bilan aloqasi shundaki, h ar ikkala fan ham bir xil m uam m o — axloqiy
mezon m uam m osini hal etishga qaratilgan. Chunki, um um jahoniy dinlar
vujudga kelg u nig a q a d a r m avjud b o ‘lgan m a ’lum u rf-o d a tla r va
qadriyatlar muayyan diniy qonun-qoidalarga, m uqaddas diniy kitoblarga
katta t a ’sir k o ‘rsatgan. Ayni paytda, dinlar ham axloqqa ana shunday
ta ’sir o ‘tkazganlar.
C h u n o n ch i, islom dinini oladigan bo ‘lsak, Q u r’oni karim ,
Hadisi
sh arif, Ijm o ’ va m uayyan fatv o lard ag i m ez o n lar h a m d a tala b la r
m usulm on Sharqi millatlari axloqiy darajasining shakllanishida katta
aham iyat kasb etgan. T a sa w u f ta ’lim otini esa rosm ana islomiy axloq
falsafasi deyish mumkin. Shuningdek, komil inson m uam m osi har ikkala
fan uch un um um iy hisoblanadi. Farq shundaki, axloqshunoslik bu
m uam m oga zam onaviy tarbiya nuqtayi nazaridan yondashadi.
A x lo q s h u n o s lik va h u q u q s h u n o s li k . A x lo q s h u n o s lik n in g
huquqshunoslik bilan aloqasi uzoq tarixga ega. M a’lum ki, juda ko ‘p
h o lla rd a ax lo q m e ’y o rlari b ila n h u q u q m e ’yorlari m o h iy a ta n va
m azm u n an b ir xil b o ‘ladi. Shunga ko‘ra, axloqni jam oatchilik
asosidagi
huquq, huquqni esa qonuniylashtirilgan axloq deb atash m um kin. Zero,
axloqshun o slik bilan h u q u q sh u n o slik n in g tadqiqot obyektlari k o ‘p
jihatdan o ‘xshash, ular faqat yondashuv usuli nuqtayi nazaridan farq
qiladi, y a’ni huquq m e’yorlarining bajarilishi, odatda, maxsus adliya
idoralaridagi lavozimli kishilar orqali, majburiy sanksiyalar vositasida
y o ‘lga qo'yiladi; axloq m e ’yorlari esa um um iy qabul qilingan milliy
u rf-o d atlar, jam oatchilik fikri yordam ida, alohida
belgilangan kishilar
to m o n id an em as, balki m uayyan ijtimoiy guruh, jam iyat tom onidan
am alga oshiriladi.
S huningdek, huquqshunoslik kasbi uchun m uhim b o ‘lgan amaliy
axloq jih atlarin i axloqshunoslikning huquqshunos odobi deb ataladigan
m axsus sohasi tadqiq qiladi va tavsiya etadi.
Axloqshunoslik va pedagogika. Axloqshunoslik pedagogika bilan ham
cham barchas aloqada. Pedagogikadagi shaxsni shakllantirish, tarbiyalash,
t a ’lim berish jarayonlarini p and-nasihatlarsiz, odobnom a darslarisiz
ta s a w u r qilib boMmaydi. Shu bois axloqshunoslik o'zin ing
nazariy va,
ayniqsa, am aliy jihatlari bilan pedagogikaning asosi hisoblanadi. Zero,
m a o rif tizim idagi ta'lim -tarb iy a o 'z in i har bir qadam da axloqiy tarbiya
sifatida nam oyon qiladi.
Axloqshunoslik va ruhshunoslik. Q adim dayoq axloqshunoslikning
ruhshunoslik (psixologiya) bilan aloqasi alohida aham iyatga ega b o ‘lgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Zotan, bu ikkala fan kishilar xatti-harakati, fe’l-atvori va m ayl-istaklarini
o ‘rganadi. Lekin bu o ‘rganish ikki xil nuqtayi nazardan olib boriladi:
ru h sh u n o s lik u yoki bu x a tt i- h a r a k a t , f e ’l- a tv o r , s a b a b iy asos
(m otiv)larning ruhiy tabiati va shakllanish sh a rt-sh a ro itla rin i ochib
beradi, axloqshunosiik esa ru hshunoslik tadqiq etg an hodisalarning
axloqiy aham iy atini tu sh u n tira d i. R uhshunoslik
h issiy o tla r sifatida
o ‘rganadigan insondagi k o ‘pgina m a ’naviy hodisalar axloqshunosiik
tom onidan falsafiy-axloqiy tu sh u n c h a lar tarzida tad q iq etiladi.
