Abu Ali ibn Sinoning tabobat rivojiga qo‘shgan ulkan hissasi
Download 1,49 Mb. Pdf ko'rish
|
tibbiy bilim asoslari(1)
|
Abu Ali ibn Sinoning tabobat rivojiga qo‘shgan ulkan hissasi Ibn Sinoning tibbiyot sohasidagi asosiy merosi «Tib qonunlari» bo‘lib, bu kitob o‘sha davrgacha tabobat borasidagi eng mukammal qo‘llanma hisoblanadi. Bu ensiklopedik kitobda tibbiyotning barcha sohalari bo‘yicha ilmiy izlanishlar yoritilgan. «Tib qonunlari» taxminan eramizning 101224yillarida yozilgan deb hisoblanadi. Ibn Sino o‘z asarini yozib tamomlaganidan 150 yil o‘tgach, Gerard Kremonskiy (11141187) uni birinchi marta lotin tiliga taijima qiladi. Bu taijima asl nusxadagi mazmun va ifodani o‘zida to‘la saqlab qola olmagan bo‘lsada, taxminan 7 asr davomida g ‘arb mamlakatlarida tibbiy bilimlaming birdanbir qo‘llanmasi sifatida xizmat qildi Buyuk mutafakkir olim Abu Ali ibn Sinoni, shubhasiz, odam anatomiyasi fanining asoschisi deb, aytish mumkin. Allomaning bu boradagi izlanishlari odam anatomiyasini o‘rganish va yangiliklarni kashf qilish bilan chegaralanmay, tizimlar, a’zolar, ulaming qismlari anatomiyasi hamda fiziologiyasini aniqlay olgan va juda sodda hamda aniq qilib tushuntirib bergan.«Kitob almaleki» muallifi Ali ibn Abbos, «Zaxirai Xorazm shohi» muallifi Ismoil Juijoniy (1137yil vafot etgan), «Tibbi Akbari», «Iskiri A ’zam» va boshqa kitoblar mualliflari Abu Ali ibn Sinoning anatomiya fani yaratilishi va taraqqiy etishi borasidagi buyuk xizmatlarini tan olishgan.Taniqli g‘arb olimlari Leonardo da Vinchi (14521519), Andrey Vezaliy (15141564), Djirolamo Frakastoro (14781553), Vilyam Garvey (15781628) va boshqalar tomonidan ham Abu Ali ibn Sinoning anatomiya borasidagi buyuk xizmatlari yuqori baholangan. Abu Ali ibn Sino ijodi shu bilan qadrlanadiki, u «Tib qonunlari» kitobida faqatgina o ‘z izlanishlari bilan chegaralanmay, balki o‘zidan oldin o‘tgan olimlaming shu a’zo yoki uning qismiga, yo shu masalaga munosabatini bildirib, bu savollarga o ‘zi aniq javob bergan. Shu bilan birga, Ibn Sino bu ilmiy merosni o‘zining puxta kuzatishlari va amaliyot ishlarida qozongan yutuqlari bilan boyitgan. V.N.Ternovskiyning (1961) yozishicha, «...tibbiyotning asosi b o ‘lgan anatom iya «Tib qonunlari»da asosiy o‘rin tutadi». Shuning uchun XXI asrlardanoq barcha anatomiyaga taalluqli asarlar Ibn Sino asarlariga solishtirilar va shunga ko‘ra, bu asarga baho berilardi. Abu Ali ibn Sino odam anatomiyasining osteologiya bo‘limi haqida yozar ekan, u suyaklaming tuzilishini aniq ko‘rsatib, ulaming tuzilisni suyaklaming vazifalariga bog‘liqligini keng yoritib bergan. Uning «Tib qonunlari» asari 1jildidagi osteologiya bo‘limi 30 ta fasldan iborat bo‘lib (4275betlar), suyaklar tuzilishi va vazifalari hozirgi zamon tushunchalariga to‘liq mos keladi. Masalan, hozirgi zamon skelet suyaklarining vazifasiga: tayanch vazifasi: odam gavdasi va mushaklaming tayanchi bo‘lib hisoblanadi; harakat vazifasi: skelet suyaklarining alohida guruhlarining o‘zaro qo‘shilishidan richaglar hosil bo‘lib, bo‘g‘imlarda mushaklar vositasida harakatga keladi; himoya vazifasi: suyak guruhlarining o ‘zaro qo‘shilisbidan bo‘shliqlar hosil bo‘ladi. Bu biologik vazifasi: suyaklar tarkibida mineral tuzlar bo‘lib, kalsiy, fosfor, temir va h.k. moddalami saqlaydi. Qonning shakliy elementlari suyak ichidagi qizil ilik sohasida yetiladi. Bu vazifalardan 3 tasi bundan 1000 yil ilgari Abu Ali ibn Sino tomonidan aniqlangan.Ibn Sino suyaklaming shakli haqida yozar ekan, ulaming naysimon, yassi va aralash shakllarini yoritib, ularga misollar ham keltirgan. Bir qancha suyaklaming tuzilishi Galendan mukammalroq va Vezaliydan aniqroq qilib yozilganligi tan olingan. Ibn Sino umurtqa pog‘onasini ta’riflar ekan ulaming sonini aniq keltirgan, umurtqalaming vazifalari hozirgi zamon tushunchalariga to‘la mos berilgan. Shuningdek, u umurtqalaming bir biridan farqlarini aniqlagan. Aristotel qovurg‘alami 8 ta deb bergan bo‘lsa, Ibn Sino odamda 12 juft qovurg‘a borligi, ulaming soni erkak va ayollarda bir xil ekanligini birinchi bo‘lib yozgan. Chanoq suyaklari tuzilishi borasida X asrgacha aniq fikr bo‘lmagan. O’tirg‘ich suyagini Ruf chanoqson bo‘g ‘imi sifatida ta’riflasa, Polluks yassi suyak bo‘rtig‘i sifatida ta’riflagan, Gippokrat bu terminda son suyagini tushungan, Abu Ali ibn Sino jahonda birinchi bo‘lib chanoq suyaklari tuzilishini aniq tasvirlab bergan. Abu Ali ibn Sino odam anatomiyasining kalla suyaklari bo‘limi haqida yozar ekan, uning tuzilishini aniq tasvirlab, ulaming shakli va vazifalarini keng yoritib bergan. Kalla suyaklarini yuz va miya qismlariga ajratib o‘rganish hozirgi o‘quv dasturlarida ham shu shaklda saqlanib