3 Jańa hám eń jańa dáwir filosofiyası

3 Jańa hám eń jańa dáwir filosofiyası.
1.Jańa dáwir filosofiyasınıń rawajlanıwındag`ı jámiyetlik-siyasiy shárayat. Jámiyetlik pánlerde tábiyiy, sotsallıq, huqıq teoriyasınıń islep shıg`ılıwı.
Filosofiya so`zi Greksheden awdarg`anda danıshpanlıqtı su`yiw degendi ańlatadı. Filosofiya termininiń o`zi filosofiyadan hám filosoflardan sońlaw payda boladı. Antiklik dáwirdegi filosofiya tariyxshısı Diogen Laerckiydiń (b. e. sh. II-ásirdiń bası III -ásirdińbası) aytıwınsha o`zin birinshi filosof dep atag`an áyyemgi grek filosofı Pifagor dep atag`an bolıp tabıladı. Filosoflar kimler degen sorawg`a bılay dep juwap bergen edi:O`mir misli oyın ushın jıyıng`a megzes, birewler og`an jarısıwg`a, tag`ı birewler sawda islewge, eń baxıtlılıları sawda islewge, al eń baxıtlıları qarawg`a keledi, o`mirde tag`ı birewler qullarg`a uqsap, dańqqa, tegin payda tu`siriwge ashko`z bolıp tuwılsa, filosoflar tek shınlıq izlewge keledi. (Diogen Laerckiy jizni, ucheniyax i izrecheniyax znamenitıx filosofov M. , 1979. ST. 334).
Álbette bu`gingi ku`ni danıshpanlıqtı, og`an muxabbattı, shınlıqtı izlewdi tek filosofiyanıń monopoliyasına aynaldırıw natuwrı bolg`an bolar edi. Degen menen filosofiya degen ne degen sorawg`a juwap beriw filosofiya boyınsha arnawlı bilim alg`an diplomı bar adamlar ushın hám ańsat emes. Neniń filosofiya emes ekenligin anıqlaw jeńil: Máselen, filosofiya DNKnıń strukturasın anıqlaw menen shug`ıllanbaydı, differenciallıq teńlemelerdi sheshpeydi, jırtqısh haywanlar onıń izertlew obiekti emes h.t.b.
Filosofiyanıń o`zin-o`zi anıqlaw máselesindegi naanıqlıq jańasha dáwir filosofiyası ushın ásirese xarakterli. Aqırı, sonshama filosofiyalıq mektepler, bag`darlar payda boldı. Burınları bunday bolg`an emes. Onıń u`stine áyyemgi dáwir ya orta ásir filosofları podxodlardıń ko`p tu`rliligine qaramastan filosofiyanıń predmetlik tarawınıń belgili shegarasın usladı (máselen, filosofiya bolmıstıń birinshi baslaması tuwralı ilim)
2. Jańa dáwir Batıs hám Shıg`ıs filosofiyasındag`ı tiykarg`ı máseleler.
Du`nyag`a ko`zqaras - bul adamnıń o`zin qorshap turg`an du`nyag`a hám bul du`nyadag`ı adamnıń ornına baylanıslı ko`z-qaraslarınıń jıyındısı. Du`nyag`a ko`z-qarastıń tiykarg`ı máselesi - bul Men menen (ya) Men emestiń (ne-ya) arasındag`ı baylanıs, demek subekt penen subektke baylanıslı sırtqı dúnyanıń qatnası.
Qálegen dúnyag`a ko`z qarastıń strukturasına bilimler, bahalaw, isenimler, diniy isenimler kiredi. Dúnyag`a ko`z-qaras hár tu`rli formada ku`ndelikli mifologiyalıq, diniy, ko`rkemlik hám ilimiy pikirlerde o`mir su`redi. Dúnyag`a ko`z-qaras individuallıq sananıń hám jámiyetlik sananıń hám faktı bola aladı. Máselen, mifologiyalıq dúnyag`a ko`z-qaras tuwralı aytqanda, dúnya tuwralı konkret individtiń ko`z-qarasları emes, áyyemgi dáwirdiń kollektivlik ko`z-qarasların názerde tutamız. Usı sebepli dúnyag`a ko`z-qaras individtiń, sociallıq topardıń (diniy, milliy, jasqa baylanıslı, jınısına, professionallıq o`zgesheliklerine h.t.b. baylanıslı), mámlekettiń, jámiyettiń dúnyag`a ko`z-qarası boladı.
