26- мавзу. Маржинализм таълимоти ва неоклассик иқтисодий

Янги классик (неоклассик) йўналишнинг шаклланиши 
Юқорида классик иқтисодий мактабнинг асосий таълимотлари 

---

қараб чиқилган эди (В.Петти, П.Буагилбер, А.Смит, Д.Рикардо ва б.). 
ХIХ аср охири-ХХ асрнинг ўрталарида эса илмий-техника инқилоби 
бошланди, шароит кескин ўзгарди. Кўпгина таълимотлар, масалан 
Кейнс таълимоти мўътадил ҳолатдаги иқтисодиётни таҳлил этган 
бўлса, яъни илмий-техника ривожини ва аҳоли сонининг ўсишини 
инкор қилган бўлса, энди мамлакатларнинг ниҳоятда нотекис 
ривожланиши кучайди. ГФР, Буюк Британия, Япония, Италия ва бошқа 
мамлакатларда юқори суръатлар сезилди. Буларнинг ҳаммасини 
тушунтириш, уни маълум қолипга солиш керак эди. 
Дастлаб неоклассик йўналиш К.Маркснинг ғояларига қарама-
қарши реакция сифатида юзага келди ва ХХ асрнинг 30-йилларигача 
ҳукмрон бўлди. Бу орада Кейнс ва кейнсчилик таълимотига эътибор 
кучайди. 70-80 йилларда давлатнинг иқтисодиётга ҳаддан ташқари кўп 
аралашуви (Кейнс ғояси) иқтисодиёт ривожига акс таъсир эта 
бошлади. Шунда яна неоклассик таълимот «ёрдам»га келди. Ғарб 
иқтисодий адабиётида бу йўналиш «Янги классик экономикс» деб 
номланмоқда. Ҳозирги даврдаги «Экономикс» асосида маржиналистик 
назария ётади ва унда классик сиёсий иқтисодни маржинализм билан 
синтезлаш ҳаракати мавжуд. Экономикс соф иқтисодиёт ва сиёсий 
иқтисод оралиғидаги фан бўлиб (аниқ таржимаси йўқ), қисқача 
айтганда «қандай қилиб ресурслари чекланган, танқис бўлган 
жамиятда нимани, қандай қилиб ва ким учун ишлаб чиқаришни» 
ўрганади. Бу фаннинг келиб чиқиши таниқли буюк инглиз иқтисодчиси 
Алфред Маршалл (1842-1924) номи билан боғлиқ, у иқтисодиётни 
«инсониятнинг нормал ҳаёт фаолияти тўғрисидаги таълимот» деб 
баҳолайди. 1902 йилда А.Маршалл «Экономикс» курсини дастлаб 
Кембридж университетида ўқий бошлади, бу фан Ж.С.Миллнинг 
сиёсий иқтисоди курси (классик мактаб) ўрнига киритилди. Бундан 
олдинроқ, 1890 йилда А.Маршаллнинг «Экономикс принциплари» 
китоби чоп этилган эди. 
«Экономикс» мактабининг пайдо бўлиши тасодифий бир ҳол 
эмас эди. Бу, биринчидан, ғарбдагиларнинг рационализмидан келиб 
чиққан бўлса, иккинчидан, ундан ҳам чуқурроқ сабаблар мавжуд эди. 
ХIХ асрнинг охиридаги инқироз ва деярли йигирма йиллик депрессия 
давлатнинг иқтисодиётга аралашуви самарасиз эканлигини кўрсатди. 
А.Маршалл шуларни таҳлил қилиб, эркин рақобат ва бозор ғоясини 
яна жонлантирди, бозор иқтисодиёти шароитида давлатнинг ролини 
чеклаш кераклигини яхши сезди ва аввалги фандаги биринчи сузни, 
яъни «сиёсий» сўзини олиб ташлашни маъқул кўрди.
Иқтисодий 
таълимотларда 
неоклассик 
йўналишнинг 
шаклланиши, «маржиналистик инқилоб»нинг 2-босқичи