8-ma’ruza. Valentlik va sintaktik aloqa reja

Grammatik shakl valentligi. Leksemaga grammatik shakl qo‘shilganda ularning birikuvchilari sirasida jiddiy o‘zgarish yuz beradi. Shoirman so‘zshakli – -man shaxs-son qo‘shimchasi bilan birikmasdan oldin, ya’ni shoir leksemasi sifatida men olmoshi bilan birikish ehtiyojiga ega emas edi. Shaxs-son ma’nosini ifodalovchi (-man) qo‘shimchasini qabul qilgach, shunday ehtiyoj tug‘ildi. Bu ehtiyoj, zarurat -man qo‘shimchasida mujassam, u II shaxs birlik son shaxs/son qo‘shimchasining sintaktik ehtiyoji, kengayish talabi, ya’ni valentligi.

Grammatik shakl o‘zi qo‘shilib kelgan leksemaning lisoniy (ma’noviy va sintaktik) valentligini yo kengaytiradi, yoki cheklaydi. Masalan, egalik qo‘shimchasi o‘zi qo‘shilib kelgan ism turkumiga mansub so‘zga qaratqich kelishigi shaklida turgan boshqa ism bilan qaralmish-qaratuvchi aloqasiga kirishish imkoniyatini beradi. Demak, o‘zi qo‘shilib kelgan so‘zning sintaktik imkoniyatini kengaytiradi. So‘zshakl ma’noviy va sintaktik valentligi shu so‘zshakl uchun asos bo‘lgan leksema lisoniy valentligidan keng. Shunday hodisani orttirma nisbat morfemasi bilan o‘timsiz fe’l leksema birikishida ko‘rish mumkin. Qiyoslang: Mashina yurdi. Bola uxladi. uxla, yur fe’llari vositasiz to‘ldiruvchi bilan birika olmaydi. Lekin Haydovchi mashinani yurgizdi, Ona bolani uxlatdi me’yoriy birikma. Vositasiz to‘ldiruvchi bilan birika olish valentlik qobiliyatini yur, uxla leksemalariga orttirma nisbat morfemasi berdi, boshqacha aytganda, bu fe’lga qo‘shilib kelgach, u morfema o‘z valentligini olib keldi. Ayrim grammatik shakl o‘zi qo‘shilib kelgan leksemaning lisoniy valentligini toraytiradi.

Masalan, majhul va o‘zlik nisbat shakli o‘timli fe’lni o‘timsizlashtiradi, uning vositasiz to‘ldiruvchi bilan birikish imkoniyatini cheklaydi. Bunga amin bo‘lish uchun kitob leksemasining grammatik shaklsiz va grammatik shakllangan holatida valentlik imkoniyatini taqqoslash kifoya (35-jadval):

35-jadval

Qiziq	kitob
Katta
Badiiy
O‘nta
Ko‘p
Qiziq	kitobcha
Katta
Badiiy
O‘nta
Ko‘p

Ayon bo‘ladiki, yuqoridagijadvaldakitob leksemasining birikuv imkoniyati ko‘plik son shakli -lar va kichraytirish qo‘shimchasi -cha hisobiga toraygan. Quyidagi gaplarda esa leksemaning biriktirish imkoniyati kengayganligiga amin bo‘lamiz: 1. Halim kitob o‘qidi. 2. Halim ukasiga kitob o‘qitdi.