qolgan. Kalla suyaklarining yuz qismi suyaklari tuzilishi aniq ko‘rsatilib, ulaming shakli va vazifalari keng yoritilgan. Burun suyaklarining alohida ekanligini ta’kidlagan (A.Vezaliy esa burun suyagi yuqori ja bilan bir va u 6 ta suyakdan iborat deb hisoblagan). Kalla suyaklari haqida Abu Ali ibn Sino yozgan jumlalami o ‘qiganda, beixtiyor, bu narsalar hozirgi tibbiyot oliygohlarida talabalar o‘qiyotgan kitob larga mos kelishini ko‘rib, odam hayratlanadi. Bolalarda miya ichki bosimining o’sish sababi, belgilari va davolash Bosh miya ichki bosimi oshishi– ko‘pchilik insonlarda uchraydigan xavfli holat. Bu kasallik kattalarda ham yoshlarda ham uchraydi. Ko‘proq erkaklarga qaraganda ayollarda uchraydi. Afsuski, ba’zi hollarda ushbu kasallik simptomlariga e’tibor qaratilmasligi hisobiga og‘ir asoratlar kelib chiqadi. Shuning uchun kasallik simptomlari va davo choralari haqida bilish muhimdir. Nima uchun bosh miyada bosim oshib ketadi? Bunday holat kelib chiqishiga ko‘plab faktorlar bor, lekin eng ko‘p uchraydigan sabab orqa miya suyuqligining bosh miya kanallaridan oqib chiqishining buzilishi bo‘ladi. Avvalo, bosh miya ichki bosimi nima ekanligini bilib olamiz. Kalla chanog‘i ichida faqatgina nerv hujayralari bo‘lmay, balki umumiy kalla chanog‘I a’zolarining 1/10 qismini tashkil qiluvchi orqa miya suyuqligi ham bo‘ladi, uni – likvor (liquor) deb atashadi. Bu suyuqlik, asosan, bosh miyaning qorinchalarida ya’ni markazidagi bo‘shliqda joylashadi, u miyaning yumshoq va to‘rsimon pardalari orasida ham aylanib yuradi. Bundan tashqari likvor orqa miya kanalida ham bo‘ladi. Likvorning vazifasi turli xil. U miya yumshoq to‘qimalarini himoya qiladi, suv tuz almashinuvini ta’minlaydi, miyadan zaharli va zararli moddalarni olib chiqib tozalab turadi. Eng asosiysi – likvor bosh miya ichki bosimini hosil qiladi. Likvorning 2/3 qismi miya qorinchalarining o‘zida hosil bo‘lsa, qolgani qon orqali keladi. Likvor bir hafta davomida to‘liq yangilanib turadi. Bosh miya ichki bosimi odatda simob ustuni millimetrlarida yoki suv ustuni millimetrlarida o‘lchanadi. Katta odam uchun norma 315 mm sim.ust. Fizik jihatdan bu ko‘rsatkich atmosfera bosimidan likvor bosimining necha millimeter balandligini ko‘rsatib beradi. Bolalarda bosim kattalarga nisbatan pastroq bo‘ladi. Agar mana shu bosim normaddan yuqori bo‘lsa, bosh miya ichki bosimi ortishidan dalolat beradi. Bosh miya ichki bosimining 30 mm.sim.ust. dan oshishi qaytmas jarayonlarga olib kelib, hatto o‘lim holati ham kuzatilishi mumkin. Bosh miya ichki bosimini qanday qilib o‘lchasa bo‘ladi, axir bu arterial bosim kabi o‘lchanilmaydiku? Bosh miya ichki bosimini o‘lchash uchun maxsus instrumental tekshiruv o‘tkazish kerak bo‘ladi, bu esa faqatgina statsionar sharoitda o‘tkaziladi. Agar yuqoridagi simptomlar vaqti vaqti bilan kuzatilib tursa, bu faqatgina bosh miya ichki bosimining ortishidan dalolat bermaydi, boshqa kasalliklarda ham shu belgilar kuzatilishi mumkin. Bu kasallikda eng ko‘p uchraydigan belgi bosh og‘rig‘idir. Migrendan farqli ravishda bosh miya ichki bosimi oshganda og‘riq butun boshni qamrab oladi va bir taraflama bo‘lmaydi. Og‘riq odatda tongda yoki kechki paytda paydo bo‘ladi, aksa urganda, boshni harakatlantirganda, yo‘talganda og‘riq kuchayadi. Analgetiklar qabul qilish og‘riqni qoldirmaydi. Belgilardan biri ko‘ruv tomonidan kamchiliklar – tasvirning ikkilanishi, xiraligi, periferik ko‘ruvning sustayishi, ko‘z atrofida tuman bo‘lishi, yorug‘likka bo‘lgan sezgining kamayishi. Bunday patologik holatlar bosh miya ichki bosimining oshishi natijasida ko‘ruv nervining siqilishidan kelib chiqadi. Bundan tashqari ko‘z olmasining formasi ham o‘zgarishi mumkin, ko‘z olmasi shu darajada bo‘rtib chiqadiki hatto bemor qovoqlari bilan ko‘zlarini yopa olmay qoladi, qovoqlar rangi ko‘karib ketadi. Ko‘ngil aynashi va qusish ham bosh miya ichki bosimining oshishida ko‘p uchraydi. Bemor qusgandan keyin yengillik sezmaydi. Bosh miya ichki bosimi sog‘lom odamlarda ham qisqa muddatga 23 marta oshib turish holatlari ham kuzatiladi. Masalan yo‘tal, aksa urish, jismoniy zo‘riqishlarda, egilganda, stress va boshqalar. Ammo bosh miya ichki bosimi darhol normaga qaytadi, agar bunday holat bo‘lmasa demak bosh miya ichki bosimining surunkali oshishi kuzatilayotgan bo‘ladi. BOLALARDA DISPLAZIYA Дисплазия — бу тос суяги чуқурчасининг туғма яхши ривожланмаганлиги бўлиб, бўкса суяги билан сон суяги туташган жойда нуқсон кузатилади. Бундай болаларда сон суяги билан бўкса суяги туташган жой чиқиб кетишга мойил бўлади, яхши ўсмайди. Дисплазия кўпинча наслдан ўтадиган нуқсон саналсада, гоҳида ҳомиладорлик даври оғир кечган холатларда