Sonday-ak filosofiya bul teoriyalıq oylawdıń forması. Dúnyag`a ko`z-qarastıń ku`ndelikli, diniy-mifologiyalıq, ko`rkemlik tiplerine qarag`anda filosofiyalıq dúnyag`a ko`z-qaras teoriyalıq formada o`mir su`redi. Filosofiya sanalı tu`rde aldına belgili problemalardı qoyıp, olardı arnawlı engizilgen hám islenip shıg`ılg`an tu`sinikler (kategoriyalar) hám metodlardıń járdeminde belgili principlerdiń tiykarında sheshedi.
Filosofiya eń basta aq teoriyalıq xarakterge iye. Onıń u`stine ol ulıwma teoriyalıq oylawdıń tariyxıy jaqtan birinshi forması bolıp tabıladı.
3.F.Bekon hám T.Gobsstıń filosofiyalıq ko`z-qarasları. R.Dekart hám B.Spinoza táliymatı. G.Leybtiń monadalar haqqındayu J.Lokk birlemshi hám ekilemshi sıpatlar haqkında. XVIII ásir Evropa filosofiyasınıń ruwxıy o`zgeshelikleri.
Filosofiyanıń ramkasında biliw hám oylawg`a baylanıslı principial áhmiyetke iye metodlar islenip shıg`ılg`an. Aristoteldiń logikasın mısalg`a alayıq. Ol XVIII ásirge shekem haqıyqıy bilimlerge erisiwde universal metod sıpatında esaplandı. F. Bekonnıń eksperimentallıq (tájiriybelik-induktivlik) metodı, R.Dekarttıń deduktivlik-racionallıq metodı, Gegeldiń dialektikalıq metodı h.t.b.
Filosofiyanıń metodologiyalıq funkciyası, onıń dúnyag`a ko`z-qaraslıq funkciyası menen ajıralmas baylanısta. Bul degen so`z, filosofiyada qáliplesetug`ın dúnyanıń dúnyag`a ko`z-qaraslıq kartinası basında metodologiya hám bola aladı. Aqırı adamlardıń oyına hám minez qulqına, iskerliginiń hár qıylı sferasına (ilim, iskucstvo, siyasat h.t.b.) tásir etedi.
Solay etip, filosofiya o`ziniń metodologiyalıq funkciyasın ámelge asıra otırıp, ol oylawdıń hám minez qulıqtıń, iskerliktiń qáliplesiwinde tikkeley qatnasadı. Bul usıllar sonday faktorlar boladı, onda hár bir tariyxıy dáwir o`zin ko`rsete, sáwlelendire aladı. Onıń u`stine hár bir filosofiyalıq sistema o`z dáwiriniń tuwındısı. Sonıń menen birge sol dáwirdiń mánisin hám tiykarg`ı tendenciyaların sáwlelendiredi. Filosofiya o`ziniń problemalarında hám tu`sinik apparatında adamzattıń toplang`an praktikalıq hám biliw tájiriybesin sintezleydi, sistemalastıradı. Basqasha aytqanda, filosofiya o`ziniń problematikasında hám kategoriyallıq du`zilisinde ulıwmalastırılg`an, teoriyalastırılg`an formada bolmıs penen sananıń tereń, tiykarlıq processlerin sáwlelendiredi.
4.İ.Kant, F.Shelling hám G.Gegel` filosofiyası. XX-XXI ásir Batıs filosofiyası. XX ásir o`zbek filosofiyası. O`zbek filosofiyası rawajlanıwınıń tiykarg`ı bag`darları.
Jańa dáwir tusında ullı filosoflar İ. Kant gu`manlandı hám sındı o`zleriniń ayrıqsha izertelwiniń predmeti etti. Filosofiya bir nársege baylanıslı áytewir gu`manlana bermeydi, al sıng`a da aladı. Dúnyag`a ko`z-qaras bola otırıp, filosofiya dúnyag`a ko`z-qarastıń hámme komponentlerin (bilimler, wazıypa, minnet) tolıq sıng`a aladı. Sonlıqtan hámme waqıtları filosofiya bılay deydi