A razzoqov, sh. Tashm atov

«begarazsovga»
 
deb tushuntiradi.  U  rentaning ekspluatatorlik mohiyatini bo‘yab ko‘r- 
satadi va renta yer egasiga o ‘z q o i ostidagilami boshqarishdagi mehnati 
uchun  to'lanadigan  haq  deb  baholaydi.  Bu  bilan  cherkov  (yeri  bor) 
va feodaüaming manfaatlarini himoya qiladi.
Bunday iqtisodiy g‘oyalar Fransiyada 
(Nikola Orem
), Angliyada 
(Djon
 
Bol
/)  ham  vujudga  keldi.  Angliyada  Uat  Tayler  (1381),  Germaniyada 
Tomas  Myunser  (1524-1525)  rahbarligida  dehqonlar  qo‘zg‘oloni 
bo ‘lgan,  ular  krepostnoylikni,  boshqa  majburiyatlami  bekor  qilishni 
talab  etganlar.
M a’lumki,  XII-XIV asrlarda Rossiyada féodal tarqoqlik ro‘y berdi 
(13 ga yaqin alohida knyazlik).  Bu davrda cherkov yer egaligi atrofida 
diniy shaklda kurash bordi. XVI asrdan boshlab ijtimoiy-siyosiy kurash 
ommaviy  tus  oldi.  0 ‘shanday  publitsistlardan  biri  Yermolay  edi.  U 
rohibligida  Erazm  nom ini  oigan.  Yermolay-Erazm  o ‘z  asarlarida 
dvoryanlikni himoya qildi va yirik savdo hamda sudxo‘rlikka qarshi chiqdi. 
U  boyarlami boshqalar hisobiga doim bayramdagidek hayotini tanqid 
qildi,  yemi  esa  faqat  davlatga  xizmat  qilayotgan  (ya’ni  dvoryan)

---

odamlarga  berish  kerak,  degan  to‘g‘ri  g'oyani  ilgari  surdi  (boyarlar 
markazlashgan  davlatga  bo‘ysunishni  istamagan  va  votchina  egasi, 
tarqoqlikning asosiy sababchisi edilar).  Haqiqatda ham  Ivan Grozniy, 
hatto  Pyotr  I  davrida  ham  votchinani  (ya’ni  boyarlami)  yo‘q  qilish 
uchun kurash bordi,  oxir-oqibatda dvoryanlik va pomeshchiklik yutib 
chiqdi va Rossiya yagona davlatga aylandi.
Ermolay  Erazmning  iqtisodiy  qarashlarida  dehqon  mehnati  boylik 
manbayi degan qoida yotadi.  Shu sababli u davlatda dehqonlar toifasini 
birinchi  o‘ringa  qo‘yadi va ulaming iqtisodiy  ahvolini yaxshilash  zarur 
deb hisoblaydi.  Ammo  u dehqonlar ekspluatatsiyasining asosi pul maj- 
buriyatlarida  deb  bilgan,  shu  sababli  bu  majburiyatlar  natural  renta 
holida bo‘lishi va hosilning beshdan bir qismi  (20 foizi) bilan cheklash, 
yom  (pochta)  majburiyatlarini  esa  savdogarlar  zimmasiga  yuklashni 
takiif etdi.  U  mehnat  unumdorligini  oshirish  to ‘g‘risida  qayg‘ursa-da, 
tovar munosabatlari rivojiga qarshi bo‘lgan, ya’ni o ‘zi o‘ziga qarshi edi, 
chunki  u  erkin boy  savdogarlar savdosi  tarafdori  edi.  E.Erazm  natural 
majburiyatlami cheklash sinfiy kurashga  chek qo‘yadi,  degan noto‘g‘ri 
fikrda bo‘lgan.
XVI  asming  o ‘rtalarida  yaratilgan  «Domostroy»  asarida  shaharlik- 
laming faoliyatiga oid qonun-qoidalar majmuasi berilgan. Unda hokimiyat 
va cherkov, oila,  xizmatkorlarga munosabat qoidalari keltiriladi.
Rossiyada XVII-XVIII asming boshlarida yirik o‘zgarishlar ro‘y berdi, 
kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari paydo bo‘laboshladi. G ‘arbiy 
Yevropadagi  merkantilistlardan  (quyida  ko‘riladi)  farqli  ravishda  rus 
iqtisodchilari  muomala  sohasiga  kam  e ’tibor  qiladilar,  «pul  -  boylik» 
degan  fikrga  qo‘shilmadilar.  Ular  mamlakat  ichida  tovar  almashuvini 
kuchaytirish  tarafdori  edilar,  tashqi  savdoni  esa,  asosan,  sanoat  va 
qishloq xo‘jaligini rivojlantirish quroli deb qaraganlar.  Bu g‘oyalar A A . 
Ordin-Nashchokin  (taxm.  1605-1680),  Yu.Krijanich  (1617-1683),  I.T . 
Pososhkov  (1652-1726)  asarlarida  bayon  etilgan.
2.3.  0 4rta  asr  utopiyalari
Kapitalistik  munosabatlaming  shakllanish  davrini  m anufaktura 
ishlab chiqarishi va dastlabki kapital jamg‘arilishi bilan bog‘lash mumkin. 
Bu  davr  XIV-XV  asrlami  o‘z  ichiga  oladi,  ya’ni  yer  egaligi  susayishi 
bilan bog‘liq.

