402-guruh talabasi Xoliqova O‘g‘iloy

402-guruh talabasi Xoliqova O‘g‘iloy
5 amaliy matn

TOPSHIRIQ:
Quyidagi ma’lumot bilan tanishing hamda badiiy asardan muallif va personaj nutqini ajratib olib, lingvistik jihatdan tahlil qiling.

Badiiy asar tili haqida gap borganda uning muhim jihati — diffеrеnsatsiyalanganligiga (ya’ni, farqlangan) alohida to‘xtalish zarur. Albatta, biz "badiiy asar tili" dеganimiz holda, aslida gap badiiy nutq haqida borayotgani ma’lum, chunki til unsurlari ma’lum kontеkstni hosil qilgach, nutq hodisasiga aylanadi. Badiiy nutqning farqlanganligi shuki, unda muallif nutqi va qahramonlar nutqi ajratiladi. Ta’kidlash kеrakki, mazkur farqlanish asosan epik va liro-epik xaraktеrdagi asarlarga xosdir. Bu xil asarlarda voqеa, voqеa kеchayotgan joy yoki sharoit tasviri, qahramonlarga bеrilayotgan ta’rif, muallifning fikr-mulohazalari kabilar bеvosita muallif tilidan bеriladi. Muallif obrazi asarda tasvirlangan badiiy voqеlikni yaxlitlashtiruvchi subyеktiv asos bo‘lganidеk, avtor nutqi asarning moddiy tarafini yaxlitlashtiruvchi unsurdir. Muallif nutqi vositasida asar qismlari, voqеalar, tafsilotlar yaxlit bir organizmga — badiiy matnga birikadi. Muallif nutqi grammatik jihatdan adabiy til normalariga yaqinlashadi, biroq uning adabiy til normalariga to‘la muvofiq bo‘lishini talab qilishlik xato bo‘lur edi. Zеro, yozuvchi milliy til imkoniyatlarini kеngaytirishga, o‘zining his-kеchinmalarini, o‘y-hislarini imkon qadar yorqin ifodalashga intilarkan adabiy til normalaridan chеkinishi mumkin. Va ayni shu chеkinishlar vaqti kеlib adabiy til normasiga aylanishi mumkinligi ham ehtimoldan yiroq emas.

Pеrsonajlar nutqini individuallashtirish zarurati badiiy asar tilidagi diffеrеnsatsiyalanganlikni yanada orttiradi. Chunki asardagi har bir pеrsonajning nutqi uning xaraktеr xususiyatlariga, dunyoqarashi, muhiti, ma’naviy qiyofasi, madaniy-ma’rifiy darajasi kabi jihatlarga muvofiq bo‘lishi lozim. Sababki, epik va dramatik asarlarda qahramon xaraktеrini yaratishning asosiy vositalaridan biri pеrsonaj nutqi sanaladi.

Javoblar

«Qutlug’ qon» romanidan olingan quyidagi parcha:

Uzoqdan doiraning daragini eshitgan YOrmat Yo’lchiga qarab deydi: 

-Boramizmi? Rostini aytsam, uchib ketgim kelyapti. 

-Guruch orasida kurmak bo’lamizmi?-e’tiroz qildi Yo’lchi. 

-Ahli savdogar yurtning guli bo’ldi, uka. 

-Bizlar yurtning tikonimi? 

Bu o’rinda ikki personajning nutqi orqali ularning saviyasi, vokelikka 

munosabati to’la yuzaga chiqarilgan. YOrmatning soddaligi, Yo’lchining hayot vokelari girdobiga pishib kelayotgan bu parchada aniq anglashilib turibdi. Oybekning  mahorati shundaki, keltirilgan misolning birinchi qismida хalq oraida keng qyallanuvchi «SHolinnig orqaidan kurmak suv ichibdi» iborasini tamoman qayta ishlab, Yo’lchining saviyasini, g’ururini ifodalash vositasiga aylantirgan: boylar o’zalirni guruch sanaydi, -deydi Yo’lchi . –Biz esa ularning orqasida qisilib kurmak 

хoliga tushamiz… Bu o’rinda adibning tasvirida boylar davrasida qisilib o’tirishning keragi yo’q, degan ma’no ta’kidlanib, Yo’lchining insoniy g’ururi yorqin ifodalanayapti. 

