A team of politicians

3.Бобилни касситлар томонидан истило қилиниши.
Бобилнинг касситлар томонидан истило қилиниши. Ҳаммурапи вафотидан кейин Бобил аста-секин тушкунликка юз тутди. Ҳаммурапи ворислари дастлаб унинг ишларини давом эттиришга интилдилар. Ҳаммурапининг ўғли Самсуилун (милоддан аввалги 1749 - 1712 йиллар) икки янги канал қаздириб, ибодатхоналарга катта ҳадялар бериб турган. Аммо тез орада сиёсий майдонда янги-янги хавфлар юзага кела бошлади. Месопотамия ҳукумдори Римсин (милоддан аввалги XVIII аср) Бобилнинг заифлашганидан фойдаланиб, Месопотамияга бостириб киради ва Шумернинг бир қисмини босиб олади. Лекин бу вақтда Бобил подшоси ҳали қудратини буткул йўқотмаган эди. Самсуилун Римсинни мағлуб қилади ва Римсин ўз саройида ёнғин вақтида ҳалок бўлади. Самсуилун Ур ва Урук деворларини бузиб ташлаб, Шумерни яна ўзига бўйсундириб олади. Лекин бу вақтда янги душманлар бош кўтарадилар. Исин шоҳи Илумаилу Шумернинг жанубида мустақил шоҳлик яратиб, Бобилга қарши қаттиқ кураш олиб боради ва Шумер подшоларининг янги сулоласига асос солади. Шарқдан Бобилга тоғлик қабилалар касситлар бостириб киради.
Дажла дарёсининг шарқида яшаган касситлар илгари ҳам Месопотамияга ташриф буюрганлар, лекин у вақтда ижарадор ва ёлланма ишчи сифатида келган эди. Тахминан милоддан аввалги 1750 йилда кассит қўшинлари ўз йўлбошчиси Гандаш раҳбарлигида Месопотамияга бостириб кириб, бу ерда Кассит давлатини барпо қиладилар. Ҳаммурапи ворислари, 1 Бобил сулоласи ҳукумдорлари Месопотамия устидан ўз ҳокимиятини ўрнатиш учун 155 йил давомида кураш олиб бордилар. Касситлар босқинидан сўнг заифлашган ва айрим қисмларга бўлиниб кетган бу мамлакат истилочиларнинг диққатини ўзига жалб қила бошлади. 1 Бобил сулоласининг сўнгги шоҳи Самсудитан ҳукумронлиги даврида (милоддан аввалги 1625 - 1595 йиллар) Бобилга хеттлар бостириб киради. Лекин касситлар тобора кўпроқ муваффақиятга эришиб, қизғин курашлардан сўнг, ҳатто денгизбўйи сулоласи шоҳларини енгиб, Денгизбўйи мамлакатини ҳам бўйсундиришга муваффақ бўладилар. Шоҳ Агум II (милоддан аввалги 1593 - 1574 йиллар) ўзини касситлар ва Аққод шоҳи ва “дунёдаги тўрт иқлимнинг подшоси” деб атаган. Маданиятда бобилликларга нисбатан қуйи поғонада турган касситлар Бобил маданиятини қабул қилганлар ва кассит шоҳлари Бобил ҳукумдорларининг истилочилик сиёсатини тиклашга ҳам уриниб кўрдилар.
Кассит шоҳлари бутун Шумерни тамомила бўйсундириб, денгизбўйи сулоласи ҳукмронлигига барҳам бердилар. Касситлар Бобил шоҳлигининг қудратини қисман ҳам тиклай олмаганларига қарамай, ҳар ҳолда кассит шоҳи Агум II даврида Бобил бирмунча кучайди. Агум II Юқори Фрот мамлакатларига қўшин тортиб бориб, Месопотамия даштининг бир қисмини ўзига бўйсундиради. Ушбу ҳукмдор ўз ёзувларда Хана мамлакатидан Мардук ва Сарпанит ҳайкалларини келтириб, уларни зарбоф кийимлар, қимматбаҳо зеб-зийнатлар ва дабдабали тожлар билан безатганини ҳамда уларни Бобилдаги Э-сагил ибодатхонасида ўрнатганлигини фахр билан айтади. Агум II ўзини “Кашшу ва Аққод шоҳи, кенг кўламли Бобил мамлакати шоҳи, кўплаб одамларни Ашнуннакка кўчирган шоҳ, Падан ва Алман шоҳи, Гути мамлакатининг шоҳи” деб атаган. Бу касситлар ҳокимиятини Дажла дарёсидан шарқдаги вилоятларга ҳам тарқалганлигини кўрсатади.
