55- §. Irsiy (genotipik) o‘zgaruvchanlik 9- sinf “Biologiya. Sitologiya va genetika asoslari” darsligi asosida

55- §. Irsiy (genotipik) o‘zgaruvchanlik

9- sinf “Biologiya. Sitologiya va genetika asoslari” darsligi asosida. 2014

Organizm genotipining o‘zgarishi bilan boradigan va bir nechta avlodlarda saqlanadigan o‘zgaruvchanlik irsiy o‘zgaruvchanlik deyiladi. Ba’zan bular aniq ko‘zga tashlanadigan o‘zgarishlar bo‘lib, ularga: kalta oyoqli qo‘y larning paydo bo‘lishi, tovuqlarda patning bo‘lmasligi mushuk barmoqlarining ayri bo‘lishi, pigmentlarning bo‘l masligi (albinizm), odamlarda barmoqlarning kalta bo‘lishi va ko‘p barmoqlilik (polidaktiliya) kabilarni misol qilib ko‘rsatish mumkin.

• Organizm genotipining o‘zgarishi bilan boradigan va bir nechta avlodlarda saqlanadigan o‘zgaruvchanlik irsiy o‘zgaruvchanlik deyiladi. Ba’zan bular aniq ko‘zga tashlanadigan o‘zgarishlar bo‘lib, ularga: kalta oyoqli qo‘y larning paydo bo‘lishi, tovuqlarda patning bo‘lmasligi mushuk barmoqlarining ayri bo‘lishi, pigmentlarning bo‘l masligi (albinizm), odamlarda barmoqlarning kalta bo‘lishi va ko‘p barmoqlilik (polidaktiliya) kabilarni misol qilib ko‘rsatish mumkin.

To‘satdan vujudga keladigan va qat’iy ravishda nasldan naslga o‘tadigan o‘zgarishlar natijasida xushbo‘y no‘xatning kalta poyali navlari, qat­qat tojibarg hosil qiladigan o‘simliklar va juda ko‘p boshqa belgilar paydo bo‘lgan. Ko‘pincha ular juda kichik, lekin sezilarli o‘zgarishlar hisoblanadi.

• To‘satdan vujudga keladigan va qat’iy ravishda nasldan naslga o‘tadigan o‘zgarishlar natijasida xushbo‘y no‘xatning kalta poyali navlari, qat­qat tojibarg hosil qiladigan o‘simliklar va juda ko‘p boshqa belgilar paydo bo‘lgan. Ko‘pincha ular juda kichik, lekin sezilarli o‘zgarishlar hisoblanadi.

Genetik materialning irsiy o‘zgarishiga mutatsiyalar deyiladi. Mutatsiyalar gen yoki xromosoma tuzilmasining o‘zgarishi tufayli hosil bo‘ladi va tur ichidagi xilma­xillikning birdan­bir manbai bo‘lib xizmat qiladi

• Genetik materialning irsiy o‘zgarishiga mutatsiyalar deyiladi. Mutatsiyalar gen yoki xromosoma tuzilmasining o‘zgarishi tufayli hosil bo‘ladi va tur ichidagi xilma­xillikning birdan­bir manbai bo‘lib xizmat qiladi

• Mutatsiyaning namoyon bo‘lish xarakteri. Mutatsiyalar dominant va retsessiv bo‘ladi. Ularning ko‘pchiligi retsessiv bo‘lib, geterozigota holdagi organizmlarda yashirin holda uchraydi. Bu holat turning yashashi uchun muhim ahamiyatga ega. Odatda mutatsiyalar zararli bo‘lib, organizmning nozik muvozanatdagi biokimyoviy jarayonlar tuzilishiga o‘zgartirishlar kiritadi.