A x lo q s h u n o s iik
va
s o t s i o l o g i y a .
A x l o q s h u n o s l i k n i n g
ijtim oiyshunoslik (sotsiologiya) bilan aloqasi o ‘ziga xos. Bu ikkala
fan inson faoliyatini b o sh q arish n in g ijtim oiy m u rv a tla rid a n b o ‘lmish
axloqni o ‘rganadi. Lekin axloqshunoslikning miqyosi bu b o rad a keng.
M a’lumki, sotsiologiya insonlarning om m aviy x atti-harakati va ularning
qonuniyatlarini faqat m uayyan ijtim oiy tuzum d o ira sid a g in a tadqiq
etadi. A xloqshunosiik esa, o ‘z m ohiyatiga k o‘ra, lozim b o ‘lganda,
m uayyan ijtim oiy tuzum yoki davr d oirasid an chiqib, inson axloqining
yuksak yutug‘i sifatida kelgusi d av rlar uchu n
ham tarix iy va axloqiy
aham iyat kasb etgan shaxsiy, istisnoli xatti-harakatlarni h a m d a ularning
sababiy asoslarini o 'rg an ad i.
A x lo q s h u n o s iik va s i y o s a t s h u n o s l i k . A x l o q s h u n o s l i k n i n g
siyosatshunoslik bilan aloqasi, ayniqsa, o ‘ziga xos va m urakkab. C hunki
siyosiy kurash qaram a-qarshi axloqiy qoidalar va talablar kurashini taqozo
etadi. Shaxsiy intilishlar bilan davlat va jam iyat m anfaatlarining mosligi,
m aqsadlar va vositalarning pok yoki nopokligi m u am m o lari o ‘rtaga
ch iq ad i. L ekin, aslida siyosat q ay d a ra jad a a x lo q iy lik kasb etsa,
shunchalik u oqilona b o ‘ladi. Bu hozirgi kunda axloqshunosiik ham ,
siyosatshunoslik h am jid d iy tad q iq etad ig an eng m u h im u m u m iy
m uam m olardan biridir. S huningdek,
rahbarlik odobi, partiyaviy odob,
etiket singari axloqshunoslikning axloqiy m adaniyat d oirasiga kiruvchi
maxsus sohalari ham siyosatshunoslik bilan ch am b arch as b o g ‘liq.
Axloqshunosiik va ekologiya. Keyingi paytlarda axloqshunoslikning
ekologiya bilan aloqasi to b o ra m ustahkam lanib b o rm o q d a . T arixan
axloqshunosiik k o'p ro q insonning o ‘zi, o ‘zgalar va ja m iy a t oldidagi
m ajburiyatlarini tahlil etish bilan shug‘ullangan, uning tabiatga b o ‘lgan
m unosabati diqqat m arkazidan c h e td a qolib kelgan. L ekin keyingi
d a v r la r d a , a y n iq s a , XX va X X I a s r d a t a b i a tg a n i s b a t a n t o r
m anfaatparastlik doirasidagi y o n d ashu v lar o q ib atid a
p a y d o boMgan
ekologik b u h ro n m an zaran i o 'z g a rtird i. E n d ilikda global ekologik
www.ziyouz.com kutubxonasi
m u am m o lar k o ‘proq odam larning ijtimoiy-axloqiy nuqtayi nazarlariga
bog‘liq ekanligi m a’lum b o ‘lib qoldi.
S hunday qilib, hozirgi kundagi ekologik m uam m olarni hal etishning
k o ‘p jih a tla ri axloqshunoslik k o ‘magiga borib taqalm oqda. XX asrda
ekologik axloqshunoslik degan maxsus soha ham yuzaga keldi. Lekin,
bu — axloqshunoslik ekologiyani to ‘liq o ‘z ichiga oladi, degan so‘z
em as. C hunki axfoqshunoslikda axloqiy baholash va boshqarish obyekti
sifatida tabiatning o ‘zi emas, balki odamning tabiatga bo‘lgan munosabati
m aydonga chiqadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