ҳам юзага келиши мумкин. Масалан, ҳомиладорликнинг биринчи ойларида токсикознинг оғир ўтиши, ҳомила атрофидаги сувнинг камлиги, нотўғри жойлашиши, ҳомиладорликнинг дастлабки ойларида бўлажак онанинг инфекцион касалликларга чалиниши, аёл етарлича озиқланмаганлиги, ҳомиладорлик даври камқонлик билан кечганда, ташқи муҳитнинг турли зарарли (доридармонлар, тамаки, спиртли ичимликлар) таъсирлари сабабли ҳам юзага келади. Касаллик қанча эрта аниқланса, уни даволаш ҳам шунча тез ва асоратларсиз бўлади. Бунинг учун ҳар бир гўдакни туғруқхонадаёқ ортопед кўригидан ўтказиш лозим. Гўдакнинг оёқларида дисплазия белгиларини ташқи томондан ҳам қараб аниқлаш мумкин. Аввало, болани чалқанча ётқизиб, оёғини тоссон бўғими ва тизза бўғимидан буккан ҳолда сонни кериш керак. Бунда оёқлар бемалол керилмаса, шунингдек, оёқ сонларидаги бурмалари бир хил бўлмаса ҳам, болада дисплазия борлигига гумон уйғонади. Аммо эътиборли бўлинг, шифокор рентген кўригисиз болангизга дисплазия деб, аниқ ташхис қўйиши мумкин эмас. Дисплазия бир томонлама ёки икки оёқда ҳам баравар учрайди. Касалликни даволаш чоралари қуйидаги тартибда олиб борилади. Дастлабки босқичларида даволовчи машқлар, бир гуруҳ физотерапевтик муолажалар яхши самара беради. Даволашда оёқ сон суяклари керилиб, икки томонга очилиб туриш тавсия этилади. Шунинг учун оёқлар доимий керилиб туришини таъминлаш мақсадида турли шиналардан ҳам фойдаланилади. Даволаниш муддати касалликнинг даражасига қараб, бир ойдан уч ойгача, шиналар ёрдамида эса 3 ойдан 6 ойгача давом этади. Айрим ҳолларда, асосан боланинг ёши катта бўлса ёки касалликнинг оғир даражаларида бир йилгача чўзилиши ҳам мумкин.
Дисплазия вақтида аниқланиб, даво чоралари кўрилмаса, касаллик ривожланиб, сон суягининг чиқишига қадар бориб етиши мумкин. Бу эса касалликнинг оғир даражаси бўлиб, унда даволаниш қийинлашади ва операциягача олиб боради. Касалликка чалинган, вақтида даволанмаган болалар юрганда тез чарчайдиган, оёғини қийшиқ босадиган бўлади. 2025 ёшдан кейин қизларда туғруқ жараёни оғир кечиши, туғруқдан сўнг оёқларда кучли оғриқ, оқсоқланиш бутунлай юролмай қолиш ҳолатлари юзага келиши мумкин. Осиё ва Африка мамлакатларида дисплазия умуман учрамас экан. Сабаби, у ерда болалар йўргакланмас, оналар эса болаларининг оёқларини икки томонга ташлаб кўтаришаркан. Айнан шу ҳаракатлар натижасида чаноқ сон суяклари дисплазияси ўзўзидан даволаниб кетаркан. Дисплазия қизларда етти баробар кўп учрайди. Сабаби, қизларнинг суяклари дисплазияга мойил шаклда бўларкан. Bolalardagi gipotrofiya. Bolalarda gipotrofiya sabablari, tashxisi, davolash Ko'pincha bolalarda patologik ovqatlanish buzilishi bo'lib, u tana vazni norma bilan solishtirganda yoshga va balandlikka nisbatan kichik o'sish bilan birga keladi. Agar ushbu kechikish 10% dan oshsa, gipotrofiya tashxis qo'yiladi va bu ko'pincha 3 yilga to'g'ri keladi. Pediatriyada bu kasallik mustaqil turdagi distrofiya deb hisoblanadi. Kichik bolalarda gipotrofiyani tanadagi juda og'ir kasalliklar (metabolik jarayonlarning etishmovchiligi, immunitetni pasayishi, nutqning pasayishi va psikomotor rivojlanish) bilan birga olib kelganligi sababli, kasallikni darhol aniqlash va davolanishni boshlash muhimdir. Gipotrofiyaning to'g'ri aniqlangan sabablari shifokorlarga har holda eng yaxshi davolanishni belgilashga yordam beradi. Prenatal yoki postnatal davrning omillari bolaning ovqatlanishida patologik buzuqlikka olib kelishi mumkin. kam yoki beqaror oziqlanish oqibatida oqsilenergiya etishmovchiligi (kam ovqatlanish, onaning tekis yoki inverted ko'krak bezi saratoni bilan bog'liq qiyinchiliklar, gipogalaktiya, etarli miqdorda formulalar, ko'p miqdorda regurravitatsiya, mikroelementlarning etishmasligi); emizikli onaning bevosita ovqatlanishi; yangi tug'ilgan chaqaloqlarning ba'zi kasalliklari uni faol emishlariga yo'l bermaydi va shuning uchun to'liq ovqatlanish: bo'ri og'zi, konjenital yurak kasalligi, yoriq lablari, tug'ilish shikastlanishi, perinatal ensefalopatiya, miya falaji, pilor stenozi, spirtli ichimlik sindromi; teztez shamollash, ichak infektsiyasi, sil kasalligi; noqulay sanitariyagigiyena sharoitlari: kichkintoylarni parvarish qilish, noyob havo havosi, noyob chanqoqlik, kam uyqu. Bolalikda buzilishning barcha sabablari o'zaro bog'liq bo'lib, ular birbiriga bevosita ta'sir ko'rsatadi va shu bilan kasallikning rivojlanishini tezlashtiradigan shafqatsiz doira hosil qiladi. Misol uchun, malnutrition (oziqovqat etishmovchiligi) qoniqarsiz oziqlanishni rivojlanishiga olib keladi, uni kengaytirish teztez yuqadigan kasalliklarga olib keladi va bu o'z navbatida bolada qoniqarsiz oziqlanish va vazn yo'qotishiga olib keladi.
