5. Психологик билимларнинг системаси

144.Хотира жараёнлари. Xotira soxasida kuyidagi asosiy jarayonlar farklanadi. Esda olib kolish,esda saklash,esga tushirish, va unitish jarayonlai. Bu xotira jarayonlari faoliyatda tarkib topadi. Va ularni faoliyat belgilab beradi. Ma’lum materialni esda olib kolish hayot faoliyati davomida individual, yaьni shaxsiy tajribani tuplash bilan bog’liqdir. Tuplangan tajribadan keyingi faoliyatda foydalanish qayta esga tushirishni talab qiladi. Ma’lum materialning faoliyatda katnashmay kuyishi yoki faoliyatdan tushib qolishi uni esdan chikarib kuyishga olib keladi. Materialni xotirada saklab turish deb ataladigan narsa xam shaxsning faoliyatida katnashish bilan bog’liq, chunki insoning xar bir dakikadagi xatti-harakatlari uning butun hayotiy tajribasi bilan belgilanadi. Ana shu yukorida kursatilgan protsesslarda xotiraning faoliyat bilan alokasi va xotira aktlarining aloxida mustakil harakatlar tarzida namoyon bulishi ayniksa yaqqol kurinadi. Xotira jarayonlarning o’zaro bog’liqligini unutmagan xolda, bu protsesslarning xar biriga xos bulagn eng muxim xususiyatlarni qarab chikamiz. Esda olib kolishni xotira protsessii deb ta’riflash mumkin; buning natijasida yangi materialni oldin uzlashtirilgan material bilan bog’lash orqali yangi material mustaxkamlanadi. Esda olib kolish individ tajribasini yangi bilimlar va ish-harakat formalari bilan boyitishning zaruriy shartidir. Esda olib kolish xama vaqt tanlovchanlik xarakteriga ega: bizning sezgi organlarimizga ta’sir qilayotgan xamma narsalar xam esimizda saklanib kolavermaydi. Qayta esga tushurishni xotira protsessii deb ta’riflash mumkin, bu xotira protsessi natijasida psixikaning ilgari mustaxkamlangan mazmunini uzoq muddatli xotiradan chikarib olish va uni opirativ xotiraga utkazish yuli bilan aktuallashtirish sodir bo’ladi. Qayta esga tushirish protsessining ichidan uning xar xil turlarini ajratib, ularni kuyidagi tartibda joylashtirish mumkin: tanish, qayta esga tushirishning uzi va eslash. Bunda shaxsning tarixiy xotirasi xisoblangan xotirlash aloxida urinni egallaydi. Tanish - kandaydir ob’yektni qayta idrok qilish sharoitida uni qayta esga tushirishdir. Tanish katta hayotiy axamiyatga ega. Tanish bo’lmaganda biz narsalarni bizga avvaldan tanish bo’lgan narsalar deb emas, balki xar gal yangi narsalar deb idrok qilgan bular edik. Tanish xama vaqt bizning tajribamizni atrofimizdagi ob’yektlarni idrok qilishimiz bilan bog’laydi va buning bilan bizga atrofimizdagi voqeylikni tugri anglay olish imkonini beradi. Tanish uzining aniqligi, yaqqoligi va to’laligi darajasi bilan xar xil bo’ladi. Tanish-ixtiyorsiz yoki ixtiyoriy protsess tarzida amalga oshirilishi mumkin. Odatda, tanish to’la, yaqqol va aniq bo’lsa, u bir momentli ixtiyorsiz aks tariqasida amalga oshiriladi. Biz ilgari idrok qilgan narsalarimizni xozir qayta idrok qilayotgan paytimizda ixtiyorsiz ravishda, xech kanday zur bo’lmay, o’zimiz sezmagan xolda tanib olamiz.