---

Eski  féodal  m unosabatlar  yemirilib,  yangi  burjua-kapitalistik 
munosabatlar tug‘ila boshladi. Lekin dehqonlaming o ‘z yerlaridan siqib 
chiqarilishi,  mustamlakachilik,  iqtisodiy  ekspansiya,  urushlar  oddiy 
xalqqa katta ofat keltirdi. Oqibatda kapitalizmning shakllanishi bilan uni 
tanqid  qilish  ham  boshlanadi,  buni  ilk  sotsial-utopistlar  Tomas  M or 
(1478-1535)  va  Tommazo  Kampanella  (1568-1639)  amalga  oshirdi.
Idéal  jamiyat  to ‘g ‘risidagi  awalgi  g‘oyalar  dastlabki  sotsialistik 
konsepsiyalar bilan  davom  ettiriladi.
T.  Mor «Utopiya»  (lot. yo‘q joy) (1516) asarida Angüyada dastlabki 
kap italn in g   ja m g ‘a rilish i  jarayonida  d e h q o n lam in g   om m aviy 
qashshoqlanishi jarayonini aks ettirgan.  T.Mor gumanist,  davlat  aibobi 
va yozuvchi  bo‘lgan  (1529-32-yillarda Angliya  kansleri).  U  Uyg‘onish 
davrining  atoqli  arbobi  Erazm  Rotterdamskiyning  do‘sti,  katolik  edi. 
Qirolni  ingliz  cherkovining  Oliy  boshlig'i  deb  qasamyod  qilmaganligi 
uchun T.Mor davlat xoini sifatida qatl etilgan. Katolik cherkovi tomonidan 
muqaddaslashtirilgan (1535).  U «qo‘ylar odamlarni yeb qo‘ydi» iborasi- 
ning  muallifidir.  Shu  davrda  dehqonlami  cheklash,  ya’ni  yerdan siqib 
chiqarish  siyosati  amalga  oshirildi.  Bu jarayon  manufaktura,  keyinroq 
esa fabrika rivoji bilan bog‘liq edi. Mato to‘qish, jun, ayniqsa qo‘y juniga 
bo‘lgan  ehtiyoj  oshdi.  Dastlab botqoq,  chakalakzor yerlar o‘rab  olindi 
va  qo‘y  boqish  uchun  yaylovga  aylantirildi,  keyinchalik  dehqonchilik 
qilinayotgan yerlar ham tortib olinib, dehqonlar - yomenlar sinf sifatida 
tugatildi.  Bu o‘ziga  xos agrar inqilob  -  sanoat to‘ntarilishi uchun sabab 
bo‘Idi, lekin millionlab aholi qashshoqlikka mahkum etildi. Shu voqealami 
o ‘z  ko‘zi  bilan  ko‘igan  T.M or  qayerda  xususiy  mulk  hukmron  bo‘lsa, 
asosiy boylik bir hovuch odamlar qo‘liga to‘planadi, degan xulosaga keldi.
T. Kampanella  Neapol  (Italiya)  mehnatkashlarining  qashshoqligini 
ko‘rgan.  U  o ‘zining  «Oftob  shahri»  (1602-yilda  yozilgan,  1623-yilda 
chop  etilgan)  kitobida  zolimlaming  shohona  hayotini  tanqid  qiladi,  u 
ham   T.Mor  kabi,  bu  tengsizlikning  asosiy  sababi  xususiy  muDcchilik, 
deydi.  U  kelajak jamiyat  to ‘g‘risidagi  o‘z tasawurini  ham  beradi,  ular 
T.Morga  o‘xshash:  ijtimoiy  mulkchilik  mayjud,  hammaning  mehnat 
qilishi zarur,  mashina  mehnati  tufayli  ish  kunlari cheklangan (4  soat), 
aqliy  mehnat  jism oniy  m ehnat  bilan  almashtirib  turiladi,  bunda 
hunarmandchilik,  chorvachilik  va  dehqonchilik  bilan  nisbatan  tekis 
shug'ullanish shart qilib qo‘yiladi, tekis, pulsiz taqsimot amalga oshiriladi. 
U  faylasuf,  shoir,  siyosiy  arbob  bo‘lgan,  keyinchalik  esa  (1582)  rohib

---

bo‘lgan. Ispaniya bosqinchilariga qarshi isyon uyushtiigani uchun qamoq- 
qa olingan,  27  yil  qamoqda yotib,  falsafa,  falakiyot,  siyosat,  tibbiyotga 
oid  o‘nlab  asarlar  yozgan.  Uning  «Oftob  shahri»  asari  dengizchining 
hikoyasi shaklida berilgan. Yangi jamiyatda olim kohlnlar tabaqasi tomo- 
nidan boshqariluvchi ideal jamoa bo'ladi, xususiy mulk va oila bo'lmaydi, 
bolalar  davlat  tomonidan  tarbiyalanadi,  fan  va  maorif taraqqiy  etadi 
(Galileyni himoya  qilgan)  degan.
Faylasuflaming  bergan  bahosiga  ko‘ra,  bu  olimlaming  jamiyati