Tasnifi Bola vazni tanqisligiga qarab bolalarda kam ovqatlanishning maxsus tasnifi mavjud: Odatda chaqaloqlarda 1 daraja gipotrofiya aniqlanadi (barcha chaqaloqlarning 20%
ammo o'sish stavkalari mutlaqo normaldir. Otaonalar bu tashxis bilan bezovtalanmasligi kerak: o'z vaqtida parvarish qilish va davolanish bilan bolani og'irlashtiradi, ayniqsa emizishda. 2darajali gipotrofiya (mo''tadil) og'irligi 2030% gacha, shuningdek o'sishda sezilarli kechikish (taxminan 23 sm). 3darajali gipotrofiya (jiddiy) yosh normasining 30% dan ko'prog'i va o'sishda sezilarli kechikish bilan tavsiflanadi. Yuqoridagi uchta gipotrofiya darajasi turli xil belgilar va davolash usullarini taklif qiladi. Pediatrik gipotrofiya belgilari Yangi tug'ilgan chaqaloqlarda malnutsiyaning belgilari odatda tug'ruqxonada aniqlanadi. Agar kasallik olingan bo'lsada, tug'ma bo'lmagan bo'lsada, otaonalar hatto o'z uyida ham ba'zi belgilari bilan bolaning kasal ekanligini tushunishlari mumkin. Belgilari kasallik shakliga bog'liq. Agar bolada etarlicha ovqat tanqisligi aniqlansa, kasallikning sabablarini va tegishli davolanishni aniqlash uchun chuqur tekshiruv o'tkaziladi. Shu maqsadda bolalar mutaxassislarini konsultatsiya qilish nevrolog, kardiolog, gastroenterolog, genetika mutaxassisi, yuqumli kasallik bo'yicha mutaxassis. Turli diagnostik tadqiqotlar (EKG, ultratovush, ekokardiyografi, EEG, koprogram, biyokimyasal qon mesh) o'tkaziladi. Olingan ma'lumotlar asosida terapiya allaqachon buyurilgan.
CHO’KISH — BELGILARI, BIRINCHI YORDAM KO’RSATISH, CHO’KAYOTGAN ODAMNI QUTQARISH TEXNIKASI Suvda cho’kish qiyin emas, hatto mohir suzuvchilar uchun ham. Va bu noxush hodisa doim ham multfilm va kinolardagi singari, qahramonlar og’zini kulgili ravishda ochib, qutqaruvchilarni chaqirishi bilan kechmaydi. «Chunki ular suzishni bilmaydi» degan eng ayon javob juda ahmoqonadir. Suzishni bilmaydigan inson chuqur suvga tushmaydi va umuman suvdan yiroqroq bo’lishga harakat qiladi. Spirtli ichimliklar. Mastlik kishini eng mantiqsiz harakatlarga undashi mumkin, kishida o’z kuchini teran baholash bilan qiyinchiliklar ham kuzatiladi. Mast holatda do’stlari bilan daryoni narigi sohiliga suzib o’ta olishga garov o’ynash yoki shunchaki «yengillashish» uchun suvga tushib chiqish istagi uyg’onishi mumkin. Har holda, alkogol — cho’kish sabablarining 80 foizini tashkil qiladi. Tabiiy xavf. Suv girdobiga suzish bo’yicha sport ustasi ham tushib qolishi mumkin, undan suzib chiqish va kuchli oqimni yengish esa juda qiyin. Zarb. Sho’ng’ishga yoki suv tubidan chiqishga harakat qilayotganda odam suzib yuruvchi shoxshabba, biron jism yoki boshqa birovga urilib ketishi mumkin. Ba’zan zarba shunchalik kuchli bo’ladiki, odam qayta suv sathiga suzib chiqishga qodir bo’lmaydi. Tomir tortishi. Sovuq suvda, mushaklarning kuchli zo’riqtirish bilan tomir tortishib qolishi ehtimoli yuqori, tortishib qolgan oyoqni ishlatib suzish esa deyarli mumkin emas.
CHO’KISH TURLARI Chin (haqiqiy). Shuningdek nam cho’kish deb ataladi, o’lim o’pkalarga suv kirishi natijasida sodir bo’ladi. Havo o’rniga alveolalarda suv to’lishi natijasida qon tomirlar yoriladi va qonga suv kiradi. Bu uch bosqichda kechadi: Dastlabki. Bunda odam hushida, harakatlanishga, suv ostida nafasini ushlab turishga va uni yutib yubormaslikka harakat qilishga qodir bo’ladi. Birinchi yordam ko’rsatilgach va o’pkadan suv yo’tal bilan, oshqozondan esa qayt qilish orqali
chiqib ketganidan so’ng hech qanday asoratlar qolmaydi. Agonal. Ushbu bosqichda cho’kayotgan odam hushini yo’qotadi. Garchi uning harakatlari saqlanib qolsada, ammo ular ixtiyoriy bo’lmaydi, suv o’pkaga nazoratsiz ravishda kiradi, yurak urishi va nafas olish mavjud, ammo zaifdir. Birinchi yordam berilmasa va o’pkadan suv chiqarib tashlanmasa, jabrlanuvchi holati juda tez uchinchi bosqichga o’tadi. Klinik o’lim. Nafas olish va puls to’xtaydi, ko’z qorachig’lari yorug’likka reaktsiya qilmaydi. Jabrlanuvchiga faqat dastlabki daqiqalarda yordam berish mumkin. Soxta, ikkinchi nomi asfiksik cho’kish. Ushbu turdagi cho’kishda ham o’lim o’pkaga suv tushishi sababli sodir bo’ladi, ammo bu safar bu spazm tomonidan chaqiriladi. Tomoq teshigi qisiladi va suvning o’pkaga kirishiga to’sqinlik qiladi, odam tezda hushini yo’qotadi, so’ngra suv tubiga cho’ka boshlaydi va natijada suv nazoratsiz uning ichiga kiradi. Bu holat suvga keskin urilganda, qo’rquv, shok vaziyatlarda kuzatiladi. Sinkopal yoxud ko’k cho’kish. O’lim yurak urishi to’xtashi hisobiga sodir bo’ladi, yurak to’xtashi esa — gipotermiya va ortiqcha kuch sarflash tufayli. Bunday cho’kish turli xaotik harakatlarga ko’p energiya sarflaydigan va panikaga tushib qoladigan tajribasiz suzuvchilarda ham, yurak yetishmovchiligi bo’lgan tajribali suzuvchilarda ham kuzatiladi. INSON CHO’KAYOTGANINI QANDAY BILISH MUMKIN Albatta, hech qanday shovqinsuron ko’tarilmaydi — har bir nafas qultumi uchun kurashish kerak bo’lgan holatda ko’pchilik