9-mavzu: mahsulot ishlab chiqarish va davr xarajatlari tahlili

1. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida tannarxni pasaytirishning ahamiyati, uni mohiyati, tahlil vazifalari va axborot manbalari
Mahsulot tannarxi korxona moliya xo’jalik faoliyatini hamma tomonlarini aks ettiruvchi ko’rsatkichlardir. Shu tufayli ishlab chiqarish xarajatlarini to’g’ri hisobga olish va mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish hamda tahlil qilish boshqaruv hisobi hamda moliyaviy va boshqaruv tahlili fanlarining muhim vazifalaridan biridir.

Bugungi kunda korxona faoliyatining muhim ko’rsatkichlaridan va unga baho beradigan mezon ko’rsatkichlaridan biri, foyda va rentabellikdir. Foydaga ta’sir etuvchi omil bu tannarxdir.

Mahsulot tannarxi – shu mahsulotni ishlab chiqarish uchun ketgan barcha bevosita va bilvosita xarajatlarning qiymat ifodasidir.

Bugungi kunda amalda bo’lgan Nizomga muvofiq mahsulot (ish, xizmat)ni ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga kiradigan moddalar sirasiga o’zgarishlar kiritilgan. Mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tarkibini aniqlashdan maqsad:

1. 
   Buxgalteriya hisobi schyotida jami xarajatlar to’g’rida to’liq va aniq ma’lumotlarga ega bo’lish, korxona faoliyatini rentabelligi va Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida raqobatbardoshliligini aniqlash;
   
2. 
   Mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxini aniq hisob-kitobini qilish;
   
3. 
   Mahsulot tannarxiga kiritilmaydigan xarajatlarni alohida tarkiblash va ularni moliyaviy natijaviylikka bog’lash;
   
4. 
   Ishlab chiqarish xarajatlarini yuzaga chiqishi va javobgarlik markazlari bo’yicha hisobga olish va nazorat qilish;
   
5. 
   Soliq to’lanadigan bazani aniq hisob-kitobini yurtish va bu orqali ishlab chiqarish xarajatlari hamda korxona sarflarini boshqarishni tashkil etishdan iboratdir.
   Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ishlab chiqarayotgan mahsulotlari tannarxini tahlil qilishda boshqaruv tahlilining eng asosiy vazifalari bo’lib quy idagilar hisoblanadi:
   

• 
  Ishlab chiqarish xarajatlarini o’rganish va ularning holatiga baho berish;
  
• 
  Mahsulot tannarxini pasaytirish bo’yicha belgilangan rejani bajarilishi va dinamikasini nazorat qilish;
  
• 
  Ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisodiy elementi va kalkulyatsion moddalari bo’yicha o’rganish va ularga baho berish;
  
• 
  Mehnat unumdorligi bilan ish haqi xarajatlari o’rtasidagi nisbatni o’rganish;
  
• 
  Tannarxning o’zgarish sabablarini aniqlash va unga ta’sir etuvchi omillarni miqdor jihatidan hisoblash;
  
• 
  Ayrim turdagi mahsulot tannarxini xarajat moddalari bo’yicha tahlil etish;
  
• 
  Tannarxni pasaytirish bo’yicha mavjud imkoniyatlarni aniqlash va hakozo.
  

“Mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga kiritiladigan, mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish bo’yicha xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish haqida”gi Nizomga muvofiq ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishning umumiyligi ta’minlangan. Buning yakunida mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini rejalashtrish, tahlil etish va nazorat qilishga imkoniyat tug’iladi.

Mazkur Nizom buxgalteriya hisobi maqsadlarida va soliqqa tortish maqsadlarida xarajatlarni hisoblash tartiblaridagi farqlanishlarini hisobga olib ishlab chiqilgan. Boshqaruv hisobi va boshqaruv tahlilining asosiy maqsadi xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning bozor iqtisodiyoti sharoitlarida raqobatga bardoshligini aniqlashdir.

Nizomda buxgalteriya hisobi bo’yicha foyda bilan soliqqa tortiladigan foyda o’rtasidagi tafovutlarga izoh berilgan.

Soliqqa tortiladigan foyda buxgalteriya hisobidagi foydadan farq qilishining sababi shundaki, davlat soliq siyosatiga muvofiq amaldagi soliq qonunchiligi bo’yicha korxona xarajatlarining bir qismi soliqqa tortiladigan bazaga kirmaydi. Nizomda moliyaviy natijalarni shakllantirishning asosiy qoidalari va xarajatlarni guruhlash berilgan. Birinchi ilovada korxona hisobot davridagi balans foydasini hisoblashda chegiriladigan, lekin xo’jalik sub’ektining soliqqa tortiladigan bazasiga qo’shiladigan xarajat moddalari berilgan. Ikkinchi ilovada xarajatlar amalga oshirilishi paytida soliqqa tortiladigan bazadan chegirilmaydigan, lekin keyingi davrlarda chegiriladigan xarajatlar ro’yxati berilgan (vaqt bo’yicha farqlanishlar).

Uchinchi ilovada foydasi emas, daromadi soliqqa tortilayotgan korxonalar uchun qo’shimcha chegirilmaydigan xarajatlar ro’yxati berilgan.

Bugungi kunda xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning mahsulotlari tannarxini tahlil qilishda boshqaruv tahlilining asosiy axborot manbalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:

• 
  Xo’jalik sub’ektlarining biznes reja ma’lumotlari;
  
• 
  5-S “Korxona sarf-xarajatlari to’g’risida”gi hisoboti ma’lumotlari;
  
• 
  1-T “Mehnat hisoboti” ma’lumotlari;
  
• 
  Buxgalteriya hisobining ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olib boruvchi schyot ma’lumotlari va boshqa turdagi qo’shimcha ma’lumotla