A ahronqulov, A. Rahmonqulov jahon bolalar adabiyoti namoyondalari

Savol va topshiriqlar:

 

1. X.K.Andersen ijodi haqida nimalar bilasiz?  

2.“Duyumchaxon” ertagidagi timsollarini bilasizmi?  

3.“Irkit  o`rdakcha”  ertagining  matni  ustida  ishlash  qiyinchiliklari  haqida  gapirib 

bering. 

4. Andersen ertaklarining xususiyati nimada? 

5. “Bolalar gurungi” ertagining g’oyasi haqida so’zlang. 

6.  “Familiyasi  „sen“  bilan  tamomlanadigan  kishilar”  deganda  muallif  kimlarni 

nazarda tutgan deb o’ylaysiz? 

 

 

 

 

AKA-UKA GRIMMLAR  

 

Aka-uka  (Yakob  1785–1863,  Vilgelm  1786–1859) 

Grimmlar 

Germaniyaning 

Frankfurt-Mayn 

shahri 

yaqinidagi Xanau shaharchasida tug’ilgan. Ular Kasseldagi 

o’rta 

maktabni 

tugatishgandan 

so’ng 

Marburg 

universitetining  huquq  fakultetiga  o’qishga  kirdilar. 

Marburg universitetida o’qib yurgan chog’laridayoq nemis 

tarixi va madaniyati, huquq va morfologiyasi, xalq og’zaki 

ijodi  hamda  til  va  adabiyot  bilan  shug’ullana  boshladilar. 

Ayniqsa  ular  K.  fon  Savini  yordamida  tarix  va  filologiyani  chuqur  o’rgandilar. 

Savini  ularda  ushbu  fanlarga  qiziqish  uyg’ota  oldi  va  kelajakda  aka-ukalar  xalq 

og’zaki ijodini o’rganishni maqsad qilib oldilar. O’qishdan so’ng Yakob professor 

Savini  bilan  birga  Parijga  qadimiy  qo’lyozmalarni  qidirish  ushun  yo’l  oldi.  1808 

yilda Yakob o’sha paytlarda Vestfaliya qiroli bo’lgan Jerom Bonapartning shaxsiy 

kutubxonachisi bo’ldi. Sakkiz yildan keyin ukasi Vilgelm kotib bo’lib ishlayotgan 

Kassel  kutubxonasiga  kutubxonachi  sifatida  qaytib  keldi.  Ular  bu  erda  juda  ko’p 

ishlarni  amalga  oshirdilar.  Xalq  og’zaki  ijodiga  mansub  ertak  va  afsonalarni 

yig’dilar. 

O’qish,  o’z  ustlarida  qattiq  ishlash  Grimmlar  uchun  baxt  yo’li  bo’ldi.  Yakob 

nemis tili tarixi grammatikasi bilan mifologiyani, Vilgelm esa nemis adabiyoti va 

xalq  og’zaki  ijodini  o’rgana  boshladilar.  Nemis  xalq  og’zaki  ijodining  gullab-

yashnashiga,  olam  kezishiga  bir  ko’prik  yasadilar.  Nihoyat,  1812-yilda  Grimmlar 

tomonidan  yaratilgan  ertaklarning  birinchi  jildi  „Bolalar  va  oilaviy  ertaklar“ 

yuzaga  keldi.  1815-yilda  ikkinchi  jild,  1822-yilda  esa  har  ikkala  jildni 

umumlashtiruvchi  uchinchi  jild  bosilib  chiqdi.  1816-1818  yillarda  “Nemis  xalq 

ertaklari” deb nomlangan kitoblari nashr etildi. 1830 yilda aka-ukalar Gyottingen 

universitetida  talabalarga  filologiyadan  saboq  berdilar.  Keyinchalik,  yaniy  1840 

yilda  Prussiya  qiroli  Fridrix  Vilgelm  IV  tomonidan  Berlin  Fanlar  Akademiyasi 

a’zosi etib tayinlandilar. 

Grimmlar  ertaklarning  ko’pchilik  qismini  bevosita  ertak  aytuvchilardan 

tinglab,  ba’zilarini  esa  dehqonlar  bilan  suhbatlashib  yozib  oladilar.  Xalqdan 

---

27 

 

olingan ertaklarning har biri Grimmlar tomonidan qayta ishlanib, badiiy tus berilib, 

yana xalqqa qaytariladi. 

Grimmlarning  uch  jildlik  kitoblariga  ikki  yuzdan  ortiqroq  ertaklar  jamlangan 

bo’lib,  unda  mualliflar  ko’proq  afsonaviy,  maishiy  va  hayvonlar  haqidagi 

ertaklarni  umumlashtirishga  harakat  qilganlar.  Har  bir  ertakda  saxiylik, 

mehnatsevarlik,  botirlik  kabi  fazilatlar  bilan  birga,  qo’rqoqlar  ustidan  kulish, 

dangasalik va  yolg’onchilikni  qattiq qoralash birinchi o’rinda  turadi. Shunisi  ham 

quvonchliki,  ko’pincha,  bu  ertaklarning  asosiy  qahramonlari  shoh  va  shahzodalar 

emas,  balki  kambag’al,  beva-bechoralarning  o’g’il-qizi,  cho’pon  yoki  askar 

bo’ladi. Ular o’zlarining ibratomuz ishlari bilan ertak tinglovchida chuqur taassurot 

qoldiradilar. 

