kg R134a ning atmosferaga chiqarib yuborilishi, 1300 
kg CO2 ni chiqarib yuborilishiga ekvivalentdir (GWP100=1300). Bu faktlar sovitish 
agentlarini chiqarib yuborishni kamaytirish asosiy vazifamiz ekanligini ko’rsatadi. 
Boshqa tarafdan qaralganda, global isishga bevosita hissa qo’shayotgan sovitish 
qurilmalari energiya ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan bilvosita ta’sirni ham 
keltirib chiqarar ekan. Elektrostanstiyalarda ko’p miqdorda qazib olinuvchi 
yoqilg’ilarning ishlatilayotganligi Evropada o’rtacha 1 kilovatt-soat elektr energiya 
olish uchun 0,6 kg CO2 ni tashlamallariga to’g’ri kelmoqda. Buning oqibatida 
sovitish qurilmalari ishlash davrida issiqxona ta’siriga o’zining juda katta hissasini 
qo’shib kelmoqda. TEWI koeffistientini hisoblayotgan vaqtda bevosita va bilvosita 
ta’sirlar birgalikda inobatga olinadi. TEWI CO2 massasi bilan aks ettirilgan quyidagi 
komponentlarning umumiy yig’indisiga teng: issiqxona ta’sirini hosil qiluvchi 
gazning global isish qobiliyatiga to’g’ri keluvchi CO2 ning miqdori; energiyani olish 
jarayonida CO2 ning tashlamalar miqdori. Misol uchun, uy-ro’zg’or sovitkichning 
TEWI hisobi quyidagicha: Agar poliuretan izolyastiyasi ko’pigi tarkibida "x" kg R-
141b, sovitish tizimiga "u" kg R-134a quyilgan bo’lsa, hamda sarflanayotgan elektr 
energiyani ishlab chiqarishda «z» kg CO2 hosil bo’lsa: TEWI= xGWPR-141b+ 
uGWPR-134a + z.
 
O’zbekiston Respublikasida ozon emiruvchi moddalarni nazorat qilish 
bo’yicha qonunchilik bazasiga "Tabiatni asrash bo’yicha" 1992- yil 9-dekabrda qabul 
qilingan №754-XII sonli Qonuni asos bo’lib xizmat qildi. Qonunning 20-bandi 

---

155 
"Atmosfera havosidan foydalanish to’g’risida"giga binoan: "Vazirliklar va 
boshqarmalar, uyushmalar, tashkilotlar, korxonalar, hususiy korxonalarda ozonga 
ta’siri bo’lgan kimyoviy moddalarni ishlatish va ishlab chiqarishni Sovitish texnikasi 
Sovitish tizimlarining texnik xodimlari uchun ko’llanma, 24 kamaytirish va kelajakda 
to’xtatish" ko’zda tutilgan. OEMni ishlatishni tartibga solishning keyingi rivojlanishi 
O’zbekiston Respublikasining 1996-yil 27 dekabrdagi “Atmosfera havosini himoya 
qilish to’g’risidagi” 353-I-sonli Qonunida o’z aksini topdi. Ushbu qonunning 19-
moddasi “tarkibida ozonemiruvchi moddalari bo’lgan mahsulotlarni ishlatuvchi va 
ta’mirlovchi korxonalar, muassasalar va tashkilotlar ularning hisobini va ozonga 
xavfsiz moddalarga almashtirilishini ta’minlashi kerak” degan majburiyatni yuklaydi. 
O’zbekiston Respublikasida ozon emiruvchi moddalarni nazorat qilish bo’yicha 
qonunchilik bazasini yanada rivojlantirish uchun 24.01.2000 yilda "Ozon qatlamini 
himoya qilish sohasidagi shart nomalari bo’yicha o’zbekiston respublikasi halqaro 
majburiyatlarni bajarish chora-tadbirlar to’g’risida" 20-sonli Vazirlar Mahkamasi 
Qarori qabul qilindi. Monreal bayonnomasi majburiyatlarini bajarish maqsadida 
2005-yil 11-noyabrda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 247-sonli 
"Ozon qatlamini emiruvchi moddalar hamda tarkibida ular mavjud bo’lgan 
mahsulotlarni o’zbekiston respublikasiga olib kirish va o’zbekiston respublikasidan 
olib chiqishni muvofiqlashtirish to’grisida"gi Qarori qabul qilindi. Shuningdek, 
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi tomonidan 25.05.2013 yilda qabul 
qilingan "2013-2017-yillarda o’zbekiston respublikasida atrof-muhitni himoya qilish 
dasturi to’g’risida"gi Qarorining 2-ilova, 60-punktida "2013-2017-yillarda 
O’zbekiston Respublikasida atrof-muhitni himoya qilish Dasturini amalga oshirish 
bo’yicha chora-tadbirlari to’g’risida" belgilab qo’yildi. 
Yuqoridagi Qarorni amalga oshirishda BMTTD/GEJning "iqtisodiyoti o’tish 
davridagi mamlakatlar xududida gidroxlorftoruglerodlar(GxFu)dan foydalanishni 
jadal qisqartirishning birlamchi bajarilishi" loyihasini O’zbekistonda amalga oshirish 
tadbiri kiritildi. Loyihaning 2013-2015-yillarga belgilangan vazifalari O’zbekistonda 
2030-yilgacha GXFUni iste’molni boskichma-boskich qisqartirish va foydalanishdan 
chiqarishga qaratilgan.