odamlar baqirishmaydi. Shuningdek qo’llarni silkitish va suv sachratish ham kuzatilmaydi. Cho’kayotgan odamda odatda quyidagi belgilar kuzatiladi: Bosh suv sathidan pastda saqlanadi, og’iz suv ostida va faqat vaqtivaqti bilan nafas olish uchun ko’tariladi. Cho’kayotgan odam xalaqit berayotgan sochlarini to’g’irlamaydi, bir joydan boshqa joyga suzib ketmaydi, bir nuqtaga qaraydi — o’sha paytdagi nigohi «shishadek» bo’lib qoladi. Orqaga tayanish yoki boshini tashlashga harakat qilib, qiyinchiliklar bilan nafas oladi. Uning rangi oqarib ketadi, haqiqiy cho’kishda — og’iz va burun atrofida ko’pik bo’ladi. Cho’kish haqida belgil beruvchi boshqa alomatlar ham mavjud, masalan titroqli nafas olish va varaja qilish, lekin ularni masofadan turib sezib bo’lmaydi. Cho'kkan odamga sun'iy nafas berish Tayyorgarligi bo’lmagan kishi uchun eng oddiy sun’iy nafas berish «og’izdan og’izga» usuli hisoblanadi. Buning uchun jabrlanuvchi chalqancha qilib yotqiziladi, boshi orqaga tashlanib, og’ziga nafas berila boshlaydi, bunda uning burni barmoqlar bilan yopib turiladi. Refleks boshlanishi va jabrlanuvchi o’zi mustaqil nafas ola boshlamagunicha daqiqasiga 1214 marotaba nafas berish amalga oshirilishi kerak. Agar oldin chiqib ketmagan suv chiqa boshlasa, jabrlanuvchining boshi yon tomonga burish, qaramaqarshi tomondagi yelkasini esa ko’tarib qo’yish kerak. BILVOSITA YURAK MASSAJI Bunda qo’llarni ustmaust qilib ko’krak qafasining pastki qismiga qo’yib, uni daqiqada 5070 martalik chastota bilan ritmik tarzda bosish kerak. Agar yordam bir kishi tomonidan amalga oshirilsa, 5 ta bosishga bitta sun’iy nafas berish to’g’ri kelishi kerak. Jabrlanuvchi nafas ola boshlaganda darhol tez yordam chaqirish kerak. Chalqancha bo’ling va bo’shashing. Bosh suvga to’laligicha kirgan bo’lishi mumkin? muhimi og’iz va burun suv sathidan yuqorida qolishidir. Kuyish sababi, belgilari Kuyish – terining xavfli shikastlanishi bo‘lib, bunda nafaqat teri balki boshqa a’zolar ham zararlanadi. Ayniqsa kuyish buyraklar, yurak, moddalar almashinuvini buzishga, tana harorati oshishiga, qayt qilish va boshqa asoratlarga olib keladi. Kuygan vaqtda nima qilish kerak, shikastlangan insonga qanday birinchi yordam berish kerak ? Axir, insonning keying ahvoli va hatto uning hayoti ham ko‘rsatilgan birinchi yordamga bog‘liq. Kuyish deganda to‘qimalarning kimyoviy va termik ta’sirlar natijasida travmatik jarohati tushuniladi. Yuqori harorat bilan kuyish ko‘pincha yong‘in sodir bo‘lganda, issiq jismlar, suv, yog‘ va boshqalar bilan kontakda bo‘lganda kuzatiladi. Kimyoviy kuyish esa teri qoplamasiga ishqor, kislota va og‘ir metall tuzlari tushganda kelib chiqadi. Aynan kuyish, inson o‘limiga sababchi bo‘luvchi jarohatlar ichida ikkinchi o‘rinni egallaydi, ko‘pincha kuygan inson yon atrofidagilar o‘z vaqtida va to‘g‘ri usulda birinchi yordamni ko‘rsata olishmaydi. Shuning uchun ham har bir inson kuyishda birinchi yordam sifatida bajariladigan elementar harakatlarni bilishi shart. Kuyish jarayoni kuzatilsa, birinchi navbatda tez tibbiy yordamga qo‘ng‘iroq qilish kerak. Ular kelgunicha bemor ahvolini yaxshilash uchun ayrim harakatlar bajarilishi kerak: Jarohatlovchi manbani olib tashlash, kuygan kiyimlardan halos etish kerak; 1020 daqiqa davomida kuygan sohani muzlatish zarur (uzoq muddatga muzlatish qon tomirlarni kuchli spazmiga olib keladi, qon bilan ta’minlanishni buzadi), bu terining kuyish chuqurligini kamaytiradi, to‘qimalar zararlanishini va og‘riq hissini kamaytiradi. Kuygan sohani muzlatish faqatgina kuygandan keyin 2 soat davomida bajariladi; Og‘riqsizlantirish, undan keyin kuygan sohaga steril bog‘lam qo‘yish, agar kuyish katta sohani egallagan bo‘lsa, toza yopinchiq bilan yopib qo‘yish kerak; Birinchi darajali kuyishlarda maxsus kuyishda qo‘llaniladigan moddalardan foydalansa bo‘ladi. Agar yosh bola kuygan bo‘lsa, terini qayta ishlashda e’tiborli bo‘lish kerak. Bolalarda kuyishda eng asosiy qilinishi kerak bo‘lgan chora antiseptikadir. Otaonalar doimo savollar berishadi, kuyganda paydo bo‘ladigan pufakli yaralarni qanday qilib zararsizlantirish va og‘riqni qanday kamaytirish mumkin? Briliant yashili (Бриллиантовый зелёный) va yod eritmasi haqida unuting, bolakayning nozik terisiga bunday vositalar qo‘zg‘atuvchi ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun hozirgi pediatrlar antiseptik vosita sifatida kumush tuzlari eritmalaridan foydalanishni tavsiya etishmoqda. Masalan, «Surfalgin» preparati bakteriyalardan himoya qiladi, regeneratsiya (bitish) jarayonini tezlashtiradi va har qanday bolalar terisiga mos keladi. Kuyganda umuman mumkin emas! Jatohatlangan sohani o‘simlik moyi va kraxmal bilan yuvish; Spirt saqlovchi preparatlardan foydalanish, yod va shu kabilar; Teridagi pufaklarni mustaqil ravishda “yorish”; Teriga yopishib qolgan kiyimlarni mustaqil ravishda olib tashlash; Kuygan sohaga maz surtish; Bitish jarayonini tezlashtirish maqsadida siydikdan