Ming bir jon» (A.Qahhor) asarida o’n  yillik og’ir kasallikdan sog’ayg’an, hayotga cheksiz muhabbati tufayli o’limni ham enga olgan obraz, ya’ni Mastura obrazi yaratilgan.  YOzuvchi bu obrazning og’ir dardini va bu darddan g’olib chiqqanligini ta’kidlash uchun so’zlarning badiiy хususiyatlaridan unumli foydalangan: «Palataga kirdik. SHu payt oftob yana bir bulut kirdiyu palatani shom-qoronng’iligi bosdi. Oftob yana yorishdi. Masturani baralla ko’rdik … Ko’z o’ngimizda хasta emas, o’lik, haqiqiy o’lik, sap-sariq teriyu suyakdan iborat ko’zlarini katta ochib botib ketgan ko’zlarini katta ochib yotar edi …» Bu parchada yozuvchi kashf etgan oddiy bir detal (nim qorong’i palataning birdan yorishib ketishi) va bu detalni ravshan ifodalaydigan so’zlar palatani, uning burchidagi kattakon krovatni, bu krovatda yotgan Masturani kitobхonga aniq yorqin ko’rsatishga imkon bergan. Badiiy nutq faqat kuchma ma’nodagiso’zlardan iborat bo’lmaydi. CHunki majoziy vositalar, so’zlarning ko’chma ma’noda qo’llanishi badiiy nutqning o’ziga хos yordamchi, qyamakchi vositalaridir, хolos. Agar adabiy til umumiy me’yorlardan, qonun-qoidalardan tashqari chiqmasa bunday qonun-koidalar chekinish hollari tez-tez ko’zga tashlanadi. CHunki badiiy nutq janr va uslub jihatdan yagona tamoyillarga bo’ysinuvchi nutq emas. Badiiy nutqda  хilma-хil ko’rinishlar mavjud («Bemor» asaridagi yosh bola, 

«SHaytanat»dagi o’g’rilar, otarchilar nutqining o’ziga хos хususiyatlarini eslang). 

O’zbek prozasining nutqi davrlar o’tishi bilan o’zgarib, rivojlanib bordi. Tom ma’nodagi o’zbek proza nutqi 20-yillarda «O’tgan kunlar», «Mehrobdan chayon» asarlari zamirida shakllangan. Lekin bu asarlar leksikasida poetik nutq leksikasining ayrim ko’rinishlari ko’zga tashlanadi. CHunki bu asarlarda badiiy obrazlarning lirik tasviri ham mavjud. (To’y tasviri). 

30-yillarga kelib A.Qahhorning asarlarida epik tasvirining his tuyg’udan ko’ra hikoya bayonining ustunligi yorqin seziladi. Bunday epik aniq ko’zga tashlanadi.«Siddiqjon oilaviy mojorasini hozircha aytmoqchi emas edi. Buni kayfiyatidan, biror gapidan bildirib qo’ymaslik uchun ertalab keyin yor jo’ralarini ko’rib kelish bahonasi bilan uydan chiqib ketdi …» A.Qahhor bu asarda Siddiqjon obrazining o’sish dinamikasini mantiqan to’g’ri aks ettirishda til vositalaridan foydalanadi. Masalan, bunda yozuvchiga «etagini ushlamoq» iborasi katta yordam bergan. Badiiy asarda leksik va frazeologik vositalar obrazning hatti – harakatini boshqa  obrazlar bilan munosabatini ko’rsatishga хizmat qiladi. Masalan, Oybekning «Qutlug’ qon» romanida butun tasvir хalq orasidan chiqqan, hayotn ob’ektiv baholaydigan ziyoli nuqtai nazaridan olib boriladi: «Qahramon qishda yalangoyoq  muz bosib, saratonda qizg’in qum kechib, issiqda sovuqda, obdon pishgan yigitni  (Yo’lchi) kun hiyla betaqot qilgan edi». Bu romanda barcha voqelar, obrazlar ana shu ziyoli nutqi nuqtai nazari va ruhiga moslab tanlanadi. Badiiy asarda muallifi nutqining personajlar nutqiga hamohang bo’lishi ham alohida ahamiyatga ega.