Касситлар даврида Бобилнинг ижтимоий тузуми тўғрисида сақланиб қолган расмий ҳужжатлар ва айниқса қудуррулар, яъни марза тошларидаги ёзувларга қараб қисман тасаввур ҳосил қилиш мумкин. Бу тошларда подшонинг баъзи шахсларга ер тортиқ қилганлиги ҳақидаги фармонлар матни ўйиб ёзилган. Ёзувларга қараганда, ўша даврларда ҳали қишлоқ жамоаси ва жамоа ер эгалиги ҳукм сурган. “Биту” деб аталган жамоага жамоа бошлиғи - “бел бити” бошчилик қилган. Унинг маслаҳатчиси, назоратчиси ҳамда афсунгар коҳини бўлган. Қишлоқ жамоа аъзолари “Қўшнилар” деб аталиб, бу жамоа таркибига кирган келгиндилар шоҳ ҳамда жамоа мансабдорлари фойдасига турли мажбуриятлар ўташлари лозим эди. Лекин бу даврда қадимги жамоа ер эгалиги аста -секин емирилиб, уни хусусий, асосан зодагон ер эгалиги сиқиб чиқара бошлаган. Чунончи, касситлар сулоласининг ҳукумдорлари ўз амалдорлари, катта мансабдорлари ва яқин кишиларига кўплаб ерларни инъом этганлар. Подшонинг марза тошлар – “қудурру” га ўйиб ёзилган фармонлари матнида кўрсатилишича, шоҳ инъом қилган бу ерлар кўпинча қишлоқ жамоаси ерлари ҳисобидан ажратиб берилган. Одатда шоҳнинг бу фармонларида маълум ер майдони муайян шахсга абадий мулк қилиб берилиши, шу билан бирга қишлоқ жамоаси бошлиғининг ва аъзоларининг ҳозир ҳам, келгусида ҳам бу ерларни суд орқали даъво қилиши ва ҳадя олган ер эгасидан жамоа фойдасига бирон мажбурият ўташини талаб қилиш ман этилиши айтилади. Подшо фармонида “қудурру”ни бузганлар худоларнинг тақви лаънати ва ғазабига дучор бўлиши уқтирилади. Бундан ташқари, кассит шоҳлари қишлоқ жамоаларининг кўплаб ерларини босиб олиб, уларни ўз мансабдорлари, амалдорлари ва ҳарбий бошлиқларига бўлиб берганлар, бу инъом ер эгалигини кучайтириш ва мустаҳкамлаш учун бир қанча чоралар ҳам кўрганлар. Яна ёзувларда айтилишича, баъзан шоҳ инъом қилган ер эгаси шоҳ фойдасига қилинадиган барча мажбуриятлар, натурал солиқлар ҳамда мажбурий ишлардан озод қилган. Шоҳнинг фармойишига биноан янги ер эгалари учун махсус имтиёзлар ана шундай тарзда расмийлаштирилган. Ибодатхона ерлари ҳам шоҳ солиқлари ва мажбуриятларидан озод эди. Масалан, Агум II даврига оид ҳужжатлардан бирида кўрсатилишича, Мардук ибодатхонасининг ерлари ҳар қандай мажбуриятлардан озод бўлган. Қулдорликнинг ривожланиши ҳам зодагонларнинг янада кучайишига олиб келган. Қул ва чўрилар сотилганлигидан далолат берган ҳужжатлар ҳам сақланиб қолган. Уларга кўра, қуллар, жумладан, эламлик қул баҳоси 10 шекель, чўри баҳоси эса 7 шекель олтинга тенг бўлган. Ҳужжатлардан бирида, “Кардуниашлик боланинг” сотилганлиги ҳақида сўз боради (касситлар Бобилни Кардуниаш деб атаганлар). Бу эса касситлар орасида ҳам қулчилик тарқалганини кўрсатади.
Бобилда 500 йилдан ортиқ ҳукмронлик қилган касситлар қадимги Шумер - Бобил маданияти, дини, ёзуви ва ҳатто бўйсундирилган ҳалқ тилини ҳам кўп жиҳатдан ўзлаштириб олганлар. Кассит шоҳлари ўзларини “Мардук арзандаси” деб атаганлар. Улар Бобил ва Шумер коҳинларини кучайтириш чораларини кўриб, Мардук худоси - “мамлакатлар ҳукмдори”га бўлган эътиқодини мустаҳкамлаб, Ниппур ибодатхонасига ғалла, мой, хурмо, ун ва қорамоллардан иборат ўлпон тўлаганлар. Замонлар ўтиши билан кассит ҳукмдорлари кўпроқ Бобил маданияти таъсирида қолганлар. Масалан, подшо Караиндаш ўзини “қудратли ҳукумдор, Бобил подшоҳи, Шумер ва Аққод шоҳи, Кашшу (касситлар) ва Кардуниаш ( Бобил ) шоҳи”деб атаган. Лекин Караиндашнинг ворислари буткул қадимги Бобил маданиятига берилиб, унвонларидан “Кашшу” номини тушириб қолдирганлар.
Бобилда касситлар ҳукмронлиги оқибатида Бобил нафақат сиёсий, балки маданий инқирозга ҳам учради. Айниқса санъат соҳасида қадимги намуналарга тақлид қилиш ҳукм сура бошлади. Маданият соҳасида эришилган кичик муваффақиятлар, асосан ҳарбий ишда отдан фойдаланиш, янги ва енгил вақт ҳисобини, яъни мамлакатни бошқараётган шоҳнинг ҳукмронлик йиллари бўйича йил ҳисобини жорий қилишдан иборат бўлган. Бу тушкунлик милоддан аввалги VII асргача, яъни қудратли Янги Бобил шоҳлиги ташкил топгунига қадар давом этди.