foydalanish. I darajadagi kuyish Bu turdagi kuyish, 5070 gradusda bo‘lgan jismlar va suyuqliklar bilan kontaktda bo‘lganda kuzatiladi. Bunda kuyish terining yuza qavatlarini qamrab oladi. Birinchi darajali kuyish unchalik ham xavfli emas. Bunday darajadagi kuyishda teri sohasi qizaradi, kuchli achishadi va og‘riydi. Birinchi navbatda kuygan sohani muzlatish va antiseptik vosita bilan qayta ishlash kerak. Ushbu holatda xalq tabobati vositalaridan ham foydalansa ham bo‘ladi. Odatda jatohat bir necha kundan keyin bitib ketadi, terida pigmentatsiyasi yo‘qolgan soha paydo bo‘ladi. Agar kuyish teri sohasining 25 %ini qamrab olsa, yuqorida keltirilgani kabi birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish talab etiladi. II darajadagi kuyish II darajadagi kuyish, terining 70100 gradusdagi jismlar bilan kontakda bo‘lganda kuzatiladi. Shu darajadagi kuyishga nafas yo‘llarining har qanday kuyishlarini kirg‘azish mumkin. Terining yaqqol ko‘rinadiga qizarishi va birikki soatlardan keyin pufakchalar paydo bo‘lishi, ularning ichi suyuqlik bilan to‘lishi yuzaga keladi. Pufaklarning yorilishi (o‘zi mustaqil, mexanik ta’sirlarsiz) dan keyin terida qizil dog‘ saqlanib qoladi. Odatda jarohatning bitishiga ikki hafta vaqt sarfalanadi, albatta jarohatga infeksiya qo‘shilmagan bo‘lsa. Bunday darajadagi kuyishda turli xildagi maz va moylardan foydalanish mumkin emas, shu bilan birga xalq tabobati vositalarini ham mustaqil qo‘llash tavsiya etilmaydi. Bunday vositalar og‘riq hissini sezilarli darajada kamaytirsa ham, infeksion bakteriyalar uchun ozuqa muhuti va qulay sharoit yaratib berishi mumkin, bu esa jarohatning tiklanishiga halaqit beradi. Kuyish sodir bo‘lgandan keyin tez tibbiy yordam chaqirish zarur, yordam kelgunga qadar jarohatlangan sohaga steril quruq bog‘lam qo‘yish kerak. Demak II darajali kuyish 14 kunlardan keyin bitishni boshlaydi, nafas yo‘llarining har qanday kuyishlari II darjadagi kuyishga kiradi. III va IV darajadagi kuyish III va IV darajali kuyishda teri to‘qimalari va mushaklarning kuchli zararlanishi, ularning anatomik va funksional buzilishlari kuzatiladi. Keng hajmdagi soha kuyganda oqibat ko‘pincha o‘lim bilan tugaydi. Kuyishning shu darajasida, jarohat olgan bemorda kuyish shoki kelib chiqadi, chunki bemor juda kuchli, chidab bo‘lmaydigan og‘riqni his qiladi, buning natijasida eshushini yo‘qotadi va atrof muhitni his qilmay qo‘yadi. Shok holatida qon bosimi tushib ketadi, pulslar soni ortadi. Bunday holat yog‘, bug‘, qaynoq suv bilan teri sohasining 10 foizdan 30 foizgacha jarohatlanishidan kelib chiqadi. Zararlangan terida chuqur yaralar paydo bo‘ladi, teri tiklanganda yaqqol namoyon bo‘luvchi chandiq qoladi. Ayrim hollarda bemor nogiron bo‘lib qoladi. IV darajali kuyishda teri qavati buziladi, teri osti kletchatkasi, mushak hatto suyaklar ham zararlanadi. Bunda bemor og‘riq sezmaydi, chunki nerv oxirlari ham shikastlangan bo‘ladi. Ayrim holatlarda, shifokorlar zararlangan qo‘l yoki oyoqlarni amputatsiya (kesib tashlash) qilishiga to‘g‘ri keladi. Agar keng hajmdagi kuyishlar kuzatilsa, mustaqil ravishda chora ko‘rish qat’iyan mumkin emas! Sovuq olishi Sovuq olishi (tibbiyotda) toʻqimalarning zararlanishi. Sovuq olishida toʻqimalar zararlanishiga, asosan, qon tomirlarining sovuq taʼsirida davomli torayishi natijasida ularda roʻy beradigan turgʻun oʻzgarishlar sabab boʻladi. Faqat qattiq sovuq kunlari emas, balki yogʻingarchilik va shamolli havoda harorat nul daraja atrofida boʻlganda ham So. mumkin. Kishi uzoqvakt sovuqda boʻlganida termoregulyasiyaning tabiiy mexanizmlari gavdaning periferii qismida joylashgan organlar temperaturasini normal holatda saqlay olmay, astasekin qon aylanishi pasayadi, keyin vaqtincha toʻxtab ham qoladi. Organizm sovuqqa bardosh berolmaydi, toʻqimalarda chuqur oʻzgarishlar roʻy beradi, hujayralar oʻladi. Qon tomirlar spazmi belgilaridan biri — organning sezish qobiliyati yoʻkrlishi va terining oqarishidir. Tor kiyimbosh va poyabzal (qon aylanishini qiyinlashtiradi), nam kiyim kiyish, kasalliklar oqibatida organizmning kuchsizlanib qolishi, qon yoʻqotish va boshqa Sovuq olishiga sabab boʻladigan omillardir.az,’ Koʻpincha qoʻl va oyoq barmoqlari, burun va quloq chigʻanogʻini sovuq oladi. Bilak, boldir boʻgʻimlarining yuqori qismi va gavdaning katta sathi (dumba, qorin va boshqalar)ni Sovuq olishi kamdankam uchraydi, odatda, kishi muzlab qolgandagina bu sohalarni ham sovuq oladi. Gavdaning sovuq olgan qismi oʻziga xos koʻrinishda boʻladi; teri oqaradi yoki koʻkimtir tusga kiradi, qoʻloyoqlar qotib qolgandek tuyuladi. Issiq qilingach, sovuq olgan joylar darrov shishadi, soʻngra Sovuq olishi darajasiga qarab toʻqimalarda yalligʻli oʻzgarishlar roʻy beradi yoki ular oʻladi (nekroz). Sovukdan zararlanish holatiga koʻra, Sovuq olishi 4 darajaga boʻlinadi. 