27 – savol Qilmishning jinoiyligini istisno qiluvchi holatlar sifatida kam ahamiyatli qilmishlar, zaruriy mudofaa va oxirgi zarurat – tushunchasi, ahamiyati va ularni qo`llashdagi muammlolarni bartaraf etish masalalari

Zaruriy mudofaa. JKning 37-moddasida qilmishning jinoiyligini istisno etuvchi zaruriy mudofaa holati tushunchasi keltirilgan.

Unga ko‘ra, zaruriy mudofaa holatida sodir etilgan, ya’ni mudofaalanuvchi yoxud boshqa kishining shaxsi yoki huquqlarini, jamiyat yoki davlat manfaatlarini qonunga xilof tajovuzlardan tajovuzchiga zarar yetkazgan holda himoya qilish chog‘ida qilingan harakat, agar zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqilmagan bo‘lsa, jinoyat deb topilmaydi.

Qonun chiqaruvchi jamiyat a’zolariga o‘z huquq va manfaatlarini jinoiy tajovuzlardan himoya qilish huquqini taqdim etar ekan, zarur hollarda tajovuzchiga zarar yetkazish orqali o‘zi yoki boshqa kishining shaxsi yoki huquqlarini, jamiyat yoki davlat manfaatlarini himoya qilishga ruxsat etadi. Ta’kidlash kerakki, zaruriy mudofaadan foydalanish huquqi shaxsning o‘ziga qilingan tajovuzga nisbatangina amalga oshirilmaydi, balki zaruriy mudofaadan foydalanish davlat mulki, jamoat tartibi, boshqa fuqarolarning hayoti, sha’ni qadr-qimmati, manfaatlarini jinoiy
tajovuzdan qo‘riqlashga ham xosdir. Shunga ko‘ra, zaruriy mudofaadan
foydalanish huquqi nafaqat huquqni muhofaza qiluvchi organlar xodimlariga, balki
har bir shaxsga berilgan.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumining 1996-yil 20-dekabrdagi “Ijtimoiy xavfli tajovuzlardan zaruriy mudofaa huquqini ta’minlovchi qonunlarning sudlar tomonidan qo‘llanilishi haqida”gi 39-sonli qarorida zaruriy mudofaa holati faqatgina ijtimoiy xavfli tajovuz yuz bergan paytning o‘zidagina emas, balki tajovuzning boshlanish xAfvi mavjud bo‘lgan hollarda ham vujudga kelishi tushuntiriladi. Masalan, jinoyatchi jabrlanuvchining nomusiga tegish maqsadini oshkor qilib, jinsiy aloqa qilishga tayyorgarlik ko‘rayotgan (kiyimlarini yechish, jabrlanuvchining qochib ketishining oldini olish maqsadida eshikni qulflash va boshq.) vaziyatda jabrlanuvchi nomusga tegish jinoyatini sodir etilishining oldini olish maqsadida tajovuzchiga zarar yetkazishi orqali zaruriy mudofaadan foydalanishi.

Shu bilan birgalikda, ushbu Plenum qarorida shaxsning zaruriy mudofaadan foydalanishiga oid ayrim tushuntirishlar berilgan bo`lib, agar himoyalanuvchi ish holatlariga ko‘ra tajovuz tugagan vaqtni aniq anglay olmagan bo‘lsa, zaruriy mudofaa holati tajovuz tugagandan so‘ng ham bo‘lishi mumkinligi bayon qilingan. Shuningdek, hujum vaqtida ishlatilgan qurol va boshqa ashyolarning tajovuzchidan himoyalanuvchining qo‘liga o‘tib qolishining o‘zi tajovuz tugaganligidan dalolat bermasligi aytilgan.

Qayd etish kerakki, qonun chiqaruvchi boshqa shaxslarga yoki hokimiyat organlariga yordam so‘rab murojaat qilish yoxud tajovuzdan o‘zga yo‘sinda qutulish imkoniyati bor-yo‘qligidan qat’i nazar, zaruriy mudofaa huquqidan foydalanish imkoniyatini shaxsga taqdim etgan.

Biroq zarar yetkazish maqsadida qasddan hujum qilish istagini qo‘zg‘atish zaruriy mudofaa deb topilmaydi. Ya’ni shaxs ziyon yetkazish maqsadida hujumning kelib chiqishiga sabab bo‘lganda uning harakatlarini zaruriy mudofaa holatida sodir etilgan deb hisoblanmaydi.

Lekin mudofaalanuvchi tomonidan tajovuzni qaytarish vaqtida ehtiyotsizlik bilan yetkazilgan zarar jinoiy javobgarlikni keltirib chiqarmaydi. Zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqib, qasddan badanga og‘ir tan jarohati yetkazilganlik tajovuzchining o‘limiga olib kelsa, himoyalanuvchining aybi tajovuzchining o‘limiga nisbatan ehtiyotsizlik oqibatida yuz bergan bo‘lsa, JKning 107-moddasi bilan kvalifikatsiya qilinadi.