Aql bilan ish ko’rish, bilimdonlik mavzulari „Tilla g’oz“, „Shishadagi arvoh“, 

„Uch aka-uka“ ertaklarida yaxshi aks ettirilgan. 

Grimmlarning  dunyoga  mashhur  bo’lgan  „Zolushka“,  „Qorqiz“  ertaklarining 

qahramonlari  hammadan  turtki  yeydigan,  so’kish  eshitadigan  va  eng  past,  qiyin 

yumushlarni  bajaradigan  qizlar  bo’lib,  ertak  davomida  o’zlarining  halol 

mehnatlari, yoqimli so’z va tabassumlari bilan baxtiyor bo’ladilar. 

„Yalqov  Geys“,,  „Gansning  baxti“,  „Botir  tikuvchi“,  „Yosh  pahlavon“, 

„Bremen musiqachilari“ kabi ertaklari o’zbek bolalarining ham sevimli asarlariga 

aylanib qolgan. 

«Yo  pahlavon»  ertagidagi  botir  obrazi  kichik  maktab  yoshidagi  bolalarda 

katta qiziqish uyg’otadi. U halol, pok inson. U rostgo’ylik, to’g’riso’zlik shaydosi. 

Shu  sababga  ko’ra  u  yo’lida  uchragan  har  qanday  to’siq  va  g’ovni  shoshilmay, 

jasorat va mardlik bilan yengadi, maqsadiga erishadi. 

«Botir  tikuvchi»ning  syujeti  ko’pchilikka  yaxshi  tanish.  Qahramon  nogahon 

bir  nechta  pashshani  bir  urishda  nobud  qilish  bilan  o’ziga  o’zi  botir,  dovyuraklik 

tamg’asi  –  shiorini  yozib  yelkasiga  osib  oladi.  U  o’z  baxtini,  taqdirini  sinab 

ko’rish, peshonasida borini  qo’lga kiritish maqsadida safarga otlanadi. 

Botir  tikuvchi  tadbirkor,  epchil-chaqqon.  Yotib  qolguncha  otib  qol  qabilida 

dovyuraklik  bilan  ish  ko’rish  unga  katta  shuhrat  keltiradi.  Puxta-pishiqligi  bilan 

g’orda  behisob  devlar  ustidan  g’olib  chiqadi.  Dev  ko’tarib  olgan  daraxt  shoxlari 

ustida qush kabi o’tirishi, devning savollariga qo’rqmay, ustalik bilan javob berishi 

asrlar osha kitobxonni hayratga solib kelmoqda. 

Botir  tikuvchi  uchun  og’ir    sinov  o’rmondagi  ikki  pahlavon  bilan  «olishuv» 

bo’ldi.  Podsho  tomonidan  ikki  pahlavonni    mag’lub  qilish  vazifasini  olgan  botir 

tikuvchi tavakkal qilib yo’lga tushadi. Ustilariga tosh tashlash bilan ular o’rtasida 

nifoq chiqaradi. Ikki jangchi bir-birini tosh bilan urib nobud qiladi. 

O’rmondagi  shoxdor  mahluqni  mag’lub  qilgan  ertaklardagi  kabi  tadbirkor 

yigit bilimdonlik, o’ylab ish ko’rish bilan shoxdor mahluq ustidan g’olib chiqadi. 

Botir  tikuvchining  yumshoq  so’zligi,  muloyimlik  bilan  ish  ko’rishi  yosh 

kitobxonda yaxshi taassurot qoldiradi. Ularda ham xuddi  o’sha botir tikuvchi kabi 

yetuk insonlar bo’lishga, botir, pahlavon bo’lishga havas uyg’otadi. 

Aka-uka  Grimmlarning  qaysi  asarini  olmang,  hammasida  eng  avvalo, 

mehnatkashlik, mehnatga muhabbat g’oyasi ilgari suriladi. Ikkinchidan, har qanday 

holda ham, har qanday mushkul ish boshiga tushganda ham o’sha qahramon chora 

---

28 

 

qidiradi, tadbirkorlik, ishbilarmonlik yo’lidan boradi va ofatdan qutiladi. Masalan, 

«Tulki  bilan  G’ozlar»ni  olaylik.  Tulki  kabi  hiyla  va  makr  ishlatadigan  jonivor 

bo’lmasa  kerak.  Aka-uka  Grimmlar  unga  qarama-qarshi  qilib  g’ozlar  obrazini 

yaratadi. 

G’ozlar  har  doim  chorasiz  –  bo’sh,  beg’am  hayot  kechiradilar.  Aka-uka 

Grimmlar  vaqti  kelganda  o’sha  boqi  beg’am  g’ozlar  ham  sergak,  tetik,  tadbirkor, 

ishbilarmon  bo’lib  ketishlarini,  hayotda  o’zlarini  himoya  qila  bilishlarini,  olg’ir, 

muttaham  tulkilarni  ham  dog’da  qoldirishlarini    mazkur  asarda  ishonarli  tarzda 

tasvirlab berganlar. 

Tulki o’tloqda yurgan g’ozlarni yemoqchi bo’ladi. Ular o’limlari oldidan bitta 

qo’shiq  aytib, so’ngra  tulkiga  yem  bo’lishlarini  so’raydilar. Ammo  uzundan-uzoq 

«g’a-g’a»lari  tulkini  zerikatiradi,  uning  tinka  madorini  quritadi,  axiyri    g’oz  – 

o’ljadan  voz  kechishga  majbur  bo’ladi.  Quyida  ushbu  ertak  matnini  keltirishni 

o’rinli deb bildik.