1darajali Sovuq olishi ancha yengil boʻlib, zararlangan joy isitilgach shishadi va teri koʻkimtir tusga kiradi; 2darajali Sovuq olishida terida tiniq suyuqlik yigʻilgan pufakchalar paydo boʻladi; 3darajali Sovuq olishi ogʻir kechadi, terida qon aralash suyuklik yigʻilgan pufakchalar paydo boʻlib, bir necha kundan soʻng ular oʻrnidagi toʻqimalar oʻladi va irib tushib ketib, oʻrnida chandiqlar hosil boʻladi. Sovuq olishining 4darajasi juda ogʻir kechadi, bunda faqat teri shikastlanib qolmay, boshqa yumshoq toʻqimalar va hatto suyak ham oʻzgarishlarga uchraydi, natijada toʻqimalar oʻladi. Vaqt oʻtishi bilan ular qorayib, qovjirab quriydi va astasekin tushib ketadi. Jarohatlarning bitishi bir necha hafta va oygacha choʻzilishi mumkin, bu Sovuq olishining ogʻirengilligi, sovuqning qancha vaqt taʼsir qilganligiga bogʻliq. Shuning uchun sovukdan zararlangan kishini darhol issiq uyga olib kirib, uncha issiq boʻlmagan grelka qoʻyib isitish va zudlik bilan kasalxonaga joʻnatish kerak. Sovuq olishining oldini olish uchun organizmni sovuqqa chiniqtirish lozim. Sovuqqa chidamli kishilar organizmda issiqlik hosil boʻlishi birmuncha shiddatliroq boradi, bu esa terining qon bilan taʼminlanishini yaxshilaydi, tananing sovuqqa chidamliligini oshiradi. Elеktr toki bilan jarohatlanish Elеktr toki bilan jarohatlanishlar umuman olganda 0,51,0 % ni tashkil etadi. Ammo ulardan elеktr toki natijasida o`lim bilan tugagani 2040 % ga to`g`ri kеladi Elеktrjarohat elеktr toki yoki elеktr yoyi ta'siri natijasida kеlib chiqqan jarohatdir. Elеktr tokidan har xil sharoitlar: sim yoki tok o`tkazuvchi ochiq qismlarga tеgib kеtishdan, himoyalanganligi buzilgan bo`lsa, yoy orqali elеktr tokini ta'sir qilishi, uskunalarning mеtall qismlariga tеgib kеtishdan, tasodifan kuchlanish ostiga tushib qolish, elеktr uzatuvchi qismlarga katta o`lchamli mashinalarning(avtokranlar, don o`rish va paxta tеrish kombaynlari) ruxsat etilmagan darajada yaqinlashuvi va boshqalarda jarohatlanish mumkin. Elеktr tokining odam organizmiga va hayvonlarga ta'siri juda o`ziga xos murakkab shaklda vujudga kеladi. Organizmdan elеktr tokining o`tishi natijasida kimyoviy, issiqlik va biologik ta'sir ko`rsatadi. Kimyoviy ta'sir tufayli qon tarkibidagi moddalar va boshqa organik suyuqliklar parchalanadi. Issiqlik ta'siri natijasida tеrining ayrim qismlari kuyadi. Elеktr tokining biologik ta'siri natijasida organizmdagi tirik hujayralar qo`zg`aladi, tеri qichishadi, tomir tortishadi va muskullar qisqaradi. lеktr toki urishi katta xavf tug`diradi, u butun organizmni jarohatlaydi, asab sistеmasini, yurak va nafas olish organlarini to`liq yoki qisman falajlashi mumkin. Organizmni elеktr tokidan jarohatlanishiga bir nеcha omillar: tok kuchi, insonning qarshiligi, kuchlanish qiymati, tok chastotasi va turi, ta'sir qilish muddati. shungdеk odam organizmining alohida xususiyatlari ta'sir ko`rsatadi. Xavf yuz bеrishi mumkin bo`lgan quydagi tok qiymatlarini ajratish mumkin: 1. Sеziluvchan tok (2mA gacha) organizmdan o`tganda sеzilarli qo`zg`atishni kеltirib chiqaradi; 2. Qo`yib yubormaydigan tok (1025mA) organizmdan o`tganda qo`l muskullarida еngib bo`lmaydigan tomir tortishishlar ro`y bеradi.
3. Fibrilyatsion tok (50 mA dan yuqori) organizmdan o`tganda yurakni fibrilyatsiyalaydi (yurak muskullarining tartibsiz qisqarishi). Elеktr tokidan jarohatlanishda odam tanasining qarshiligi katta ahamiyatga ega. Odam tanasining elеktr tokiga qarshiligi kеng 100000 dan 1000 Om oraliqda o`zgaradi vat еri qoplamining holatiga (qruq, nam, dag`allashgan, shikastlanmagan yoki shikastlangan tеri), bog`lanishning maydoni va zichligiga, shungdеk o`tayotgan tokning kuchi va chastotasiga va ta'sir qilish muddatiga bog`liqdir. Charchaganda, kasallanganda, tеrlaganda, elеktr qurilmalari ostida ishlayotganda diqqat e'tibor boshqa narsaga chalg`iganda organizmning elеktr toki ta'siriga qarshiligi kеskin kamayadi. Yuragi kasal, tеrisida qichima kasalligi bor, oshqozoni yara, epilеpsiya bilan og`rigan, jigar hamda buyragi kasal va boshqa kasalliklari bor kishilar elеktr qurilmalarida ishlashga yo`l qo`yilmaydi. Hayvonlarning organizmiga ham elеktr toki, odamlardagi kabi ta'sir qiladi. Hayvonlar qanchalik og`ir bo`lsa, elеktr tokiga qarshiligi shuncha ko`payadi. Tok qiymati 100 mA bo`lganda, yurak faoliyatida yoki nafas olishning ishida hеch qanday o`zgarish bo`lmaydi. Ammo hayvon tanasining qarshiligi, odam tanasining qarshiligidan ancha kam. Yirik shoxli mollarning oldingi va orqa oyoqlari orasidagi tana qarshiligi 400600 Om, hayvon yiqilganda esa 50100 Om gacha kamayadi. Hayvonlarga kichik kuchlanishlar bilan har doim ta'sir qilib turilsa, ular mahsuldorligi kamayib kеtishi kuzatilgan. Agar kuchlanishning kattaligi 48 V bo`lsa, sut bеrish 2040 % ga kamayadi. Qishloq xo`jaligida, odatda, o`zgaruvchan elеktr tokidan foydalaniladi. Ko`pgina jihozlar 380 V kuchlanish bilan ishlaydi, yoritish uchun uchun esa 220 va 127 V kuchlanishlardan foydalaniladi. Elеktr xavfsizligi shartlariga ko`ra, elеktr qurilmalar 1000 V gacha va 1000 V dan yuqori kuchlanishli qurilmalarga bo`linadi. 2. Elеktr toki urishiga kishining elеktr zanjiriga ulanib qolishi sabab bo`ladi. Elеktr tokiga ulanib qolishning ikki xil shakli bor: ikkita sim orasida ulanib qolish va sim bilan еr orasida ulanib qolish.Ikkala holda ham jarohatlanish darajasi kuchlanish kattaligiga, pol va poyafzal himoyalanishning holatiga, ishlab chiqarish xonasidagi muhit sharoitiga, simlarga tеkkan paytda kishining holatiga bog`liq. Tana, qo`llar orqali tok o`tishi eng xavfli hisoblanadi, chunki tok o`tadigan yo`lda yurak, o`pka, miya joylashgan. Odamning elеktr tokidan jarohatlanishining boshqa hollariga quydagilar sabab bo`ladi:
1. Elеktr qurilmalarini o`rnatish va ulardan foydalanishda xavfsizlik tеxnikasi qoidalarining buzilishi; 2. Elеktr jihozlarining kuchlanish ostida qolgan tok o`tkazmaydigan mеtall qismlarga tеgib kеtishi; Chayon chaqishi Chayon chaqishi – kishi hayoti uchun xavfli holat. Chayon chaqqan joyda kuchli ogʻriq seziladi, keyinchalik u qon tomirlari va nerv tolalari orqali butun tanaga tarqaladi. Oʻsha joy qizib, baʼzan “muzlab” jonsizlanadi, qichishadi, qizarib shishadi, goho unda pufakchalar paydo boʻladi; kishi holsizlanadi, boshi aylanadi va ogʻriydi, eti uvishadi. Ogʻirroq hollarda tomir tortishib, nafas olish, gapirish qiyinlashadi. Chayon chaqqan joyga nashatir spirti surtib, issiq qilish lozim, unga sarimsoq yoki piyozni ezib qoʻyish, margansovka (kaliy permanganat) eritmasi bilan vanna qilish ham mumkin. Chayon chaqqan kishida beholik alomatlari kuzatilsa, darhol shifokorga murojaat etish zarur. Unga iloji boricha koʻp suyuqlik ichirish lozim. Chayon chaqishi holatini oldini olish uchun chayon oʻlja qidirib kirib qolishi mumkin boʻlgan poyabzal, kiyim va boshqa(lar)ni qoqibsuqib kiyish maqsadga muvofiq. Ilon zahari — zaharli ilonlarning zahar bezidan chiqadigan sargʻish yoki och yashil, hvdsiz tiniq suyuklik. Quritilgan I.z.ning 70—90% i murakkab oqsil moddalar, qolgani anorganik moddalardan iborat. Zahar tarkibida erkin aminokislotalar, yogʻlar, yogʻ kislotalar, har xil tuzlar bor; natriy, kalsiy, kaliy, rux, magniy, fosfor, kremniy, temir, kumush kabi elementlar ham uchraydi. I.z.da 15 ga yaqin oqsil moddalar borligi elektroforsz usulida aniqlanib bu moddalarning biologik xossalari turlicha ekanligi qayd qilingan. Ulardan biri odam yoki hayvonni oʻldirsa, ikkinchisi qonni ivitadi, uchinchisi qizil qon tanachalarini yemiradi, boshqasi esa organizmga hech qanday taʼsir koʻrsatmaydi. Koʻzoynakli ilon zaharidan nervga taʼsir etadigan modda — neytrotoksin, koʻlbor ilon va charx ilon zaharidan bir qancha fermentlar ajratib olingan. Ilon chaqqan odamning zaharlanishida ana shu maxsus toksinlar va baʼzi fermentlar asosiy rol oʻynaydi. Yaxshilab quritilgan va havo kirmaydigan qorongʻi joyda saklangan I. z. 15—20 yilgacha barcha xossalarini saqlab qoladi. Oʻrta Osiyodagi zaharli ilonlar zaharining organizmga taʼsiri ham bir xil emas, mas, koʻzoynakli ilon zahari, asosan, nerv sistemasiga, koʻlbor ilon, charx ilon va boʻsh ilon zahari esa, asosan, kon tomir devori va qonga taʼsir etadi. Bu ilonlar chaqqanda jarohatlangan joy va uning atrofi zahardagi gemorragik moddalar taʼsirida shishadi va qattiq ogʻriq paydo boʻladi. I. z.ning taʼsiri odamning kaysi joyini ilon chaqqaniga ham bogʻliq. Koʻkrak yoki boʻyinni chaqsa, juda xavfli, chunki bu qismda yirik qon tomirlar koʻp. Ilon chaqqanda koʻriladigan eng asosiy choralardan biri organizmga kirgan zahar miqdorini kamaytirishdir. Buning uchun ilon chaqqan joy mahkam ushlanadi va qattiq siqib, jarohatdan qon chiqariladi. Qonni ogʻiz bilan ham soʻrib olish mumkin, lekin ogʻiz boʻshligʻida yarachaqa boʻlmasligi kerak. Ilon oyoq yoki qoʻlni chaqsa, zahar badanga tez tarqalmasligi uchun, ularni mutlaqo qimirlatmaslik kerak. Qaysi ilon chaqsa, organizmga oʻshaning zaharidan tayyorlangan maxsus zardob yuboriladi. Bunday zardoblar Toshkentdagi Vaksina va zardoblar ilmiy tadqiqot intida tayyorlanadi. I.z.dan tayyorlangan preparatlar shifobaxsh dori sifatida ishlatiladi, mas, vipraksin, nayasin va viprosallar yalligʻlanishga qarshi va ogʻriqsizlantiruvchi xossalarga ega boʻlib, revmatizm va nerv kasalliklarini davolashda qoʻllaniladi. I. z.dan ajratib olingan fermentlar nuklein kislotalar va oqsil moddalar strukturasini, organizmning baʼzi ferment sistemalarini, oqsillar almashinuvida oraliq moddalar hosil boʻlishini oʻrganishda koʻllanilmoqda. Oʻzbekiston FA Biokimyo institutipa. Oʻrta Osiyodagi zaharli ilonlar zaharining kimyoviy tarkibi va taʼsiri oʻrganiladi. Ilonlardan har 25—30 kunda bir marta zahar olinadi. Oʻzbekistonda uchraydigan ilonlardan kuzoynakli ilon (kapcha ilon) va koʻlbor ilon (gyurza)da koʻp, charx ilon va boʻsh ilon (qalqontumshuq ilon)da kamroq, choʻl qora iloni (gadyuka)da juda kam zahar boʻladi. Har galda koʻpi bilan 0,1 g quruq zahar olish mumkin. Download 1,49 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish